Gamaliyele—U Dyondzise Sawulo Wa Le Tarso

NTSHUNGU wu yime wu ku hwii. Emahlweninyana ka nkarhi wolowo, a ku sale katsongo va dlaye muapostola Pawulo. Nakambe a tiviwa a ri Sawulo wa le Tarso, a ponisiwe hi mavuthu ya Rhoma naswona sweswi a a langutane ni vanhu lava a va ri endleleni ya switepisi ekusuhi ni tempele le Yerusalema.

Loko a kombise hi voko leswaku va miyela, Pawulo u sungule ku vulavula hi Xiheveru, a ku: “N’wina varikwerhu na vatatana, yingisani sweswi ku tihlamulela ka mina emahlweni ka n’wina. . . . Mina ndzi Muyuda; ndzi velekiwile eTarso wa Kilikiya, kambe ndzi kulele emutini lowu, ndzi ri mudyondzisiwa wa Gamaliele. Ndzi dyondzisiwile Nawu wa vatatana hi mukhuva lowunene, ndzi ri munhu la hisekelaka Xikwembu, kukotisa n’wina hinkwenu namuntlha.”—Mintirho 22:1-3.

Leswi vutomi bya yena a byi ri ekhombyeni, ha yini Pawulo a sungule ku tihlamulela ka yena hi ku vula leswaku a a dyondzisiwe hi Gamaliyele? Xana Gamaliyele a a ri mani, naswona a ku katseka yini loko u dyondzisiwe hi yena? Xana vuleteri lebyi byi kucetele Sawulo hambi ku ri endzhaku ka loko a ve muapostola Pawulo wa Mukreste?

Xana Gamaliyele A A Ri Mani?

Gamaliyele a a ri Mufarisi la tivekaka swinene. A a ri ntukulu wa Nkulukumba Hillel, la sunguleke ntlawa lowukulu wa swidyondzeki exikarhi ka Vuyuda bya Vafarisi.a Dyondziselo ra Hillel a ri antswa swinene ku tlula ra nakulobye wa yena, Shammai. Endzhaku ka ku lovisiwa ka tempele ya Yerusalema hi 70 C.E., Bet Hillel (Yindlu ya Hillel) a yi rhandziwa ku tlula ya Bet Shammai (Yindlu ya Shammai). Yindlu ya Hillel yi hundzuke vito ra ximfumo eka Vuyuda, ku sukela loko mimpambukwa leyin’wana hinkwayo yi nyamalarile loko ku lovisiwa tempele. Swiboho swa Bet Hillel hakanyingi i swisekelo swa nawu wa Vayuda lowu kumekaka eka Mishnah, leyi veke masungulo ya Talmud, naswona nkucetelo wa Gamaliyele swi le rivaleni leswaku a wu ri xiphemu-nkulu xa vulawuri bya yona.

Gamaliyele a xiximiwa ngopfu lerova a ri wo sungula ku vitaniwa rabban, ku nga xithopo lexi tlulaka xa rhabi. Entiyisweni, Gamaliyele a a ri munhu la xiximiwaka swinene lerova Mishnah yi vula leswi malunghana na yena: “Loko nkulukumba Rabban Gamaliyele a file ku dzuneka ka Torah ku phuphile, ku tenga ni ku kwetsima [hi ku kongoma, “ku hlawuleka”] swi herile.”—Sotah 9:15.

U Dyondzisiwe Hi Gamaliyele—Njhani?

Loko muapostola Pawulo a byele ntshungu le Yerusalema leswaku a a ri “mudyondzisiwa wa Gamaliele,” a a vula yini? Xana a ku katseka yini ku va mudyondzisiwa wa mudyondzisi wo tanihi Gamaliyele?

Malunghana ni vuleteri byo tano, Profesa Dov Zlotnick, wa Jewish Theological Seminary of America, u tsarile: “Ku pakanisa ka nawu wa nomu kun’we ni vutshembeki bya wona, ngopfu-ngopfu swi titshege hi vuxaka bya n’wini ni mudyondzisiwa hi ku helela: ku khathalela ka n’wini eku dyondziseni ka nawu ni xikongomelo xa mudyondzisiwa xo wu dyondza. . . . Hikwalaho, vadyondzisiwa a va khutaziwa ku tshama emilengeni ya swidyondzi . . . ‘ivi hikwalaho ka torha va nwa marito ya swona.’”—Avot 1:4, Mishnah.

