Mishnah Ni Nawu Lowu Xikwembu Xi Wu Nyikeke Muxe

“HI FIKERIWA hi vonelo ra leswaku hi nghenelela bulo leri ana se ku nga khale ri sungurile mayelana ni timhaka leti hi nga ti twisisiki . . . Hi . . . titwa onge hi le kamareni ro rindzela eka rona erivaleni ra swihaha-mpfhuka ra le kule. Ha ma twisisa marito lawa vanhu va ma vulaka, kambe hi pfilunganyiwa hi leswi vanhu lava kahle-kahle va swi vulaka ni leswi swi va karhataka, kambe ngopfu-ngopfu hi pfilunganyiwa hi rivilo ra marito ya vona.” Leyi i ndlela leyi xidyondzi xa Muyuda Jacob Neusner a hlamuselaka ku titwa loku vahlayi va nga ha vaka na kona loko va hlaya Mishnah ro sungula. Neusner wa engetela: “Mishnah yo tisungulela empfhukeni. Yi hela swi nga languteriwanga.”

Eka A History of Judaism, Daniel Jeremy Silver u vitana Mishnah “tsalwa ra nkoka ra Vuyuda bya varhabi.” Entiyisweni, u ya emahlweni a hlamusela: “Mishnah yi sive Bibele tanihi vuleteri-nkulu byo yisa dyondzo [ya Xiyuda] emahlweni.” Ha yini buku leyi nga ni mavekelo lama nga twisisekiki swonghasi yi va ya nkoka?

Xiyenge xin’wana xa nhlamulo xi kumeka eka marito lawa lama vuriweke eka Mishnah: “Muxe u nyikiwe Torah eSinayi ivi a yi nyika Yoxuwa, Yoxuwa a yi nyika vakulukumba, ivi vakulukumba va yi nyika vaprofeta. Kutani vaprofeta va yi nyika vavanuna va nhlengeletano leyikulu.” (Avot 1:1) Mishnah yi tivula leyi tameleke rungula leri nyikiweke Muxe eNtshaveni ya Sinayi—xiphemu lexi nga tsariwangiki xa Nawu wa Xikwembu lowu yaka eka Vaisrayele. Vavanuna va nhlengeletano leyikulu (lava endzhakunyana va vitaniweke Sanedri) a va langutiwa tanihi xiphemu xa nxaxamelo wo leha wa swidyondzi swo tlhariha, kumbe tintlhari, lava hundziseleke tidyondzo to karhi hi nomu ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana ku kondza eku heteleleni ti tsariwa eka Mishnah. Kambe sweswo i ntiyiso ke? Kahle-kahle i mani la tsaleke Mishnah, naswona ha yini? Xana leswi nga endzeni ka yona swi tsariwe hi Muxe eSinayi? Xana swi vula swo karhi eka hina namuntlha?

Vuyuda Lebyi Nga Riki Na Tempele

Dyondzo ya nawu wa nomu wa Xikwembu lowu tlhandlekeriweke eka Nawu lowu tsariweke wa Muxe a yi nga tiviwi loko Matsalwa ma ri karhi ma tsariwa hi ku huhuteriwa.a (Eksoda 34:27) Malembe-xidzana yo tala endzhakunyana Vafarisi a va ri ntlawa wa Vuyuda lebyi sunguleke ni ku seketela dyondzo leyi. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., Vasaduki ni Vayuda van’wana va kanete dyondzo leyi leyi nga riki ya le Bibeleni. Hambiswiritano, loko tempele ya le Yerusalema ka ha endleriwa eka yona vugandzeri bya Vayuda, a ku nga kanetaniwi ngopfu hi nawu lowu vuriweke hi nomu. Ku gandzelela etempeleni ku endle leswaku ku va ni nhleleko ni ntshamisano exikarhi ka Vayuda.

