Ku Haxiwa Ka Mahungu Yo Biha Loku Andzaka

XANA u tshama u swi xiya leswaku tinhloko-mhaka leti tameleke mahungu layo biha ti nyanyula muhlayi swinene ku tlula leti tameleke mahungu lamanene? Ku nga khathariseki leswaku i nhloko-mhaka ya phepha-hungu leyi vulavulaka hi khombo ra ntumbuluko kumbe vunwa lebyi hangalakaka, lebyi xiyekaka exifunengetweni xa le mahlweni xa magazini lowu kokaka mahlo, swa vonaka leswaku tibuku leti nga ni mahungu layo biha ti xaviwa ngopfu ku tlula leti nga ni mahungu lamanene.

Namuntlha mahungu layo biha a ma pfumaleki. Kambe munhu minkarhi yin’wana wa tivutisa leswaku mahungu layo biha hi leswi vaviki ni vatsari va maphepha-hungu va leteriweke ku lava swona ivi va swi kuma—ku ri hava mahungu wahi ni wahi lamanene.

Ma Tshama Ma Ri Kona eMatin’wini Hinkwawo

Entiyisweni, mahungu layo biha a ma lo vuya hi malembe-xidzana, ku tlula mahungu lamanene. Eka tirhekhodo ta matimu, matimu ma voyamele ngopfu eku xanisekeni ka vanhu, ku tsandzeka ni gome, leswi vanhu a va ri karhi va hlangavetana na swona.

A hi xiyeni swikombiso swi nga ri swingani. Buku leyi nge Chronicle of the World, leyi hleriweke hi Jacques Legrand, yi ni nhlengeleto wa timhaka, yin’wana ni yin’wana ya tona yi tsariwe hi siku ro karhi leri xiendlakalo xi humeleleke ha rona kambe onge hi loko yi vuriwe hi mutsari wa phepha-hungu wa manguva lawa la vikaka xiendlakalo. Eka swiviko leswi leswi kambisisiweke kahle, hi ku vona khwatsi ku hangalaka lokukulu ka mahungu layo biha lawa munhu a ma tweke eka vukona bya yena hinkwabyo lebyi nga ni ku karhateka laha eka pulanete leyi ya Misava.

Xo sungula, xiya xiviko lexi xa lembe ra 429 B.C.E. lexi humaka eGreece. Xi vika nyimpi leyi a yi ri karhi yi lwiwa exikarhi ka Atena na Sparta: “Muti lowu nga ntsindza wa Potidaea wu sindzisiwe ku tinyiketa eka Vaatena lava hlaseleke endzhaku ko tsongahatiwa va dlawa hi ndlala lerova vanhu va rona va kala va dya mintsumbu ya vafi va vona.” I mahungu yo biha hakunene!

Loko hi hundzela emahlweni eka lembe-xidzana ro sungula emahlweni ka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, hi kuma xiviko lexi tsemaka nhlana xa rifu ra Julius Caesar, lexi tsariweke eRhoma, hi March 15, 44 B.C. “Julius Caesar u dlayiwile. U tlhaviwe hi ntlawa wa vakhiri a fa, van’wana va vona a ku ri vanghana va yena va le kusuhi swinene, loko a ri karhi a nghena eNdlwini ya Huvo namuntlha, ku nga ti-15 ta March.”

Eka malembe-xidzana lama landzeleke, mahungu layo biha ma hambete ma andza. Xikombiso xin’wana lexi tsemaka nhlana i xa mahungu lawa lama teke ma huma le Mexico hi 1487: “Eka nkombiso wun’wana lowukulu wo kombisa magandzelo lowu tshameke wu voniwa le ntsindza wa Aztec, Tenochtitlan, vanhu va 20 000 va susiwe timbilu ta vona ti nyikeriwa eka Huitzilopochtli, xikwembu xa nyimpi.”

A hi tihanyi ta munhu ntsena leti vangeke mahungu layo biha kambe vusopfa bya yena byi engetele nxaxamelo wo leha wa swiendlakalo leswi tisaka mahungu layo biha. Ndzilo lowukulu wa le London wu vonaka wu ve rin’wana ra khombo ro tano. Xiviko lexi humaka eLondon, le Nghilandhi, xa September 5, 1666, xi hlayekisa xileswi: “Eku heteleleni, endzhaku ka masiku ya mune ni vusiku bya kona, ndzilo wa le London wu timeriwe hi nghanakana ya York, leyi rhumeleke mintlawa ya mavuthu leyi nga ni nkuma wa swibuluki leswaku yi ta hirimuxa miako yi ri karhi yi tsemakanya malangavi. Kwalomu ka 400 wa ti-acre [160 wa tihekitara] ti onhiwile swin’we ni 87 wa tikereke ni tiyindlu to tlula 13 000 ti onhiwile. Hi singita, a ko va vanhu va kaye ntsena lava lahlekeriweke hi vutomi.”