Emil Schürer, ebukwini ya yena leyi nge, A History of the Jewish People in the Time of Jesus Christ, u ma andlale kahle madyondziselo ya vadyondzisi lava a va ri varhabi hi lembe-xidzana ro sungula. Wa tsala: “Varhabi lava dumeke swinene hakanyingi a va hlengeleta nhlayo leyikulu ya vantshwa lava a va navela ku leteriwa, hi xikongomelo xo va endla va tolovelana hi ku helela ni swiphemu swo hambana-hambana ni marito ya ‘nawu wa nomu.’ . . . Ndzetelo a wu katsa ku toloveta mianakanyo loku hambetaka handle ko karhala. . . . Mudyondzisi a tisela vana va yena va xikolo swivutiso swo hlayanyana leswi faneleke leswaku va tiendlela xiboho ivi a va pfumelela va swi hlamula kumbe yena hi yexe a swi hlamula. Nakambe vana va xikolo a va pfumeleriwa ku vutisa mudyondzisi swivutiso.”

Hi ku ya hi langutelo ra varhabi, swiphiqo swa vana va xikolo a swi ri swa nkoka swinene ku tlula ku pasa ntangha yo karhi ntsena. Lava a va dyondzisiwa hi vadyondzisi vo tano a va tsundzuxiwa leswi: “Mani na mani la rivalaka hambi wu ri nchumu wun’we wa leswi a swi dyondzeke—Tsalwa ri vula leswaku i mhaka leyikulu eka vutomi bya yena.” (Avot 3:8) A ku dzunisiwa ngopfu xichudeni lexi a xi fana ni “xihlovo lexi semendheriweke, lexi nga pfutisiki hambi ku ri nthonsi rin’we ra mati.” (Avot 2:8) Vuleteri byo tano hi lebyi Pawulo, loyi nakambe a tiviwa hi vito ra yena ra Xiheveru, Sawulo wa le Tarso, a byi kumeke eka Gamaliyele.

Leswi Tidyondzo Ta Gamaliyele Ti Nga Swona

Leswaku a hlayisa dyondzo ya Vafarisi, Gamaliyele u tlakuse dyondzo ya nawu wa nomu. Xisweswo u kandziyise ntikelo wa mikhuva ya varhabi ku tlula Matsalwa lama huhuteriweke. (Matewu 15:3-9) Mishnah yi tshahe Gamaliyele a ri karhi a ku: “Titshineteni hi n’wexe eka [rhabi] ivi mi tshika ku kanakana, hikuva a mi fanelanga mi humesa vukhume lebyi tlulaka mpimo hi ku ehleketelela.” (Avot 1:16) Leswi a swi vula leswaku loko Matsalwa ya Xiheveru ma nga vuli hi ku kongoma leswaku ku fanele ku endliwa yini, munhu a nga fanelanga a tirhisa mianakanyo ya yena n’wini kumbe ku landzela ripfalo ra yena n’wini loko a lava ku endla xiboho. Ematshan’wini ya sweswo, a fanele ku kuma rhabi la fanelekaka leswaku a n’wi endlela xiboho. Hi ku ya hi Gamaliyele, leyi hi yona ndlela yi ri yoxe leyi munhu a ta papalata ku dyoha ha yona.—Ringanisa Varhoma 14:1-12.

Hambiswiritano, Gamaliyele hi ntolovelo a tiviwa hikwalaho ko anakanyela ni vutlhari eka swileriso swa yena swa le nawini swa vukhongeri. Hi xikombiso, u kombise ku anakanyela vavasati loko a lerise leswaku u ta “pfumelela wansati ku nghenela vukati nakambe loko ku ri ni vumbhoni bya mbhoni yin’we [ya rifu ra nuna wa yena].” (Yevamot 16:7, Mishnah) Ku engetela kwalaho, leswaku a sirheleta wansati la tshikiweke, Gamaliyele u simeke swinawana swo hlayanyana leswi yirisaka ku humesa papila ro dlaya vukati.

Nakambe vutlhari lebyi bya tikomba eka ntirhisano wa Gamaliyele ni valandzeri va Yesu Kreste vo sungula. Buku ya Mintirho yi vula leswaku loko varhangeri va Vayuda va lave ku dlaya vaapostola va Yesu lava a va va khomile hikwalaho ko chumayela, “Mufarisi un’wana loyi a va ku i Gamaliele, mudyondzisi wa Nawu loyi a a dzunisiwa hi tiko hinkwaro, a yima ehubyeni; a lerisa leswaku vaapostola va humeseriwa ehandle nkarhinyana. Kutani a ku ka huvo: ‘Vavanuna va lsraele, tivoneleni lexi mi lavaka ku xi endla eka vanhu lava; . . . Ndzi ri ka n’wina: Hambanani ni vanhu lava, mi va tshika; . . . kutani mi nga kumiwa mi lwile na Xikwembu.’” Xitsundzuxo xa Gamaliyele xi yingisiwile, naswona vaapostola va ntshunxiwile.—Mintirho 5:34-40.

Xana A Swi Vula Yini Eka Pawulo?