Kambe, hi 70 C.E. rixaka ra Vayuda ri langutane ni nkitsinkitsi lowukulu malunghana ni vukhongeri. Yerusalema wu herisiwile hi mavuthu ya Varhoma, naswona Vayuda vo tlula miliyoni va dlayiwile. Tempele, xivandla xa vutomi bya vona bya moya, a yi nga ha ri kona. Ku hanya hi Nawu wa Muxe, leswi a swi lava magandzelo ni ntirho wa vaprista etempeleni, a swi nga ha koteki. Ribye ra masungulo ya Vuyuda a ri nga ha ri kona. Xidyondzi xa Talmud, Adin Steinsaltz wa tsala: “Ku lovisiwa . . . hi 70 C.E. ku endle leswaku ku va ni xilaveko xa xihatla xa ku kondletela xiyimo hinkwaxo xa vutomi bya vukhongeri.” Kutani va xi kondleterile.

Hambi ku ri emahlweni ka ku va tempele yi lovisiwa, Yohanan Ben Zakkai, mudyondzisiwa la xiximiwaka wa Hillel, murhangeri wa Vafarisi, u kume mpfumelelo lowu humaka eka Vespasian (loyi endzhakunyana a veke mufumi) leswaku a rhurhisa xivandla xa swilo swa moya swa Vuyuda na Sanedri eYerusalema swi yisiwa eYavneh. Hilaha Steinsaltz a hlamuselaka hakona, endzhaku ka ku lovisiwa ka Yerusalema, Yohanan Ben Zakkai “u langutane ni ntlhontlho wo sungula ndhawu leyintshwa ya vanhu ni ku va pfuna leswaku va titwananisa ni swiyimo leswintshwa laha ku hisekela vukhongeri a ku fanele ku endliwa hi ndlela yin’wana tanihi leswi se Tempele a yi nga ha ri kona.” Ndlela ya kona leyintshwa a ku ri nawu wa nomu.

Leswi tempele a yi herisiwile, Vasaduki ni mimpambukwa yin’wana ya Vayuda a va kumanga ntlhantlho lowu enerisaka. Vafarisi va ve vakongomisi va Vayuda, va sungula nkaneto. Hi ku kandziyisa vun’we, varhabi lava nga emahlweni va tshike ku tivitana Vafarisi, ku nga rito leri talaka ku hlanganisiwa ni vupambukwa ni ku hisekela etlhelo. Va sungule ku tiviwa tanihi varhabi, “tintlhari ta Vaisrayele.” Tintlhari leti ti vumbe nxaxamelo wa tidyondzo leswaku ti ta sirhelela dyondzo ya vona ya nawu wa nomu. A ku ta va xiyimo xa moya lexi nga hlaseriwiki hi ku olova hi vanhu ku tlula tempele.

Ku Hlanganisiwa Ka Nawu Wa Nomu

Hambileswi xikolo xa varhabi xa le Yavneh (lexi nga 40 wa tikhilomitara evupela-dyambu bya Yerusalema) a xi ri xona xihlovo-nkulu, swikolo swin’wana leswi a swi dyondzisa nawu wa nomu swi sungule ku humelela eIsrayele hinkwaro swin’we na le Babilona na Rhoma. Hambiswiritano, leswi swi vange xiphiqo. Steinsaltz wa hlamusela: “Ntsendze loko tintlhari hinkwato ti hlanganile swin’we naswona ntirho-nkulu wa dyondzo wu hetisisiwa hi ntlawa wun’we wa vavanuna [eYerusalema], ndhavuko a wu tshama wu nga cinci. Kambe ku andza ka vadyondzisi ni ku simekiwa ka swikolo leswi hambaneke swi vange . . . milawu ni madyondziselo yo tala ngopfu.”

