Vugandzeri—Bya Bali Nyimpi Ya Le Timbilwini Ta Vaisrayele

Ku lava ku endla malembe ya gidi, ku ve ni nyimpi etimbilwini ta vanhu va tiko ra Israyele. Ku chava ka vukholwa-hava ni mihivahivani ya rimbewu a swi lwa ni ripfumelo ni vutshembeki. Nyimpi leyi ya vutomi ni rifu a yi ri exikarhi ka vugandzeri bya Bali ni bya Yehovha.

XANA tiko ra Israyele a ri ta khomelela swi tiya eka Xikwembu xa ntiyiso lexi va humeseke aEgipta? (Eksoda 20:2, 3) Kumbe, xana a va ta hambukela eka Bali, xikwembu lexi rhandzekaka xa Kanana, lexi tshembiseke ku nonisa tiko?

Nyimpi leyi ya moya leyi lwiweke magidi ya malembe lama hundzeke, yi vula swo karhi eka hina. Hikwalaho ka yini? Muapostola Pawulo u tsarile a ku: “Swilo leswi . . . swi tsaleriwe leswaku swi va xilemukiso eka hina lava hi fikeriweke hi makumu ya mafambiselo ya swilo.” (1 Vakorinto 10:11) Xitsundzuxo-nkulu xa nyimpi leyi ya matimu xi ta twisiseka swinene eka hina loko hi twisisa leswaku Bali a a ri mani, ni leswi vugandzeri bya Bali a byi katsa swona.

Bali A A Ri Mani?

Vaisrayele va tive Bali loko va fika eKanana, kwalomu ka lembe ra 1473 B.C.E. Va kume leswaku Vakanana a va gandzela swikwembu swo tala leswi a swi fana ni swikwembu swa le Egipta, hambileswi swona a swi ri ni mavito lama hambaneke ni swihlawulekiso swin’wana. Hambiswiritano, Bibele yi hlawula Bali tanihi xikwembu lexikulu xa Vakanana, naswona ntshubulo wa vuyimburi wu tiyisekisa vukulu byakwe. (Vaavanyisi 2:11) Hambileswi Bali a a nga ri xikwembu lexikulu xa swikwembu swa vanhu, a a ri xikwembu lexi Vakanana a va khathala ngopfu hi xona. A va pfumela leswaku u ni matimba ya ku lawula mpfula, moya ni mapapa ni leswaku hi yena ntsena loyi a a ri ni matimba yo ponisa vanhu—swin’we ni swiharhi swa vona ni swibyariwa—leswaku swi veleka ni leswaku swi nga fi. Handle ka nsirhelelo wa Bali, Mot, xikwembu xa Vakanana xa ku tirihisela, a a ta va tisela makhombo.

Vugandzeri bya Bali a byi fambisana ni mihivahivana ya rimbewu. Hambi ku ri swilo swa vukhongeri leswi yelanaka na Bali, swo kota tinsika to kwetsima ni timhandzi to kwetsima, a swi fambisana ni timhaka ta rimbewu. A swi kanakanisi leswaku tinsika to kwetsima—maribye lamakulu kumbe lama vatliweke ku fana ni xirho xa vununa—a ma fanekisela Bali, xirho xa vununa xa ku hlangana hi rimbewu. Kasi hi tlhelo lerin’wana timhandzi to kwetsima a ti endliwe hi ntsandza kumbe mirhi leyi a yi fanekisela Axera, nkata Bali, xifaniso xa xisati.—1 Tihosi 18:19.

Vunghwavava bya le tempeleni ni ku endla magandzelo hi vana a ku ri swilo swin’wana leswi a swi tiveka evugandzerini bya Bali. (1 Tihosi 14:23, 24; 2 Tikronika 28:2, 3) Buku leyi nge The Bible and Archaeology, yi ri: “Etitempeleni ta Vakanana a ku ri ni tinghwavava ta xinuna ni ta xisati (vavanuna ni vavasati ‘vo kwetsima’) naswona a ku endliwa manyala hinkwawo ya rimbewu. Hi ndlela yo karhi [Vakanana] a va pfumela leswaku mikhuva leyi yi endla leswaku swibyariwa swa vona ni mintlhambi swi tswala.” Sweswo a ku ri ku yimelela vukhongeri bya vona, hambileswi handle ko kanakana mahanyelo yo tano yo biha a ma fambisana ni ku navela ka nyama ka vagandzeri volavo. Kutani ke, xana Bali u ti koke hi ndlela yihi timbilu ta Vaisrayele?

