Xana Xikwembu Xi Amukela Vugandzeri Byin’wana Ni Byin’wana?

XIKWEMBU xi vumbe munhu a ri ni ku navela ka swilo swa moya—ku navela vugandzeri. A hi xilo lexi nga lo tiendlakalela ntsena. A xi ri xiphemu xa munhu ku sukela eku sunguleni.

Hambiswiritano, swi khomisa gome leswaku vanhu va sungule tindlela to hambana-hambana ta ku gandzela, naswona leti hi ntolovelo, ti tsandzekeke ku endla ndyangu wun’we lowu tsakeke. Ematshan’weni ya sweswo, tinyimpi leti halataka ngati ta ha lwiwa evitweni ra vukhongeri. Leswi swi tlakusa xivutiso lexi xa nkoka: Xana swi ni mhaka leswaku munhu u gandzela Xikwembu hi ndlela yihi?

Vugandzeri Lebyi Kanakanisaka Bya Minkarhi Ya Khale

Vanhu va khale lava nga tshama va va vaaki va le Middle East i xikombiso lexinene lexi nga ta hi pfuna ku hlamula xivutiso xexo. Vunyingi bya vona a va gandzela xikwembu lexi vitaniwaka Baali. Va tlhela va gandzela vanghana va Baali va xisati, tanihi Axera. Vugandzeri bya Axera a byi katsa ku tirhisiwa ka mhandze leyo kwetsima leyi a ku pfumeriwa leswaku yi yimela xirho xa rimbewu. Vapfumburi lava nga tirha eka ndhawu yoleyo va pfumbule swifaniso swo tala swa vavasati lava a va nga ambalangi nchumu. The Encyclopedia of Religion, yi vula leswaku swifaniso leswi a swi “kombisa xikwembukati lexi swirho swa xona swa rimbewu swi nga erivaleni, xi tikhome mavele ya xona” naswona “onge a xi yimela . . . Axera.” Hi nga tiyiseka hi xilo xin’we, ku nga leswaku minkarhi yo tala vugandzeri bya Baali byi thyakile swinene.

Hikokwalaho, a swi hlamarisi leswi vugandzeri bya Baali a byi katsa ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu. (Tinhlayo 25:1-3) Xikeme, Mukanana, u pfinye wanhwana Dina. Hambiloko a endle leswi, a a ha langutiwa tanihi munhu la xiximekaka edyangwini wa ka vona. (Genesa 34:1, 2, 19) Vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi, vusodoma, ni vuxaka bya rimbewu exikarhi ka vanhu ni swiharhi a swi tolovelekile. (Levhitika 18:6, 22-24, 27) Rito hi roxe “vusodoma,” leri vulaka vuxaka bya rimbewu exikarhi ka vanhu va rimbewu leri fanaka, ri huma eka vito ra doroba leri nga tshama ri va kona eka xiphemu xexo xa misava. (Genesa 19:4, 5, 28) Vugandzeri bya Baali a byi tlhela byi katsa ku halatiwa ka ngati. Phela, vagandzeri va Baali a va hoxela vana va vona emalangavini ya ndzilo va ha hanya tanihi gandzelo eka swikwembu swa vona! (Yeremiya 19:5) Mikhuva leyi hinkwayo a yi yelana ni tidyondzo ta vukhongeri. Hi ndlela yihi xana?

Dok. Merrill Unger eka buku ya yena leyi nge Archaeology and the Old Testament, u hlamusela leswaku “tihanyi, ku navela ni ku tsandzeka ku tikhoma ka swikwembu swa le Kanana a ku bihe ku tlula tindhawu hinkwato ta le Near East hi nkarhi wolowo. Naswona mikhuva leyi chavisaka ya swikwembu swa vanhu va le Kanana, leswi a swi nga ri na mahanyelo lamanene nikatsongo, yi fanele yi endle vagandzeri va swona va va ni mikhuva leyo biha swinene, naswona a yi katsa swiendlo leswi thyakeke ku tlurisa enkarhini wolowo, swo fana ni vunghwavava lebyo kwetsima [ni] ku endla magandzelo hi vana.”