Vadyondzisi va nawu wa nomu a va vuriwa Tannaim, rito leri tekiweke eka rimitsu ra Xiaramu leri vulaka “ku dyondza,” “ku phindha,” kumbe “ku dyondzisa.” Leswi swi kandziyise endlelo ra vona ro dyondza ni ku dyondzisa nawu wa nomu hi ku phindha-phindha swinene ni ku nhlokohata. Leswaku va pfuna eku nhlokohateni ka mikhuva leyi nga tsariwangiki, nawu wun’wana ni wun’wana kumbe mukhuva swi hungutiwile swi va xivulwa lexi katsakanyiweke, xo koma. Ku hungutiwa ka marito ku antswisile. A ku ringetiwa ku fikelela xivumbeko lexi amukelekaka, xa vutlhokovetseri, naswona hakanyingi swivulwa a swi tlhokovetseriwa, kumbe swi yimbeleriwa. Kambe, milawu leyi a yi nga hlelekanga, naswona a yi hambana swinene hi ku ya hi vadyondzisi.

Rhabi wo sungula ku endla xivumbeko xo karhi hi mikhuva yo tala leyi nga tsariwangiki leyi hambana-hambaneke a ku ri Akiba ben Joseph (c. 50-135 C.E.). Malunghana na yena, Steinsaltz wa tsala: “Tintangha ta yena ti fanise ntirho wa yena ni ntirho wa mutirhi la yaka ensin’wini ivi a tata ngula ya yena hi swin’wana ni swin’wana leswi a swi kumaka a nga hlawuli, kutani a tlhelela ekaya a ya swi hambanisa hi ku ya hi muxaka wa swona. Akiba u dyondze tidyondzo to hlayanyana leti nga hlelekangiki ivi a ti hambanisa hi swiyenge swa kona.”

Hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E.—endzhaku ka malembe lama tlulaka 60 Yerusalema wu lovisiwile—ku xandzuka lokukulu ka vumbirhi ka Vayuda va xandzukela Varhoma ku vangiwe hi Bar Kokhba. Nakambe, vuxandzuki byi vange khombo. Akiba ni vo tala va vadyondzisiwa va yena a va ri exikarhi ka kwalomu ka miliyoni ya vahlaseriwa va Vayuda. Mintshembo yihi na yihi yo pfuxa tempele yi hele loko Mufumi wa Rhoma Hadrian a yirise Vayuda ku nghena eYerusalema, handle ka loko ku ri nkhuvo wa lembe na lembe wo tsundzuka ku herisiwa ka tempele.

Vatannaim lava hanyeke endzhaku ka Akiba a va yi vonanga tempele eYerusalema. Kambe dyondzo leyi sunguriweke ya ndhavuko wa nawu wa nomu yi ve “tempele” ya vona, kumbe ndhawu yo gandzela eka yona. Ntirho lowu sunguriweke hi Akiba ni vadyondzisiwa va yena wo tiyisa xivumbeko xa nawu wa nomu wu yisiwe emahlweni hi xirho xo hetelela xa Vatannaim, ku nga Judah ha-Nasi.

Swivumbeko Swa Mishnah

Judah ha-Nasi a a ri ntukulu wa Hillel na Gamaliyele.b Leswi a velekiweke enkarhini wa ku xandzuka ka Bar Kokhba, u ve murhangeri wa vaaki va Vayuda eIsrayele eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vunharhu C.E. Vito leri nge ha-Nasi ri vula “hosana,” leswi kombisaka xiyimo lexi a ri na xona emahlweni ka Vayuda-kulobye. Hakanyingi ku vulavuriwa hi yena tanihi Rhabi ntsena. Judah ha-Nasi u rhangele xikolo xa yena n’wini na Sanedri, ku sungula eBet She’arim ivi ku landzela le Sepphoris eGaleliya.

Hi ku xiya leswaku hasahasa ya nkarhi lowu taka yo lwisana na Rhoma yi nga ha veka ku hundziseriwa ka nawu wa nomu ekhombyeni, Judah ha-Nasi a tiyimisele ku wu nyika xivumbeko lexi nga ta tiyisekisa ku hlayiseka ka wona. U hlanganise swidyondzi swo hlawuleka swinene swa le sikwini ra yena exikolweni xa yena. Yinhla yin’wana ni yin’wana ni mukhuva wa nawu wa nomu a swi kaneriwile. Swiengetelo leswi kaneriweke swi hlanganisiwile swi va swivulwa swo koma swinene, hi ku pfumelelana ni endlelo leri nga hundzukiki ra vuphati bya ririmi ra Xiheveru.

