Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE
Watchtower
LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE
Xitsonga
  • BIBELE
  • MIKANDZIYISO
  • TINHLENGELETANO TA VANDHLA
  • w98 5/15 matl. 28-31
  • Xana I Yini Talmud?

A ku na vhidiyo.

Hi khomele, ku ve ni xiphiqo loko hi tlanga vhidiyo leyi.

  • Xana I Yini Talmud?
  • Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1998
  • Swihloko
  • Tinhlokomhaka Tin'wana Leti Yelana Na Yona
  • Xivumbeko Xa Talmud
  • Ku Endliwa Ka Titalmud Timbirhi
  • Xana Talmud Yi Hetisise Yini?
  • Mishnah Ni Nawu Lowu Xikwembu Xi Wu Nyikeke Muxe
    Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1997
  • Vuyuda—Ku Lavisisa Xikwembu Hi Matsalwa Ni Ndhavuko
    Ku Lavisisa Ka Vanhu Xikwembu
  • Nawu Wa Nomu—Ha Yini Wu Tsariwe eHansi?
    Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1999
  • I Mani La Faneriwaka Hi Ku Vitaniwa Rhabi?
    Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1996
Vona Swo Tala
Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1998
w98 5/15 matl. 28-31

Xana I Yini Talmud?

“Talmud handle ko kanakana i yin’wana ya tibuku ta nkoka swinene.”—The Universal Jewish Encyclopedia.

“[Talmud i] xin’wana xa swiendliwa leswikulu swa vutlhari swa vanhu, tsalwa leri lavaka nyingiso lowukulu, ra nkoka swinene, leri nonon’hwaka swinene lerova ri endle leswaku mianakanyo ya le henhla ngopfu yi tshama yi khomekile ku tlula gidi ra malembe ni hafu.”—Jacob Neusner, xidyondzi tlhelo mutsari wa Muyuda.

“Talmud i nsika [ya Vuyuda] leyi seketelaka xiyimo hinkwaxo xa moya ni xa mianakanyo ya vutomi bya Vayuda.”—Adin Steinsaltz, xidyondzi tlhelo rhabi wa Talmud.

HANDLE ko kanakana Talmud yi ve ni nkucetelo lowukulu eka Vayuda ku ringana malembe-xidzana yo tala. Hambiswiritano, ku hambana ni ku dzunisiwa loku tshahiweke laha henhla, Talmud yi tekeriwe ehansi ivi yi vitaniwa “lwandle ra nsohensohe ni ra mpfilungano.” Yi soriwile yi vitaniwa buku leyi sandzaka ya Diyavulosi. Hi xileriso xa vapapa, hi ku phindha-phindha a yi kambisisiwa, yi tekeriwa vanhu yi tlhela yi hisiwa hi nhlayo leyikulu emitsendzeleni ya Yuropa.

Kahle-kahle i yini buku leyi leyi pfuxeke njhekanjhekisano lowukulu swonghasi? I yini lexi endlaka Talmud yi hlawuleka exikarhi ka matsalwa ya Vayuda? A yi tsaleriwa yini? Xana swi tise ku yini leswaku yi va ni vuyelo byo tano eka Vuyuda? Xana i ya nkoka eka vanhu lava nga riki Vayuda?

Enkarhini wa malembe ya 150 endzhaku ka ku lovisiwa ka tempele ya Yerusalema hi 70 C.E., swikolo swa varhabi lava nga tintlhari eIsrayele hinkwaro hi ku hatlisa swi lave tindlela letintshwa to hlayisa mikhuva ya Vayuda. Va phikizanile ivi va hlanganisa mindhavuko yo hambana-hambana ya nawu wa vona wa nomu. Hi ku aka eka masungulo lawa, va veke swipimelo ni swilaveko leswintshwa swa Vuyuda, va nyikela nkongomiso wa vutomi bya siku na siku lebyi kwetsimaka handle ka tempele. Xivumbeko lexi lexintshwa xa moya xi xaxametiwe eka Mishnah, leyi hlengeletiweke hi Judah ha-Nasi eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vunharhu C.E.a

Mishnah a yi helerile hi yoxe, a yi nga lavi ku lulamisiwa exisekelweni xa tinhlamuselo ta Bibele. Mahlamuselelo ya yona hambi ku ri muxaka wa Xiheveru xa yona a wu hlawulekile, a wu hambanile ni wa tindzimana ta Bibele. Swiboho swa varhabi leswi tshahiweke eka Mishnah a swi ta khumba vutomi bya Vayuda bya siku na siku kun’wana ni kun’wana. Hakunene, Jacob Neusner wa hlamusela: “Mishnah yi nyikele vumbiwa bya Israyele. . . . A yi koxa ku amukela milawu ya yona ni ku titwananisa na yona.”