Ha Yini A A Koka Swonghasi?

Kumbexana Vaisrayele vo tala a va tsakela vukhongeri lebyi a byi nga lavi swo tala eka vona. Hi ku gandzela Bali a va nga ta wu yingisa Nawu, wo kota wa Savata ni ku siveriwa ko tala hi tlhelo ra mahanyelo. (Levhitika 18:2-30; Deteronoma 5:1-3) Kumbexana ku humelela ka Vakanana hi tlhelo ra swilo leswi vonakaka ku khorwise vo tala leswaku Bali u fanele a tsakisiwa hi swo karhi.

Tindhawu leti Vakanana a va gandzela eka tona, leti tiviwaka ti ri tindhawu leti tlakukeke naswona ti kumekaka laha ku nga ni mirhi etintshaveni, ti fanele ti ve xisekelo lexi kokaka mahlo ta mihivahivana ya ku kota ku veleka leyi a yi endliwa kwalaho. Hi ku hatlisa, Vaisrayele a va kolwanga hi ku hambeta va ya etindhawini to kwetsima ta Vakanana; va tiakele ni ta vona vini. “V̌a tiakela, na v̌ona, e tindlu e ŝiṭungeni, ti ri ni ŝifaniso ŝa Astarte; v̌a endla ŝeŝo e henhla ka ŝiṭunga hikwaŝo le’ŝi tlakukeke, ne hansi ka miri hikwayo le’yi hlukeke.”—1 Tihosi 14:23; Hosiya 4:13.

Kambe xo sungula ni xa nkoka, vugandzeri bya Bali a byi tsakisa nyama. (Vagalatiya 5:19-21) Mikhuva ya kona ya nyama a yi katsa ni swin’wana handle ka ku navela leswaku ku va ni ntshovelo lowukulu ni mintlhambi yo tala. A ku dzunisiwa rimbewu. Leswi swi kombisiwa hi swifaniso swo tala leswi yimburiweke, leswi kombisaka rimbewu leri hundzeletiweke, leswi pfuxaka ku navela ka rimbewu. Nkhuvo wa kona, ku cina ni vuyimbeleri a swi hlohlotela mahanyelo yo biha.

Hi nga ehleketa hi xivono lexi fanaka eku sunguleni ka xixikana. Endhawini yo saseka swinene hi ntumbuluko, vagandzeri va sungule ku cina hi ku tsakisiwa hi ku dya swinene ni ku nyanyuriwa hi vhinyo. Ku cina ka vona ka ku tlangela ku veleka a ku endleriwa ku pfuxa Bali tanihi leswi a a nga endli nchumu hi ximumu, leswaku a ta katekisa tiko hi mpfula. A va cina va rhendzelaka hi tinsika leti fanekiselaka xirho xa vununa. Ku rhendzeleka ka vona, ngopfu-ngopfu loku endliwaka hi tinghwavava ta le tempeleni a ku pfuxa rimbewu. Vuyimbeleri ni vahlaleri a swi va pfurhetela. Swi nga endleka leswaku loko se va korwile hi ku cina, lava cinaka a va nghena emakamareni ya yindlu ya Bali leswaku va va ni rimbewu leri nga amukelekiki.—Tinhlayo 25:1, 2; ringanisa na Eksoda 32:6, 17-19; Amosi 2:8.

