Yehovha U Ve Na Mina

HI KU VULA KA MAX HENNING

A ku ri hi 1933, naswona Adolf Hitler a ha ku sungula ku fuma le Jarimani. Hambiswiritano, Timbhoni ta Yehovha ta kwalomu ka 500 le ndhawini ya Berlin a ti chavisiwanga hi sweswo. Vantshwa vo tala va ve maphayona, kumbe vatirheli va nkarhi hinkwawo, naswona van’wana va amukele hambi ku ri swiavelo swo ya ematikweni man’wana ya Yuropa. Mina na munghana wa mina Werner Flatten a hi hamba hi khutazana hi ku: “Hikwalaho ka yini hi kanakana, hi tidyela nkarhi wa hina? Hikwalaho ka yini hi nga fambi hi ya phayona?”

ENDZHAKU ka masiku ya nhungu ndzi velekiwile hi 1909, ndzi ve ehansi ka nkhathalelo wa vatswari va mina va vawundli lava nga ni rirhandzu. Hi 1918 ndyangu wa ka hina wu ve enhlomulweni loko makwerhu wa xisati lontsongo hi vuwundli a ta va a file hi xitshuketa. Endzhakunyana ka sweswo Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa ha kona enkarhini wolowo, ti fike ekaya ka hina, naswona vatswari va mina va vawundli va amukele ntiyiso wa Bibele hi mandla mambirhi. Va tlhele va ndzi dyondzisa ku tlangela swilo swa moya.

A ndzi tinyiketerile exikolweni naswona ndzi ve mulunghisi wa tiphayiphi. Kambe xa nkoka ngopfu, ndzi tikarhatele xiyimo xa mina xa moya. Mina na Werner hi sungule ku phayona hi May 5, 1933. A hi famba mpfhuka wa kwalomu ka 100 wa tikhilomitara hi ya edorobeni hi xikanyakanya ku suka eBerlin, laha a hi tshama kona ivi hi chumayela ku ringana mavhiki mambirhi. Kutani hi tlhelele eBerlin leswaku hi ya khathalela timhaka ta nkoka. Endzhaku ka sweswo hi tlhelele ensin’wini leyi a hi chumayela eka yona hi ya heta mavhiki man’wana mambirhi.

Hi endle xikombelo xo ya tirha etikweni rin’wana, kutani hi December 1933 hi kume xiavelo xo ya laha enkarhini wolowo a ku vuriwa Yugoslavia. Hambiswiritano, hi nga si suka, xiavelo xa hina xi cinciwile hi yisiwa eUtrecht le Netherlands. Endzhakunyana ka sweswo ndzi khuvuriwile. Emasikwini wolawo mhaka ya nkhuvulo a yi nga kandziyisiwi ngopfu; vutirheli a ku ri wona nchumu wa nkoka. Ku titshega hi Yehovha ku ve nchumu lowu nga hundzukiki evuton’wini bya mina. Ndzi kume nchavelelo lowukulu emaritweni ya Bibele ya mupisalema: “V̌onani, Šikwembu i mupfuni wa nga, Hosi yi le šikari ka la’v̌a seketelaka moya wa mina.”—Pisalema 54:4.

Ku Phayona Le Netherlands

Endzhakunyana ko fika le Netherlands, hi tlhele hi averiwa edoroba-nkulu ra Rotterdam. Tatana ni jaha ra yena lava a hi tshama na vona endyangwini wun’we a va ri maphayona na vona. Endzhakunyana ka tin’hweti ti nga ri tingani, ku xaviwe yindlu leyikulu le Leersum, edorobeni leri nga ehandlenyana ka Utrecht, leswaku yi va ndhawu ya maphayona yo tshama eka yona, naswona mina na Werner hi rhurhele eka yona.