Hi fanele hi engetela hi mintungu leyi hangalakeke eka matiko-nkulu yo tala eka swikombiso leswi swa mahungu yo biha—hi xikombiso, ntungu wa kholera wa le masungulweni ya va-1830. Nhloko-mhaka leyi kandziyisiweke leyi vikaka leswi yi ri: “Xinghunghumana xa kholera xi hlasela Yuropa.” Xiviko xa xiviri lexi landzelaka xi hlamusela mahungu layo biha hi marito ya xona lama tsemaka nhlana: “Kholera, leyi a yi nga tiveki le Yuropa ku fikela hi 1817, yi hangalaka hi tlhelo ra vupela-dyambu ku sukela le Asia. Ana se madoroba-nkulu ya Russia ku nga Moscow na St. Petersburg ma vone ku yayarheriwa ka vaaki va wona—laha vunyingi bya vahlaseriwa ku nga swisiwana leswi humaka etindhawini ta le madorobeni.”

Ma Andza eMalembeni Ya Sweswi

Kutani loko ku ri ntiyiso leswaku mahungu layo biha ma ve tshamela-maxelo ematin’wini hinkwawo lama rhekhodiweke, malembe-xikhume ya sweswinyana ya lembe-xidzana leri ra vu-20 ma nyikela vumbhoni bya leswaku mahungu layo biha ma engeteleka, hakunene ma hangalaka hi ku hatlisa.

Handle ko kanakana, mahungu ya nyimpi ma ve muxaka wo biha swinene wa mahungu layo biha lama twiweke eka lembe-xidzana ra hina. Entiyisweni hi nkarhi wa tinyimpi timbirhi letikulu swinene ematin’wini—leti vuriweke kahle leswaku i Nyimpi yo Sungula ya Misava na Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava—ku vikiwe mahungu layo biha hi mpimo lowukulu. Kambe sweswo hakunene ku lo va xiphemu lexitsongo xa mahungu layo biha lawa lembe-xidzana leri nga hava ntsako ri veke na xona.

Xiya ntsena tinhloko-mhaka ti nga ri tingani leti hlawuriweke etindhawini tin’wana:

September 1, 1923: Ku tsekatseka ka misava ku onha Tokyo—300 000 va file; September 20, 1931: Nkitsinkitsi—Britain ri hunguta ntikelo wa pondho; June 25, 1950: Korea N’walungu ri mache ri nghena eDzongeni; October 26, 1956: Vanhu va le Hungary va pfukele mfumo wa Soviet; November 22, 1963: John Kennedy u duvuriwe a fa le Dallas; August 21, 1968: Timovha ta nyimpi ta le Russia ti nghenelerile leswaku ti herisa dzolonga ra le Prague; September 12, 1970: Swihaha-mpfhuka swa nyimpi leswi tlhakisiweke swi bulukile emananga; December 25, 1974: Cyclone Tracy yi onhe doroba-nkulu ra Darwin—ku fa 66; April 17, 1975: Cambodia ri wele eka mavuthu ya Makhomonisi; November 18, 1978: Ku ve ni ku tisunga ka vanhu vo tala le Guyana; October 31, 1984: Manana Gandhi u duvuriwe a fa; January 28, 1986: Xibamu-bamu xi bulukile loko xa ha suka; April 26, 1986: Vuhlayiselo bya tikhemikhali bya le Soviet byi tshwile; October 19, 1987: Ku hohloka lokukulu ka xitoko xa makete; March 25, 1989: Alaska ri weriwa hi tilo hi ku halaka ka oyili; June 4, 1989: Mavuthu ma yayarhele vapfukeri le Tiananmen Square.

Ina, matimu ma kombisa leswaku mahungu layo biha nkarhi hinkwawo a ma ri karhi ma andza, kasi mahungu lamanene a ma nga nyawuli. Tanihileswi mahungu layo biha ma andzeke eka malembe-xikhume ya sweswinyana, mahungu lamanene ma ye ma hunguteka loko lembe rin’wana ni rin’wana ri ri karhi ri hundza.

Hikwalaho ka yini leswi swi fanele swi va tano? Xana nkarhi hinkwawo swi ta tshama swi ri tano?

Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswimbirhi.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

WHO/League of Red Cross