Va Fambe Hi Ku Vona Ku Nga Ri Hi Ripfumelo

Hambileswi vugandzeri byo tano bya ku titsakisa a byi koka vanhu vo tala, ku chava na kona a ku kokela Vaisrayele evugandzerini bya Bali. Loko Vaisrayele va nga ha ri na ripfumelo eka Yehovha, ku chava vafi, ku chava leswi nga endlekaka enkarhini lowu taka ni ku kokiwa hi vungoma swi endle leswaku Vaisrayele va hanya hi vungoma, leswi endzhaku swi katseke mihivahivana leyi hombolokeke swinene. The International Standard Bible Encyclopedia yi hlamusela ndlela leyi Vakanana a va xixima moya lowu humeke, va wu teka tanihi xiphemu xa ku gandzela vakokwana, yi ri: “Minkhuvo . . . a yi tlangeriwa eka sirha-bako ra ndyangu kumbe erihlampfini ra xilahlo yi katsa ku dakwa ni ku endliwa ka rimbewu (kumbexana ku ri vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi), leyi a ku ehleketiwa leswaku vafi va hlanganyela eka yona.” Loko Vaisrayele va hlanganyela eka mikhuva yo tano ya vungoma a va ya va hambuka swinene eka Xikwembu xa vona, Yehovha.—Deteronoma 18:9-12.

Swifaniso—ni mihivahivana leyi yelanaka na swona—swi tlhele swi koka Vaisrayele volavo a va tsakela ku famba hi ku vona ku ri ni ku famba hi ripfumelo. (2 Vakorinto 5:7) Hambiloko va vone masingita yo hlamarisa lama endliweke hi voko ra Yehovha leri nga vonakiki, Vaisrayele vo tala lava humeke aEgipta va lave nchumu lowu vonakaka lowu nga ta hamba wu va tsundzuxa ha yena. (Eksoda 32:1-4) Vana va vona van’wana hilaha ku fanaka na vona va lave ku gandzela nchumu lowu va wu vonaka hi mahlo, wo kota swifaniso swa Bali.—1 Tihosi 12:25-30.

I Mani La Hluleke?

Nyimpi ya le timbilwini ta Vaisrayele yi lwiwe malembe-xidzana yo tala, ku sukela loko va fika etimbaleni ta Mowabu, va nga si nghena eTikweni leri Tshembisiweke ku ya fikela loko va yisiwa eBabilona. Xiyimo a xi hambana-hambana. Minkarhi yin’wana vunyingi bya Vaisrayele a va tshama va tshembekile eka Yehovha, kambe hakanyingi a va hundzukela eka Bali. Xivangelo lexikulu xa leswi a ku ri ku tihlanganisa ka vona ni vanhu va vuhedeni lava a va va rhendzerile.

Endzhaku ka loko va hluriwile, Vakanana va lwe hi tindlela to tala ta vukanganyisi. Va tshame ekusuhi ni Vaisrayele kutani va khutaza lava va va hluleke leswaku va amukela swikwembu swa tiko. Vaavanyisi lava nga ni xivindzi vo fana na Gidiyoni na Samuwele va wu arile nkucetelo lowu. Samuwele u khutaze vanhu a ku: “Susani šikari ka ṅwina e ŝikwembu ŝimbe . . . , mi tiyisa timbilu ta ṅwina e ka Yehova, mi tirela yena ntsena.” Vaisrayele va xi yingisile xikhongotelo xa Samuwele swa nkarhinyana, kutani va “susa v̌a-Baal ni v̌a-Astarte, v̌a tirela Yehova ntsena.”—1 Samuwele 7:3, 4; Vaavanyisi 6:25-27.

Endzhaku ka ku fuma ka Sawulo na Davhida, Solomoni u sungule ku endlela swikwembu swimbe magandzelo emalembeni yakwe yo hetelela. (1 Tihosi 11:4-8) Tihosi tin’wana ta tiko ra Israyele ni ra Yuda ti endle hi laha ku fanaka, ti tinyiketela eka Bali. Nilokoswiritano, vaprofeta vo tshembeka ni tihosi, ku fana na Eliya, Elisha na Yosiya, va lwe hi matimba ni vugandzeri bya Bali. (2 Tikronika 34:1-5) Ku tlula kwalaho, enkarhini lowu hinkwawo wa matimu ya Israyele, a ku ri ni vanhu lava tshameke va tshembekile eka Yehovha. Hambi ku ri hi nkarhi wa Akabu na Yezabele, laha vugandzeri bya Bali a byi tinyike matimba, vanhu va magidi ya nkombo va arile ku ‘nkhisamela Bali.’—1 Tihosi 19:18.