Tanihi leswi a hi tshama ekaya rero ra maphayona, a hi famba hi xikanyakanya hi ya emasin’wini ya le kusuhi naswona a hi tirhisa movha lowu wo khandziyisa vanhu va nkombo loko hi ya emasin’wini ya le kule. Hi nkarhi wolowo, a ko va na dzana ra Timbhoni ntsena etikweni hinkwaro ra Netherlands. Namuntlha, ku nga endzhaku ka malembe ya 60, nsimu leyi a hi tirha eka yona hi suka ekaya rero ra maphayona yi ni ku tlula 4 000 wa vahuweleri emavandlheni ya kwalomu ka 50!

A hi tirha hi matimba, hi tirha ku ringana 14 wa tiawara siku na siku, naswona sweswo swi hi endle hi tshama hi tsakile. Xikongomelo lexikulu a ku ri ku fambisa tibuku to tala hi laha swi nga kotekaka ha kona. Hi ntolovelo a hi fambisa swibukwana swo tlula dzana hi siku eka vanhu lava tsakelaka. Ku endla maendzo yo vuyela ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele hi nkarhi wolowo a swi nga ri xiphemu xa ntirho wa hina wa nkarhi na nkarhi.

Siku rin’wana mina na munghana wa mina a hi ri karhi hi tirha edorobeni ra Vreeswijk. Loko a ri karhi a nyikela vumbhoni eka wanuna un’wana ehekeni ya govela ra masocha, ndzi tirhise nkarhi wolowo leswaku ndzi hlaya Bibele ya mina. A yi khwatihatiwe swinene hi mikhwati yo tshwuka ni ya wasi. Endzhakunyana, muvatli loyi a ri karhi a tirha elwangwini leri a ri ri kusuhi u lemukise wanuna loyi a ri ehekeni leswaku kumbexana a ndzi ri nhlori yo karhi. Hikwalaho, hi siku rero ndzi khomiwile loko ndza ha ri eku nyikeleni ka vumbhoni eka n’wini wa vhengele, naswona Bibele ya mina yi tekiwe hi nkani.

Ndzi yisiwe ehubyeni. Ndzi fike ndzi hehliwa hi leswaku mimfungho leyi a yi ri eBibeleni ya mina a ku ri matshalatshala yo mpfampfarhuta govela. Ndzi voniwe nandzu, kutani muavanyisi a ndzi gweva ku tshama malembe mambirhi ekhotsweni. Hambiswiritano, ku endliwe xikombelo xa nandzu wa kona, kutani ndzi ntshunxiwile. Wa nga vona ntsako lowu ndzi veke na wona loko ndzi ntshunxiwile, kambe ndzi tlhele ndzi tsakisisa loko Bibele ya mina yi vuyisiwile na tinotsi ta yona!

Hi ximumu xa 1936, Richard Brauning, un’wana wa maphayona ya le ndyangwini, swin’we na mina hi tirhe hi ximumu hi chumayela en’walungwini wa tiko. En’hwetini yo sungula, hi tirhe 240 wa tiawara evutirhelini naswona hi fambise tibuku to tala. A hi tshama etendeni naswona a hi khathalela swilaveko swa hina hinkwaswo, hi tihlantswela, hi tiswekela na swin’wana.

Endzhakunyana ndzi rhurhiseriwe exikepeni lexi a xi vuriwa Lightbearer, lexi xi tivekeke swinene en’walungwini wa Netherlands. A ku tshama ntlhanu wa maphayona exikepeni lexi, naswona hi ku tirhisa xona a hi kota ku fikelela nsimu leyi nga yoxe.

Malunghelo Lama Engetelekeke

Hi 1938, ndzi averiwe ku va nandza wa zoni, hilaha valanguteri va xifundzha va Timbhoni ta Yehovha a va vitaniwa ha kona enkarhini wolowo. Kutani ndzi siye Lightbearer ivi ndzi sungula ku endzela mavandlha ni Timbhoni leti tshamaka le kule eswifundzheni swinharhu swa le dzongeni.