Xana Xikwembu xi byi amukerile vugandzeri bya Vakanana? Nikatsongo. Xi dyondzise Vaisrayele leswaku va nga xi gandzerisa ku yini hi ndlela leyi tengeke. Mayelana ni mikhuva leyi nga vuriwa laha henhla, xi va tsundzuxile, xi ku: “Mi nga ṭhuki mi tinyamisa hi šilo šiṅwe ša ŝilo leŝi: hikuv̌a e matiko lawa nḍi ma hlongoleke mahlweni ka ṅwina, ma tinyamisile hi ŝilo leŝi hikwaŝo. E tiko ri nyamisiwile hi ŝona; nḍi av̌anyisile ku dyoha ka rona, kutani misav̌a yi hlantile v̌aaki v̌a yona.”—Levhitika 18:24, 25.

Vugandzeri Lebyi Tengeke Byi Thyakisiwa

Vaisrayele vo tala a va ri amukelanga vonelo ra Xikwembu hi vugandzeri lebyi tengeke. Ematshan’weni ya sweswo, va pfumelele vugandzeri bya Baali leswaku byi ya emahlweni etikweni ra vona. Ku nga ri khale, Vaisrayele va nghene endzingweni wo ringeta ku pfanganisa vugandzeri bya Yehovha ni bya Baali. Xana Xikwembu xi wu amukerile mpfangano lowu wa vugandzeri? Xiya leswi nga endleka loko Hosi Manase a fuma. U endlele Baali tialitari, a hisa n’wana wa yena wa xiviri tanihi gandzelo, naswona a endla vungoma. “Ku tlula kwalaho, a veka xifaniso lexi vatliweke xa mhandzi yo kwetsima [ʼashe·rahʹ hi Xiheveru] lexi a xi endleke endlwini leyi Yehovha a vuleke leswi malunghana na yona . . . : ‘Endlwini leyi . . . Ndzi ta veka vito ra mina hi minkarhi leyi nga heriki.’”—2 Tihosi 21:3-7, NW.

Vafumiwa va Manase va landzele xikombiso xa hosi ya vona. Entiyisweni, u va “endli[se] le’ŝo biha ku tlurisa matiko lawa Yehova a ma heriseke mahlweni ka v̌ana v̌a Israel.” (2 Tihosi 21:9) Ematshan’weni yo amukela swileriso leswi phindha-phindhiweke, leswi humaka eka vaprofeta va Xikwembu, Manase u dlaye vanhu hi vomu ku fikela laha Yerusalema yi nga tatiwa hi ngati leyi nga riki ni nandzu. Hambileswi Manase a nga hundzuka emakumu, n’wana wa yena, tlhelo mutlhandlami wakwe, Hosi Amoni u tlhele a pfuxeta vugandzeri bya Baali.—2 Tihosi 21:16, 19, 20.

Hi ku famba ka nkarhi, ku sungule ku va ni tinghwavava ta xinuna etempeleni. Xana Xikwembu xi yi langute njhani ndlela leyi ya vugandzeri bya Baali? Hi ku tirhisa Muxe, u tsundzuxile, a ku: “U nga ṭhuki u tisa e ndlwini ya Yehova, Šikwembu ša wena, e hakelo ya nsati wa [nghwavava], hambi mali ya mbyana [kumbexana la etlelaka munhu emahosi], e ku tiyisa rito riṅwana ra ku hlambanya; hikuv̌a ŝilo le’ŝimbiri ŝa yila e ka Yehova, Šikwembu ša wena.”—Deteronoma 23:17, 18, ringanisa nhlamuselo ya le hansi ya NW.

Ntukulu wa Manase, Hosi Yosiyasi, u suse thyaka ra vugandzeri bya Baali etempeleni. (2 Tihosi 23:6, 7) Kambe swilo a swi onhake ngopfu. Endzhakunyana ka rifu ra Hosi Yosiyasi, byi tlhele byi sungula vugandzeri bya swifaniso etempeleni ya Yehovha. (Ezekiyele 8:3, 5-17) Kutani Yehovha a vangela leswaku hosi ya Babilona yi herisa Yerusalema ni tempele ya yona. Mhaka leyi yo khomisa gome, leyi tshameke yi humelela, i vumbhoni bya leswaku mikhuva yin’wana ya vugandzeri a yi amukeriwi hi Xikwembu. Kambe, ku vuriwa yini namuntlha?