Kambe ku vuriwa yini hi loko van’wana va kanakane leswaku vulawuri bya tintlhari lebyi tshahiweke eka Mishnah a byi ringana ni bya Matsalwa lama hlavuteriweke hakunene? Varhabi a va ta boheka ku kombisa leswaku tidyondzo ta Tannaim (vadyondzisi va nawu wa nomu) leti kumekaka eka Mishnah a ti twanana hilaha ku hetisekeke ni Matsalwa ya Xiheveru. Ku laveke nhlamuselo leyi engetelekeke. Va vone xilaveko xo hlamusela ni ku yimelela Mishnah ni ku kombisa leswaku a yi huma eka Nawu lowu nyikiweke Muxe eSinayi. Varhabi va titwe va boheka ku kombisa leswaku nawu wa nomu ni lowu tsariweke wu ni nhlamuselo ni xikongomelo lexi fanaka. Kutani, ematshan’weni yo va nhlamuselo yo hetelela eka Vuyuda, Mishnah yi ve masungulo lamantshwa ya ku kanerisana ni ku endla njhekanjhekisano hi vukhongeri.

Xivumbeko Xa Talmud

Varhabi lava sunguleke ntirho lowu lowuntshwa a va tiviwa tanihi Vaamorayimi—“vatoloki,” kumbe “vahlamuseri,” va Mishnah. Xikolo xin’wana ni xin’wana a xi titshege hi rhabi la nga na ndhuma. Ntlawa wutsongo wa swidyondzi ni swichudeni a wu va ni mabulo lembe hinkwaro. Kambe minongonoko ya nkoka swinene a yi khomiwa kambirhi hi lembe, hi n’hweti ya Adar ni ya Elul, loko ku nga rimiwi naswona madzana kumbe hambi ku ri magidi yo tala a ma ta ta.

Adin Steinsaltz wa hlamusela: “Nhloko ya xikolo a yi ungamela, yi tshame exitulwini kumbe emimetini yo hlawuleka. Eminxaxamelweni ya le mahlweni etlhelo ka yena a ku tshama swidyondzi swa nkoka, ku katsa ni vatirhi-kulobye kumbe vana va xikolo lava hlawulekeke, naswona endzhaku ka vona a ku tshama swidyondzi leswin’wana hinkwaswo. . . . Nhleleko wa matshamelo a wu sekeriwe hi ku kongoma eka ntlawa wa vafundhisi lava hlawuriweke [hi ku ya hi nkoka wa vona].” Xiphemu xa Mishnah a xi hlayiwa. Xona a xi ta ringanisiwa ni mhaka leyi fambisanaka na xona kumbe leyi engetelekeke ya Tannaim kambe leyi nga katsiwangiki eka Mishnah. Fambiselo ra mahlahluvele a ri sungula. A ku vutisiwa swivutiso, kutani ku kambisisiwa laha ti kanetanaka kona leswaku ku kumiwa ku twanana exikarhi ka tidyondzo. Tindzimana leti twisisekaka leti humaka eMatsalweni ya Xiheveru ti laviwile leswaku ku seketeriwa tidyondzo ta varhabi.

Hambileswi ma hleriweke hi vukheta, mabulo lawa a ma karharisa, minkarhi yin’wana a ma ri na mpfilumpfilu. Ntlhari yin’wana leyi tshahiweke eka Talmud yi vulavule hi “tinhlahle ta ndzilo” leti a ti huma emilon’wini ya varhabi hi nkarhi wa njhekanjhekisano. (Hullin 137b, Talmud ya le Babilona) Steinsaltz u vula leswi landzelaka hi mafambiselo ya kona: “Nhloko ya xikolo, kumbe ntlhari leyi nyikelaka nkulumo, a yi nyikela nhlamuselo ya yona n’wini ya swiphiqo. Swidyondzi leswi yingiseleke hakanyingi a swi n’wi hlasela hi swivutiso leswi sekeriweke etibukwini tin’wana, malangutelo ya vahlamuseri van’wana, kumbe mahetelelo ya ku twisisa ka swona vini. Minkarhi yin’wana njhekanjhekisano wa kona a wu komile swinene naswona a wu lava nhlamulo leyi nga erivaleni ni leyi heleleke eka xivutiso xo karhi. Etimhakeni tin’wana swidyondzi swin’wana a swi nyikela mintlhantlho ya le tlhelo ivi ku landzela njhekanjhekisano lowukulu.” Hinkwavo lava nga kona a va pfumeleriwa ku hlanganyela. Timhaka leti vekiweke erivaleni eminongonokweni a ti hundziseriwa eka swikolo swin’wana leswaku swidyondzi swin’wana swi ta ti kambisisa.