Eku heteleleni, loko Vayuda va vuyile evukhumbini bya le Babilona, a ka ha vulavuriwi nchumu hi vugandzeri bya Bali. Ku fana ni lava ku vulavuriweke hi vona eka Ezra 6:21, hinkwavo va endle xiboho xa ku ‘tshika thyaka ra vanhu va tiko rero kutani va lavisisa Yehovha Xikwembu xa Israyele.’

Switsundzuxo Eka Vugandzeri Bya Bali

Hambileswi vugandzeri bya Bali byi nyamalaleke khale swinene, vukhongeri byebyo bya Vakanana ni vanhu va namuntlha va na nchumu wun’we lowu fanaka—ku nga ku kwetsimisiwa ka rimbewu. Ku yengeriwa emahanyelweni yo biha ku vonaka ku tale ni moya lowu hi wu hefemulaka. (Vaefesa 2:2) Pawulo wa tsundzuxa a ku: “Hi lwa ni matimba lama nga voniwiki lama lawulaka misava leyi nga emunyameni, ni vayimeri va moya lava humaka eka vulawuri bya vubihi.”—Vaefesa 6:12, Phillips.

“Matimba lawa ma nga voniwiki” ya Sathana ma hlohlotela mahanyelo yo biha ya rimbewu leswaku vanhu va va mahlonga hi tlhelo ra moya. (Yohane 8:34) Eka vanhu va namuntlha lava tilawulaka, ku titsakisa hi tlhelo ra rimbewu a ku endliwi tanihi mukhuva wa ku veleka, kambe, ematshan’weni ya sweswo, tanihi ndlela ya ku titsakisa kumbe ku tiendlela ku rhandza. Kutani vuxisi byebyo bya kucetela hilaha ku fanaka. Hi vuhungasi, vuyimbeleri ni swinavetisi, marungula ya rimbewu ya tata mianakanyo ya vanhu. Vanhu va Xikwembu va langutana na wona nhlaselo lowu. Entiyisweni, vunyingi bya vanhu lava susiwaka eku hlanganyeleni evandlheni ra Vukreste, hi lava va welaka eka swiendlo swo tano. Mukreste a nga tshama a tengile ntsena hi ku hambeta a lwa ni swiendlo leswi swo biha.—Varhoma 12:9.

Ngopfu-ngopfu Timbhoni leta ha riki tintshwa ti le khombyeni, hikuva swilo swo tala leswi ti swi rhandzaka swi kucetela rimbewu swinene. Ku tlula kwalaho, ti fanele ti lwisana ni nkucetelo wa vantshwa-kulobye lava va ti khutazaka ku hlanganyela na vona. (Ringanisa Swivuriso 1:10-15.) Hi xikombiso, vo tala va wele ekhombyeni eminkhubyeni leyikulu. Ku fana ni le vugandzerini bya Bali eminkarhini ya khale, vuyimbeleri, ku cina ni ku yengiwa hi rimbewu swi pfilunganya miehleketo.—2 Timotiya 2:22.

Mupisalema u vutisile a ku: “Xana jaha ri nga yi tengisisa ku yini ndlela ya rona?” U hlamule a ku: “Hi ku tshama ri rindzile hi ku landza rito ra [Yehovha].” (Pisalema 119:9, NW) Tanihi laha Nawu wa Xikwembu a wu lerise Vaisrayele leswaku va papalata vunakulobye lebyikulu ni Vakanana, hilaha ku fanaka Bibele yi hi lemukisa hi makhombo ya vunakulobye lebyi nga riki byinene. (1 Vakorinto 15:32, 33) Mukreste lontshwa u kombisa leswaku u wupfile hi ku bakanya swilo leswi a swi tivaka leswaku swi kokela eka ku titsakisa loku thyakeke ni leswi a swi tivaka leswaku swi ni khombo hi tlhelo ra ku tikhoma lokunene. Ku fana na Eliya wo tshembeka, a hi nge pfumeleli vonelo ra vanhu vo tala leswaku ri lawula ndlela leyi hi endlaka swiboho ha yona.—1 Tihosi 18:21; ringanisa Matewu 7:13, 14.