Swiengetelo leswi swi avanyisiwe hi mintlawa leyikulu ya tsevu, kumbe Swileriso, hi ku ya hi tinhloko-mhaka-nkulu. Judah u tlhele a swi avanyisa swi va swiyenge kumbe tinhla ta 63. Xiyimo xa moya sweswi se a xi herile. Ku fikela hi nkarhi wolowo, mindhavuko yo tano minkarhi hinkwayo a yi hundziseriwa hi nomu. Kambe tanihi xisirhelelo xin’wana, goza ra ku hundzuka lokukulu ro hetelela ri tekiwile—ra ku tsala swilo hinkwaswo. Xivumbeko lexi lexi tsariweke lexi nyanyulaka lexi nga ni nawu wa nomu xi vitaniwe Mishnah. Rito Mishnah ri huma eka rimitsu ra Xiheveru sha·nahʹ, leri vulaka “ku phindha,” “ku dyondza,” kumbe “ku dyondzisa.” I mavizweni wa rito ra Xiaramu tenaʼʹ, laha ku humaka tan·na·ʼimʹ, rito leri tirhiseriwaka vadyondzisi va Mishnah.

Xikongomelo xa Mishnah a ku nga ri ku simeka nkatsakanyo wo hetelela wa nawu. A yi vulavula ngopfu hi swihlawulekiso, ku ehleketiwa leswaku muhlayi a a yi tiva misinya ya milawu ya xisekelo. Entiyisweni, yi katsakanye leswi a ku buriwa hi swona ni leswi a swi dyondzisiwa eswikolweni swa varhabi enkarhini wa Judah ha-Nasi. Mishnah a ku vuriwe leswaku a yi fanele yi va nxaxamelo wa nawu wa nomu lowu a wu ta tlhuvutsiwa endzhaku, mpfampfarhuto, kumbe masungulo lawa ku faneleke ku akiwa eka wona.

Ematshan’weni yo paluxa leswi nyikiweke Muxe eNtshaveni ya Sinayi, Mishnah yi pfuna ku twisisa nawu wa nomu lowu ndlandlamuxiweke, ku nga dyondzo leyi sunguriweke hi Vafarisi. Rungula leri tsariweke eka Mishnah ri pfunanyana ku twisisa tinhlamuselo ta le Matsalweni ya Vukreste ya Xigriki ni le ka mabulo yo karhi exikarhi ka Yesu Kreste ni Vafarisi. Hambiswiritano, ku ni xilaveko xo tivonela hikuva mavonelo lama kumekaka eka Mishnah ma kombisa malangutelo ya Vayuda va ku sukela hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Mishnah yi hlanganisa nkarhi wa tempele ya vumbirhi na Talmud.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

Ku Avanyisiwa Ka Mishnah

Mishnah yi avanyisiwe hi Swileriso swa tsevu. Swileriso leswi swi ni tibuku letitsongo kumbe tinhla ta 63, leti avanyisiweke hi tindzima ni mishnayot, kumbe tipharagirafu (ku nga ri tindzimana).

1. Zeraim (Milawu Ya Vurimi)

Tinhla leti ti katsa swikhongelo leswi endliwaka eswakudyeni ni timhaka leti vulavulaka hi vurimi. Nakambe ti katsa milawu ya vukhume, swiavelo swa vaprista, ku khwaja ni malembe ya Savata.

2. Moed (Swiendlakalo Swo Kwetsima, Minkhuvo)

Tinhla ta Xileriso lexi ti vulavula hi milawu leyi fambisanaka na Savata, Siku ro Phahlelana Mariyeta ni minkhuvo yin’wana.