Xikanyakanya a ku ri nchumu wu ri woxe ntsena lowu a hi famba ha wona. Hakanyingi a ndzi heta siku hinkwaro ndzi ri eku fambeni ku suka evandlheni rin’wana kumbe ntlawa wa vanhu lava tsakelaka ku ya eka wun’wana. Exikarhi ka madoroba-nkulu lawa ndzi ma endzeleke a ku ri na Breda, laha ndzi tshamaka kona sweswi. Enkarhini wa kona, Breda a ri nga ri na vandlha a ko va ni mpatswa wun’we wa Timbhoni leti dyuhaleke.

Loko ndzi ri karhi ndzi tirhela vamakwerhu le Limburg, ndzi rhamberiwe ku ya hlamula swivutiso swo tala leswi tlakusiweke hi mutirhi wa le mugodini la vuriwaka Johan Pieper. U yimele ntiyiso wa Bibele a tiyile naswona u ve muchumayeri la nga ni xivindzi. Endzhaku ka mune wa malembe u yisiwe ekampeni ya nxaniso, laha a heteke malembe manharhu ni hafu. Endzhaku ka ku ntshunxiwa ka yena u tlhele a chumayela hi ku chivirika, ni namuntlha wa ha ri nkulu la tshembekaka. Vandlha rero leritsongo ra Timbhoni ta 12 le Limburg sweswi ri kule ri va ni mavandlha ya 17 na kwalomu ka 1550 wa vahuweleri!

Ehansi Ka Vulawuri Bya Manazi

Hi May 1940 Manazi ma hlasele Netherlands. Ndzi kume xiavelo xo va ndzi ya ehofisini ya rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower le Amsterdam. A hi boheka ku hambeta ni ntirho wa hina hi ri karhi hi tsundzuxana swinene, leswi hi endleke hi tlangela xivuriso xa Bibele lexi nge: “Munghana wa munhu . . . i makwav̌o e makhombyeni.” (Swivuriso 17:17) Xiboho lexi tsakisaka xa vun’we lexi veke kona hi nkarhi lowu wa ntshikilelo xi ve ni vuyelo lebyikulu eka nhluvuko wa mina wa moya, naswona xi ndzi hlomisele masiku yo nonon’hwa swinene lama a ma ri emahlweni.

Xiavelo xa mina a ku ri ku langutela ku rhumeriwa ka tibuku emavandlheni, leswi hi ntolovelo a swi endliwa hi tintsumi. Nkarhi na nkarhi Gestapo a yi lava majaha leswaku ma ya va mahlonga le Jarimani, kutani a hi tirhisa vamakwerhu va xisati lava nga Vakreste leswaku va va tintsumi. Hi ku famba ka nkarhi Wilhelmina Bakker, loyi nkarhi hinkwawo a a vitaniwa Nonnie, u rhumeriwe eka hina a suka le The Hague, kutani ndzi n’wi yise laha mulanguteri wa hina wa rhavi, Arthur Winkler a tumberile kona. Leswaku ndzi ringeta ku ka ndzi nga tiviwi nikatsongo, ndzi ambale ku fana ni murimi wa Mudutch, ndzi ambala tintanghu ta mapulanga ni swiambalo leswin’wana hinkwaswo, kutani ndzi heleketa Nonnie hi movha wo famba exiporweni. Endzhakunyana ndzi lemuke leswaku a swi n’wi tikela ku tikhoma ku hleka, tanihi leswi a a swi vona leswaku a ndzi vonaka hi ku olova.

Hi October 21, 1941, ndhawu ya vuhlayiselo bya tibuku ni maphepha le Amsterdam yi nyiketiwe eka nala. Hi nkarhi wa ku hlasela ka Gestapo, Winkler na Nonnie va khomiwile. Loko va yisiwe ekhotsweni, va twe vayimeri vambirhi va Gestapo va ri karhi va bula hi ndlela leyi a va ri karhi va hlongorisa “munhu un’wana la nga ni misisi leyitsongo ya ntima” ha kona loyi a va lahlekeleke eswitarateni leswi a swi tele hi vanhu. A swi ri erivaleni leswaku a va vulavula hi mina, kutani Winkler u kote ku rhumela rungula leri eka vamakwerhu. Hi ku hatlisa, ndzi rhurhiseriwe le The Hague.