Xitsundzuxo xin’wana xi khumbana ni ku lahlekeriwa hi ripfumelo, ku nga “xidyoho lexi hi phasaka hi ku olova.” (Vaheveru 12:1) Swi vonaka onge Vaisrayele vo tala a va ha ri ni ripfumelo eka Yehovha, kambe a va ha ri ni ntshembo wa leswaku Bali i xikwembu lexi a xi ta sirhelela mintshovelo ya vona naswona xi va nyika swilo leswi a va swi lava siku ni siku. Kumbexana va vone onge tempele ya Yehovha ya le Yerusalema a yi ri ekule swinene ni leswaku ku hlayisa milawu yakwe a ku nga twisiseki. Vugandzeri bya Bali a byi nga lavi swilo swo tala nikatsongo naswona a byi olova—a va ta tlhela va mbulukisela Bali gandzelo emalwangwini ya tindlu ta vona. (Yeremiya 32:29) Kumbexana va kokeleke evugandzerini bya Bali hi ku hlanganyela eka mihivahivana yin’wana kumbe hambi ku ri ku endlela Bali magandzelo hi vito ra Yehovha.

Xana hi nga lahlekeriwa njhani hi ripfumelo kutani hi suka hakatsongo-tsongo eka Xikwembu lexi hanyaka? (Vaheveru 3:12) Hakatsongo-tsongo hi nga lahlekeriwa hi ku tlangela loku a hi ri na kona hi minhlangano ni tinhlengeletano. Mukhuva wo tano wu kombisa ku ka munhu a nga ma tshembi malunghiselelo ya Yehovha ya swakudya swa moya “hi nkarhi lowu faneleke.” (Matewu 24:45-47) Hikwalaho loko hi tsanile, hi nga tshika ku “khoma swi tiya eka rito ra vutomi,” kumbe hambi ku ri ku hlakulela mbilu leyi avaneke, kumbexana hi voyamela eku hlongoriseni ka swilo leswi vonakaka kumbe eka mahanyelo yo biha.—Vafilipiya 2:16; ringanisa Pisalema 119:113.

Ku Khomelela Swi Tiya Eka Vutshembeki Bya Hina

A swi kanakanisi leswaku namuntlha mbilu yi lwa nyimpi. Xana hi ta tshama hi tshembekile eka Yehovha kumbe hi ta kokiwa hi ku tikhoma ko biha ka misava leyi? Khombo ra kona, tanihi laha Vaisrayele va kokiweke hi mikhuva ya Vakanana leyi nyenyetsaka, vavanuna ni vavasati van’wana va Vakreste namuntlha va yengiwile leswaku va endla swiendlo leswi nyumisaka.—Ringanisa Swivuriso 7:7, 21-23.

Ku hluriwa ko tano hi tlhelo ra moya ku nga papalatiwa, loko ku fana na Muxe, hi ‘hambeta hi tserhama onge hiloko hi vona Loyi a nga voniwiki.’ (Vaheveru 11:27) Hakunene, hi fanele hi lwa ‘hi matimba hi lwela ripfumelo.’ (Yudha 3) Kambe hi ku tshama hi tshembekile eka Xikwembu xa hina ni le ka minsinya ya xona ya milawu, hi nga langutela emahlweni enkarhini lowu vugandzeri bya mavunwa byi nga ta va byi loviseriwe makumu. Tanihi laha vugandzeri bya Yehovha byi hluleke vugandzeri bya Bali, na hina hi nga tiyiseka leswaku ku nga ri khale “ku tiv̌a Yehova ku ta eneta misav̌a, tani hi leŝi mati ma funengetaka v̌uento bya lwandle.”—Esaya 11:9.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Marhumbi ya tinsika to kwetsima leti a ti tirhisiwa evugandzerini bya Bali eGezere

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]

Musée du Louvre, Paris