3. Nashim (Vavasati, Nawu Wa Vukati)

Leti i tinhla leti vulavulaka hi vukati ni ku dlaya vukati, switshembiso leswi hlambanyiweke, Vanaziri ni timhaka ta ku ehleketelela vuoswi.

4. Nezikin (Ku Onhakeriwa Ni Nawu Wa Tiko)

Tinhla ta Xileriso lexi ti hlanganisa timhaka leti fambisanaka ni tiko ni nawu wa nhundzu, tihuvo ni swigwevo, ntirho wa Sanedri, ku gandzela swikwembu swa hava, swihlambanyo ni Mahanyelo ya Vatatana (Avot).

5. Kodashim (Magandzelo)

Tinhla leti ti vulavula hi milawu leyi fambisanaka ni magandzelo ya swiharhi ni ya swa le masin’wini kun’we ni mimpimo ya tempele.

6. Toharot (Mihivahivana Ya Ku Tibasisa)

Xileriso lexi xi ni marungula lama vulavulaka hi mihivahivana yo tibasisa, ku hlamba miri, ku hlamba mavoko, vuvabyi bya nhlonge ni ku nyamisiwa ka swilo swo hambana-hambana.

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Mishnah Ni Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki

Matewu 12:1, 2: “Enkarhini wolowo Yesu a hundza exikarhi ka masimu hi siku ra Savata. Vadyondzisiwa va yena a va twa ndlala, kutani va sungula ku tshova min’oko, va dya. Loko Vafarisi va swi vona, va ku ka yena: ‘Vona! Vadyondzisiwa va wena va endla leswi nga pfumeleriwiki ku endliwa hi siku ra Savata.’” Matsalwa ya Xiheveru a ma swi siveli leswi vadyondzisiwa va Yesu va swi endleke. Kambe eka Mishnah hi kuma mintirho ya 39 leyi yirisiweke hi varhabi malunghana ni Savata.—Shabbat 7:2.

Matewu 15:3: “[Yesu] a va hlamula, a ku: ‘Na n’wina, mi tlulela yini nawu [w]a Xikwembu hi mikhuva ya n’wina ke?’” Mishnah yi seketela langutelo leri. (Sanhedrin 11:3) Ha hlaya: “Ku tiyisa voko swinene ku tirha eka [ku yingisa] marito ya Vatsari ku ri na ku [yingisa] marito ya Nawu lowu [tsariweke]. Loko munhu a te, ‘A swi bohi ku ambala tifilaktera’ kutani a tlula marito ya Nawu, a nga voniwi nandzu; [kambe loko a te], ‘Ku fanele ku va ni swiyenge swa ntlhanu eka tona’, a engetela eka marito ya Vatsari, u ta voniwa nandzu.”—The Mishnah, hi Herbert Danby, tluka 400.

Vaefesa 2:14: “Kriste hi xiviri, hi yena ku rhula ka hina, hikuva ú endlile leswaku Vayuda ni vamatiko va va vanhu van’we. Hi ku nyiketa miri wa yena, u fayile khumbi leri a ri va hambanyisa ni ku va venganisa.” Mishnah yi ri: “Endzeni ka Ntshava ya Tempele a ku ri na xisirhelelo xa nsimbi (Soreg), lexi ringanaka ni vuanamo bya swandla swa khume.” (Middot 2:3) Vamatiko a va siveriwile ku hundza laha ni ku nghena eswivaveni swa le ndzeni. Muapostola Pawulo swi nga ha endleka a a kombetela eka khumbi leri hi ndlela yo fanekisela loko a tsalela Vaefesa hi 60 kumbe 61 C.E., loko ra ha ri kona. Khumbi ro fanekisela a ku ri ntwanano wa Nawu, lowu a ku ri khale wu hambanise Vayuda ni Vamatiko. Hambiswiritano, exisekelweni xa rifu ra Kreste hi 33 C.E., khumbi rolero ri fayiwile.