Hi nkarhi lowu fanaka Nonnie u ntshunxiwile ekhotsweni, kutani a tlhelela le The Hague leswaku a ya phayona. Ndzi tlhele ndzi hlangana na yena kwalaho. Kambe loko nandza wa vandlha a ta va a khomiwile le Rotterdam, ndzi rhumeriwile leswaku ndzi ya teka xivandla xakwe. Endzhakunyana, nandza wa vandlha le Vandlheni ra Gouda u khomiwile, kutani ndzi rhurhiseriwe kwalaho leswaku ndzi ya n’wi siva. Eku heteleleni, hi March 29, 1943, ndzi khomiwile. Loko ndza ha ri eku kambisiseni ka xitoko xa tibuku ta hina ta Bibele, ndzi hlamarisiwe hi nhlaselo wa Gestapo.

Handle ka tibuku ta Bibele leti a ti hangalakile etafuleni, a ku ri ni nxaxamelo wa mavito ya vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava nga Vakreste, hambileswi a ma tsariwe hi ku komisa. Hikwalaho ko vaviseka, ndzi khongele Yehovha leswaku a ndzi nyika ndlela yo sirhelela lava a va ha ntshunxekile leswaku va chumayela. Ndzi nga si konanisiwa, ndzi kote ku veka voko ra mina leri pfulekeke ehenhla ka nxaxamelo wa mavito kutani ndzi wu petsa-petsa exandleni xa mina. Kutani ndzi kombela mpfumelelo wo ya exihambukelweni, laha ndzi nga fika ndzi handzula phepha ra nxaxamelo ndzi ri khulukisa ri famba.

Loko ndzi ri ehansi ka ntshikilelo wo tano lowukulu, ndzi dyondze ku kuma matimba eka ndlela leyi Yehovha a tirhisaneke ha yona ni vanhu va yena enkarhini lowu hundzeke ni le ka switshembiso swa yena swa ku ponisa. Lexi i xitiyisekiso lexi huhuteriweke lexi nkarhi na nkarhi a xi ta emianakanyweni ya mina: “Ingi loko Yehova, a nga v̌anga na hina, loko v̌anhu v̌a hi pfukele matimba, ingi v̌a hi mitile hi kari hi hanya.”—Pisalema 124:2, 3.

Makhotso Ni Tikampa Ta Nxaniso

Ndzi yisiwe ekhotsweni ra le Rotterdam, laha a ndzi tsakile ku tikuma ndzi ri ni Bibele ya mina. Nakambe a ndzi ri ni buku leyi nge Salvation, swiphemu swa buku leyi nge Children, naswona ndzi ve ni nkarhi wo tala wo hlaya tibuku leti hinkwato. Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu ndzi vabye swinene lerova ndzi kala ndzi ya exibedlhele. Loko ndzi nga si suka ekhotsweni, ndzi fihle buku ya mina ehansi ka matirasi wa mubedo wa mina. Endzhakunyana ndzi twe leswaku Mbhoni yin’wana, leyi vuriwaka Piet Broertjes, yi rhurhiseriwe exitokisini xa mina kutani yi yi kumile. Xisweswo buku leyi a yi hambeta yi tirhisiwa ku tiyisa van’wana eripfumelweni.

Loko ndzi ta va ndzi hlakarherile ndzi rhurhiseriwe ekhotsweni ra le The Hague. Loko ndzi ri kwalaho, ndzi hlangane na Leo C. van der Tas, xichudeni xa nawu lexi a xi pfaleriwile hikwalaho ko ala ntirho wa Manazi. A a nga si tshama a twa hi ta Timbhoni ta Yehovha, kutani ndzi ve ni nkarhi wo nyikela vumbhoni eka yena. Minkarhi yin’wana a a ndzi pfuxa exikarhi ka vusiku ivi a ndzi vutisa swivutiso. A nga swi kotanga ku tumbeta ku rhandza ka yena Timbhoni, ngopfu-ngopfu endzhaku ka loko a twe leswaku a hi ta ntshunxiwa ntsena loko hi sayina tsalwa ro landzula ripfumelo ra hina. Endzhaku ka nyimpi, Leo u ve gqweta kutani a lwela milandzu yo hlayanyana ya le nawini ya Sosayiti ya Watch Tower leyi a yi katsa ntsunxeko wa vugandzeri.