Kambe, minongonoko leyi a yi nga ri minjhekanjhekisano leyi nga riki na makumu ya vativi va nawu. Timhaka leti nga enawini leti vulavulaka hi milawu ni swileriso swa vutomi bya vukhongeri bya Vayuda swi vitaniwa Halakah. Rito leri ri huma eka rimitsu ra Xiheveru ra “ku famba” naswona ri kombisa ‘ndlela ya vutomi leyi munhu a faneleke a famba ha yona.’ Timhaka letin’wana hinkwato—swirungulwana malunghana ni varhabi ni vanhu va le Bibeleni, marito ya vutlhari, tidyondzo ta ripfumelo ni filosofi—swi vitaniwa Haggadah, leri humaka eka rimitsu ra Xiheveru “ku byela.” Halakah na Haggadah swi hlanganisiwile hi nkarhi wa njhekanjhekisano wa varhabi.

Ebukwini ya yena leyi nge The World of the Talmud, Morris Adler u ri: “Mhaka yo leha ni leyi nonon’hwaka leyi nga enawini, mudyondzisi wo tlhariha u yi kavanyeta hi mhaka leyi nga nyawuriki ni leyi nga akiki. . . . Xisweswo hi kuma mintsheketo ni matimu, sayense ya nkarhi wolowo ni mintsheketo ya ndhavuko, nhlamuselo ya le Bibeleni ni matimu ya vutomi bya munhu, nkulumo ya vukhongeri ni ntivo-vukhongeri swi hlanganisiwa swi va nchumu lowu nga ta vonaka onge i mpfangano lowu hambaneke wa rungula leri nga hleriwangiki, eka munhu loyi a nga tolovelanangiki ni tindlela ta xikolo.” Eka swidyondzi leswi nga eswikolweni, ku hambuka koloko a ku endliwa hi xikongomelo naswona a ku fambisana ni yinhla leyi a ku buriwa ha yona. Halakah na Haggadah a ku ri swiaki swa xivumbeko lexintshwa xa vukhongeri lexi a xi endliwa eswikolweni swa varhabi.

Ku Endliwa Ka Titalmud Timbirhi

Eku heteleleni, ndhawu leyikulu ya varhabi ya le Palestina yi rhurhiseriwe eTiberiyo. Swikolo swin’wana swa nkoka a swi ri eSepphoris, Khezariya ni le Lida. Kambe xiyimo xa ikhonomi lexi a xi onhaka, mafumelo lama hambetaka ma tsekatseka ya politiki naswona eku heteleleni ntshikilelo ni nxaniso wa Vukreste bya vugwinehi swi endle leswaku vanhu vo tala va rhurhela eka ndhawu yin’wana leyikulu ya Vayuda eVuxeni—Babilona.

Hi malembe-xidzana, swichudeni swi khitikane swi suka eBabilona swi ya ePalestina leswaku swi ya dyondzisiwa hi varhabi lavakulu va swikolo. Xin’wana xa swichudeni swoleswo a ku ri Abba ben Ibo, loyi nakambe a vitaniwaka Abba Arika—Abba wo leha—kambe endzhakunyana a vitaniwa Rab. U tlhelele eBabilona hi 219 C.E. endzhaku ko dyondzisiwa hi Judah ha-Nasi, naswona leswi swi vange ku cinca lokukulu eka nkoka wa moya wa vaaki va Vayuda va le Babilona. Rab u sungule xikolo eSura, ku nga ndhawu leyi nga ni Vayuda vo tala kambe yi ri ni swidyondzi swi nga ri swingani. Ndhuma ya yena yi kokele swichudeni swa nkarhi na nkarhi swa 1200 exikolweni xa yena, naswona a ku va ni magidi lama engetelekeke hi nkarhi wa tin’hweti ta Xiyuda ta Adar na Elul. Ntangha ya Rab leyi dumeke, ku nga Samuel, yi sungule xikolo eNehardea. Swikolo swin’wana swa nkoka swi simekiwile ePumbeditha na le Mehoza.