Pawulo a leteriwe ni ku dyondzisiwa hi un’wana wa vadyondzisi lava nga varhabi va swiyimo swa le henhla va lembe-xidzana ro sungula C.E. A swi kanakanisi leswaku ku va muapostola a vulavule hi Gamaliyele swi endle leswaku ntshungu le Yerusalema wu yingisela ku vulavula ka yena hi vukheta. Kambe u vulavule na vona hi Mudyondzisi la tlakukeke ku tlula Gamaliyele—Yesu, Mesiya. Sweswi Pawulo a vulavula ni ntshungu tanihi mudyondzisiwa wa Yesu, hayi wa Gamaliyele.—Mintirho 22:4-21.

Xana vuleteri bya Gamaliyele a byi ri ni nkucetelo eka dyondziselo ra Pawulo tanihi Mukreste? Kumbexana, ndzetelo lowu kongomeke wa Matsalwa ni nawu wa Vayuda wu tikombe wu pfune Pawulo tanihi mudyondzisi wa Mukreste. Hambiswiritano, mapapila ya Pawulo lama huhuteriweke hi Xikwembu lama kumekaka eBibeleni ma kombisa kahle leswaku u ale tidyondzo ta masungulo ta Gamaliyele ta dyondzo ya Vafarisi. Pawulo u kongomise Vayuda-kulobye ni vanhu lavan’wana hinkwavo, hayi eka varhabi va Vuyuda kumbe eka mikhuva leyi endliweke hi vanhu, kambe eka Yesu Kreste.—Varhoma 10:1-4.

Loko Pawulo a lo hambeta ni ku va mudyondzisiwa wa Gamaliyele, a ta va a tiphine hi xikhundla xa le henhla. Van’wana lava nga ni swiyimo leswi fanaka ni swa Gamaliyele va pfune ku kondletela vumundzuku bya Vuyuda. Hi xikombiso, Simeon n’wana Gamaliyele, kumbexana a ri xichudeni-kulobye na Pawulo, u ve ni xiphemu xa nkoka loko Vayuda va xandzukela Rhoma. Endzhaku ka ku lovisiwa ka tempele, ntukulu wa Gamaliyele ku nga Gamaliyele wa Vumbirhi u pfuxete vulawuri bya Sanedri, ivi a yi rhurhisa yi ya eYavneh. Judah Ha-Nasi ntukulu wa Gamaliyele wa Vumbirhi u ve muhlanganisi wa Mishnah, leyi veke xisekelo xa dyondzo ya Vayuda ku fika esikwini ra hina.

Tanihi xichudeni xa Gamaliyele, Sawulo wa le Tarso ingi a ve ni ndhuma swinene eka Vuyuda. Hambiswiritano, malunghana ni ntirho-vutomi wo tano, Pawulo u tsarile: “Leswi a ndzi tiseketela ngopfu hi swona, ndzi swi langutile swi ri leswi swi nga ha pfuniki nchumu eka mina hikwalaho ka Kriste. Ku nga ri swona ntsena: Ndzi tekile hinkwaswo swi ri leswi nga ha pfuniki nchumu, loko swi ringanisiwa ni risima leri tlulaka hinkwaswo ra ku tiva Kriste Yesu Hosi ya mina. Hikwalaho ka yena, ndzi fularhele hinkwaswo ndzi swi vona swi ri thyaka ntsena, leswaku ndzi ta kuma Kriste.”—Vafilipiya 3:7, 8.

Hi ku tshika ka yena ntirho-vutomi tanihi Mufarisi ivi a va mulandzeri wa Yesu Kreste, Pawulo u xi tirhise kahle xitsundzuxo xa khale ka mudyondzisi wa yena xa leswaku a tivonela ku “kumiwa [a] lwile ni Xikwembu.” Hi ku tshika ku xanisa vadyondzisiwa va Yesu, Pawulo u tshike ku lwisana na Xikwembu. Ematshan’weni ya sweswo, leswi a veke mulandzeri wa Kreste, u ve un’wana wa “vatirhi-kuloni eka Xikwembu.”—1 Vakorinto 3:9.

Rungula ra Vukreste bya ntiyiso ri hambeta ri huweleriwa hi Timbhoni ta Yehovha leti hisekaka esikwini ra hina. Ku fana na Pawulo, vunyingi bya vona va endle ku cinca loku hlamarisaka evuton’wini bya vona. Van’wana va tshike mintirho-vutomi leyi hakelaka swinene leswaku va ta hoxa xandla swinene entirhweni wa Mfumo wo chumayela, entiyisweni i ntirho lowu “huma[ka] eka Xikwembu.” (Mintirho 5:39) Mawaku ndlela leyi va tsakeke ha yona hikwalaho ka leswi va landzeleke xikombiso xa Pawulo ematshan’weni yo landzela lexiyani xa khale ka mudyondzisi wa yena, Gamaliyele!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Leswi se a ri muapostola Pawulo, Sawulo wa le Tarso u huwelele mahungu lamanene eka vanhu va tinxaka hinkwato