Hi April 29, 1944, ndzi longeriwe exitimeleni leswaku ndzi famba riendzo leri vavisaka ra masiku ya 18 ndzi ya eJarimani. Hi May 18 ndzi pfaleriwe ekampeni ya nxaniso ya Buchenwald. Ku fikela loko hi ntshunxiwe hi mavuthu Lama Tirhisanaka endzhakunyana ka nkarhi lowu lavaka ku va lembe, vutomi a byi nonon’hwa lerova a swi hlamuseleki. Magidi ma file, vo tala va vona va fe hi va langutile. Tanihi leswi ndzi aleke ku tirha efektri leyi nga le kusuhi yo endla switirho swa nyimpi, ndzi tirhisiwe endhawini ya nkululo.

Siku rin’wana fektri yi hlaseriwe hi bomo. Vo tala va tsutsumele ekomponi leswaku va ta hlayiseka, loko van’wana va balekele enhoveni. Tibomo leti hangalasiweke ti hlasele komponi, naswona tibomo leti lumekaka ndzilo ti hise makhwati. A xi ri xivono lexi tsemaka nhlana! Vo tala va tshwe va ri karhi va hanya! Ndzi kume ndhawu leyi hlayisekeke yo tumbela eka yona, naswona loko ndzilo wu ta va wu hungutekile, ndzi fambe ndzi ri karhi ndzi hundza mintsumbu ya ntsandza-vahlayi loko ndzi tlhelela ekampeni.

Vanhu vo tala namuntlha va ku xiya ku chavisa ka Ku Dlayiwa Ka Vayuda Va Le Yuropa Hi Manazi. Ndzi nkhensa leswi Yehovha a tiyiseke vuswikoti bya mina byo ehleketa, leswaku makhombo lawa ndzi hlanganeke na wona ma nga lawuli mianakanyo ya mina hi malembe lawa hinkwawo. Loko ndzi anakanya hi nkarhi lowu a ndzi ri ekhotsweni ha wona, lexi ndzi tsakisaka swinene i ku hlayisa vutshembeki eka Yehovha hikwalaho ko lava ku dzunisa vito ra yena.—Pisalema 124:6-8.

Ntirho Wa Le Ndzhaku Ka Nyimpi

Endzhaku ka loko ndzi ntshunxiwile kutani ndzi tlhelela eAmsterdam, ndzi lo namba ndzi ku milenge mimbirhi ndzi kongoma erhavini leswaku ndzi ya kuma xiavelo. A ndzi navela ku hlamuseriwa leswi saleke swi humelela loko ndzi nga ri kona. Nonnie ana se a a tirha kwalaho. Elembeni ro hetelela ra nyimpi, u tirhe tanihi ntsumi leyi a yi heleketa tibuku ta Bibele emavandlheni. A nga ha tlhelanga a khomiwa, hambileswi a a tshamela ku pona ri ahlamile ko hlayanyana.

Ndzi phayone swa xinkarhana loko ndza ha ri le Haarlem, kambe hi 1946, ndzi komberiwe ku ya erhavini le Amsterdam leswaku ndzi ya tirha eka Ndzawulo yo Rhumela Nhundzu. Eku heleni ka 1948, mina na Nonnie hi tekanile, naswona hi sukile erhavini leswaku hi ya phayona swin’we. Xiavelo xa hina xa vuphayona a xi ri le Assen. Mina na Richard Brauning hi hete ximumu hinkwaxo hi ri kwalaho malembe yo ringana 12 eku sunguleni, hi tshama etendeni hi ri karhi hi chumayela. Ndzi twe leswaku Richard u baleseriwe a fa loko a ri endleleni yo ya ekampeni ya nxaniso.