Sweswi a ku nga ha ri na xilaveko xo ya ePalestina, hikuva munhu a ta dyondzisiwa hi swidyondzi leswikulu eBabilona. Ku hleriwa ka Mishnah tanihi ndzimana leyi hambaneke ku pfulele swikolo swa le Babilona ndlela yo tifuma hi ku helela. Hambileswi mikhuva yo hambana-hambana ni maendlelo yo dyondza se a ma hleriwa ePalestina ni le Babilona, mbulavurisano wa nkarhi na nkarhi ni ku cincana ka vadyondzisi swi sirhelele vun’we bya swikolo.

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vumune ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E., xiyimo xi ve lexi tikaka ngopfu-ngopfu eka Vayuda va le Palestina. Magandlati ya swipimelo ni nxaniso wa vulawuri lebyi kulaka bya Vujagana bya vugwinehi byi vange nhlaselo wo hetelela wo herisa Sanedri ni xikhundla xa Nasi (mupatriyarka) kwalomu ka 425 C.E. Kutani Vaamorayimi va le Palestina va sungule ku hlanganisa minkomiso ya minjhekanjhekisano eswikolweni ebukwini yin’we, ku tiyisekisa ku hlayiseka ka yona. Buku leyi, leyi hlengeletiweke hi ku hatlisa eku heleni ka lembe-xidzana ra vumune C.E., yi tiviwe tanihi Talmud ya le Palestina.b

Loko swikolo leswi a swi ri ePalestina swi hunguteka, Vaamorayimi va le Babilona a va fikelela nhlonhlorhi ya vuswikoti bya vona. Abaye na Raba va sungule ku phikizana loku veke njhekanjhekisano wa mano lowu endzhakunyana wu hundzukeke ntila wa mahlahluvele ya Talmud. Endzhaku, Ashi, nhloko ya xikolo xa Sura (371-427 C.E.), u sungule ku hlengeleta ni ku hlela mabulo lamatsongo ya njhekanjhekisano. Hi ku ya hi Steinsaltz, u endle tano “a chava leswaku, leswi a yi nga hlelekanga, mpimo lowukulu wa timhaka ta nomu a wu ri ekhombyeni ro rivariwa hakatsongo-tsongo loko malembe ma ri karhi ma famba.”

Timhaka leti to tala swinene a ti nga ta hleriwa hi munhu un’we kumbe hambi ku ri xitukulwana xin’we. Nkarhi wa Vaamorayimi wu hele eBabilona hi lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E., kambe ntirho wa ku hlela ko hetelela ka Talmud ya le Babilona wu yisiwe emahlweni ku fikela eka lembe-xidzana ra vutsevu C.E. hi ntlawa lowu a wu vitaniwa Vasaborayimi, ku nga rito ra Xiarama leri vulaka “vahlamuseri,” kumbe “vanhu lava nga ni mianakanyo.” Vahleri lava vo hetelela va hlanganise magidi ya swiphemu leswi a swi nga hetiwanga kun’we ni njhekanjhekisano wa varhabi wa malembe-xidzana yo tala swi va xilo xin’we, va landza mavekelo ni xivumbeko xa Talmud ya le Babilona leswi yi hambanisaka ni matsalwa hinkwawo ya nkarhi lowu hundzeke ya Vayuda.

Xana Talmud Yi Hetisise Yini?

Varhabi va Talmud va sungule ku kombisa leswaku Mishnah a yi huma eka xihlovo xin’we ni Matsalwa ya Xiheveru. Kambe hikwalaho ka yini a va lava ku endla leswi? Jacob Neusner u ri: “Mhaka leyi kandziyisiweke a ku ri xiyimo xa Mishnah. Kambe yinhla-nkulu ya mhaka yi tikombe yi ri vulawuri bya ntlhari hi yoxe.” Leswaku ku tiyisiwa vulawuri lebyi, ntila wun’wana ni wun’wana wa Mishnah, minkarhi yin’wana rito rin’wana ni rin’wana, a wu kambisisiwa, wu kanakaniwa, wu hlamuseriwa ni ku twananisiwa hi ndlela yo karhi. Neusner u xiya leswaku hi ndlela leyi, varhabi “va hundzule nkongomiso wa Mishnah wu suka eka ntila wun’wana wu ya eka wun’wana.” Hambileswi yi endliweke buku leyi heleleke, sweswi Mishnah a yi kambisisiwile. Hi nkarhi wa endlelo leri, yi vumbiwe hi vuntshwa, yi tlhela yi hlamuseriwa nakambe.

Buku leyi leyintshwa—Talmud—yi hetisise xikongomelo xa varhabi. Va veke milawu ya mahlahluvele, hikokwalaho yi dyondzise vanhu ku anakanya ku fana na varhabi. Varhabi a va pfumela leswaku endlelo ra vona ro dyondza ni ku hlahluvisisa a ri kombisa mianakanyo ya Xikwembu. Dyondzo ya Talmud hi yoxe yi ve pakani, xivumbeko xa vugandzeri—ku tirhisa mianakanyo leyi ku anakanyiwaka leswaku yi fambisana ni ya Xikwembu. Eka switukulwana leswi nga ta landzela, Talmud a yi ta kambisisiwa hi endlelo leri leri fanaka. Vuyelo byi va byihi? N’wamatimu Cecil Roth wa tsala: “Talmud . . . yi nyike [Vayuda] mfungho lowu va hambaniseke ni van’wana, swin’we ni matimba ya vona lama xiyekaka yo ala ku hundzuka ni ku va ni vun’we. N’wangulano wa yona wu antswise ku twisisa ka vona ivi wu va nyika . . . vuxiyaxiya. . . . Talmud yi nyike Muyuda la xanisiweke wa le Malembeni ya le Xikarhi ndhawu yin’wana leyi a ta balekela eka yona . . . Yi n’wi nyike tiko ro fanekisela ra tata wa yena, leri a ta famba na rona loko a lahlekeriwe hi tiko ra yena.”

Hi ku dyondzisa van’wana mianakanyo ya varhabi, Talmud a yi ri ni matimba hakunene. Kambe xivutiso xa hinkwavo—Vayuda ni lava nga riki Vayuda hilaha ku fanaka—hi lexi nge, Xana Talmud entiyisweni yi kombisa mianakanyo ya Xikwembu?—1 Vakorinto 2:11-16.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

a Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke hi ku sunguriwa ka Mishnah ni leswi yi swi tameleke, vona xihloko lexi nge “Mishnah Ni Nawu Lowu Xikwembu Xi Wu Nyikeke Muxe” eka Xihondzo xo Rindza xa November 15, 1997.

b Talmud ya le Palestina yi tiviwa ngopfu tanihi Talmud ya le Yerusalema. Hambiswiritano, vito leri ri hoxile, tanihi leswi Vayuda a va nga pfumeleriwi ku nghena eYerusalema hi nkarhi lowukulu wa Amorayiki.

[Bokisi leri nga eka tluka 31]

Titalmud Timbirhi—Xana Ti Fana Hi Ndlela Yihi?

Rito ra Xiheveru leri nge “Talmud” ri vula “dyondzo” kumbe “ku dyondza.” Vaamorayimi va le Palestina ni le Babilona va sungule ku dyondza, kumbe ku kambisisa, Mishnah. Titalmud hatimbirhi (ya le Palestina ni ya le Babilona) ti endla leswi, kambe ti fana hi ndlela yihi? Jacob Neusner wa tsala: “Talmud yo sungula yi kambisisa vumbhoni, ya vumbirhi yi kambisisa mianakanyo; yo sungula a yi humi nikatsongo eswipimelweni swa timhaka ta yona, ya vumbirhi ya huma swinene eswipimelweni swa yona.”

Ku hleriwa lokukulu ka Talmud ya le Babilona a ku yi endlanga yi va yikulu ntsena kambe yi tlhela yi enta ni ku dzika swinene eka mahlamuselelo ya yona ya timhaka ni mahlahluvele ya yona. Loko rito “Talmud” ri boxiwa, hi ntolovelo ku va ku vulavuriwa hi Talmud ya le Babilona. Leyi i Talmud leyi dyondziweke swinene naswona leyi ku hlamuseriweke ha yona eka malembe-xidzana yo tala. Hi ku ya hi mavonelo ya Neusner, Talmud ya le Palestina “i ntirho wa vuswikoti,” kasi Talmud ya le Babilona “i ntirho wa tintlhari.”

    Minkandziyiso Ya Xitsonga (1987-2025)
    Huma
    Nghena
    • Xitsonga
    • Rhumela
    • Leswi u swi tsakelaka
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Swipimelo Swo Tirhisa Website Leyi
    • Milawu Yo Sirhelela Rungula Ra Xihundla
    • Seta Swa Xihundla
    • JW.ORG
    • Nghena
    Rhumela