A swi kanakanisi leswaku nkarhi lowu a ndzi ri ekhotsweni ha wona wu hlasele rihanyo ra mina. Endzhaku ka tsevu wa malembe ndzi ntshunxiwile eBuchenwald, vuvabyi byi ndzi tlumbele hansi ku ringana tin’hweti ta mune. Endzhakunyana ka malembe, hi 1957, ndzi khomiwe hi vuvabyi bya rifuva lembe hinkwaro. Miri wa mina wu heleriwe hi ntamu, kambe moya wa mina wa vuphayona a wa ha tiyile. Enkarhini wa ku vabya ka mina, ndzi teke nkarhi wun’wana ni wun’wana leswaku ndzi nyikela vumbhoni. Ndzi vona onge moya lowu wa vuphayona a wu ri nchumu wa nkoka eku endleni ka leswaku vuvabyi bya mina byi nga ndzi hundzuli wanuna la nga pfuniki nchumu la tshamelaka ku vabya. Mina na Nonnie hi tiyimisele ku namarhela ntirho wa nkarhi hinkwawo ntsena loko rihanyo ra hina ra ha hi pfumelela.

Endzhaku ka loko ndzi hlakarherile, hi averiwe edorobeni-nkulu ra Breda. Hi nkarhi wolowo a ku ri endzhaku ka 21 wa malembe ndzi endzele doroba-nkulu leri ndzi ri nandza wa zoni. Loko hi fikile hi 1959, a ku ri ni vandlha leritsongo ra 34 wa Timbhoni. Namuntlha, ku nga 37 wa malembe lama hundzeke, ri kule ri va na tsevu wa mavandlha ni Timbhoni to tlula 500, leti hlanganaka eka Tiholo ta Mfumo tinharhu! Eminhlanganweni ya hina ya kwalaho ni le tinhlengeletanweni ta hina, hi vona vo tala lava kumeke vutivi bya ntiyiso wa Bibele hikwalaho ka matshalatshala man’wana ya hina. Nkarhi na nkarhi hi titwa hilaha muapostola Yohane a titweke ha kona loko a tsarile a ku: “Loko ndzi twa leswaku vana va mina va hanya entiyisweni, eka mina ku hava ku tsaka kun’wana loku tlulaka koloko.”—3 Yohane 4.

Sweswi se hi dyuharile. Ndzi ni malembe ya 86 naswona Nonnie yena u na 78, kambe ndzi boheka ku vula leswaku vuphayona i ntirho lowu nyikaka rihanyo. Ku sukela loko ndzi ve le Breda, ndzi hlule swiphiqo swo tala swa rihanyo leswi ndzi swi kumeke hi nkarhi lowu a ndzi khomiwile ha wona. Ndzi tlhele ndzi tiphina ni hi ntirho lowu tswalaka mihandzu entirhweni wa Yehovha.

Loko hi languta endzhaku eka malembe yo tala ya ntirho lowu vekaka mihandzu i xihlovo xa ntsako eka hina havambirhi. Siku na siku hi khongelela leswaku onge Yehovha a nga hi nyika moya ni matimba leswaku hi hambeta entirhweni wa yena ntsendze loko ha ha hanya. Hi ku tiyiseka, hi tiphofula emaritweni ya mupisalema lama nge: “V̌onani, Šikwembu i mupfuni wa nga, Hosi yi le šikari ka la’v̌a seketelaka moya wa mina.”—Pisalema 54:4.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Hi yime ekusuhi ni tende leri a hi ri tirhisa loko hi ri karhi hi phayona hi va-1930

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Xikepe lexi a xi tirhisiwa leswaku ku fikeleriwa nsimu leyi nga yoxe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Hi ri karhi hi vutisiwa swivutiso entsombanweni hi 1957

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ni nghamu ya mina namuntlha