I Mani La Faneriwaka Hi Ku Vitaniwa Rhabi?

VAVALANGI lava a va nga langutelanga nchumu a va nga ri na ntshembo wa loko va ta swi kota ku fika erivaleni ra swihaha-mpfhuka hi nkarhi. Madzana-dzana ya maphorisa ma ringete ku kongomisa vunyingi bya swo famba emagondzweni loko hi hala tlhelo va ri karhi va rindza vakhandli va nhlonge lava tlulaka 300 000 lava a va tate switarata swa le Yerusalema. The Jerusalem Post yi ri vule “fambiselo ra nkosi leri hi ntolovelo ri nga ra vaungameri, tihosi kumbe vafumi va tihanyi.” I mani la vangeleke ku khitikana loku ka swa vugandzeri, loku vangeke ntlimbano lowu entsindza wa Israyele ku ringana tiawara to tala? A a ri rhabi la xiximiwaka swinene. Ha yini xikhundla xa rhabi xi xiximiwa ni ku gandzeriwa exikarhi ka Vayuda? Hi rini laha rito “rhabi” ri sunguleke ku tirhisiwa ro sungula? I mani loyi ri n’wi fanelaka kahle?

Xana Muxe A Ri Rhabi?

Vito leri xiximiwaka swinene eka Vuyuda i Muxe, muhlanganisi wa ntwanano wa Nawu wa Israyele. Vayuda va vukhongeri va n’wi vitana “Muxe ‘Rhabi wa hina.’” Hambiswiritano, ku hava eBibeleni laha Muxe a vitaniwaka hi xithopo xa “Rhabi.” Entiyisweni rito “rhabi” a ri humeleli nikatsongo eMatsalweni ya Xiheveru. Kutani ke, ha yini Vayuda va sungule ku vitana Muxe hi ndlela leyi?

Hi ku ya hi Matsalwa ya Xiheveru, vutihlamuleri ni mfanelo yo dyondzisa ni ku hlamusela Nawu a swi nyikiwe vatukulu va Aroni, ku nga vaprista va rixaka ra Levhi. (Levhitika 10:8-11; Deteronoma 24:8; Malakiya 2:7) Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ro sungula B.C.E., ndzhundzhunuko lowo rhula wu sungurile exikarhi ka Vuyuda, ivi wu khumba mianakanyo ya Vayuda hi ndlela leyi nga rivalekiki ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni.

Mayelana ni ndzhundzhunuko lowu wa moya, Daniel Jeremy Silver u tsarile ebukwini leyi nge, A History of Judaism: “Enkarhini [wolowo] ntlawa wa vatsari ni swidyondzi leswi nga riki vaprista swi sungule ku ntlhontlha mfanelo yo lawula hi ku helela ya vuprista yo hlamusela Torah [Nawu wa Muxe]. Un’wana ni un’wana a a pfumela leswaku vaprista a va faneriwa hi ntirho wa le Tempeleni, kambe hikwalaho ka yini va ri ni rito ro hetelela etimhakeni ta Torah?” A va ri vamani vahlohloteri va ntlhontlho lowu wa mfanelo ya ntlawa lowu wa vaprista? A a wu ri ntlawa lowuntshwa exikarhi ka Vuyuda lowu a wu vitaniwa Vafarisi. Silver u ya emahlweni a ku: “Vafarisi a va amukela eswikolweni swa vona hi ku ya hi timfanelo to karhi, ku nga ri hi [nxaxamelo wa vuprista] byo velekeriwa, naswona va sungule ntlawa lowuntshwa wa Vayuda eka vurhangeri bya swa vukhongeri.”

Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., mathwasana ya swikolo leswi swa Vafarisi ma tiviwe ma ri vadyondzisi, kumbe vini va nawu wa Vayuda. Tanihi mfungho wo komba xichavo, Vayuda van’wana va sungule ku va vitana “mudyondzisi wanga” kumbe “n’wini wanga,” hi Xiheveru, rabbi.

Ku hava lexi nga nyikaka xithopo lexi lexintshwa mfanelo leyi tlakukeke handle ko xi tirhisa eka loyi a langutiwaka a ri mudyondzisi lonkulu ematin’wini ya Vayuda, ku nga Muxe. Ku xi tirhisa ku ta ya ku hunguta ku tiyisiwa ka vuprista loko hi tlhelo ku tiyisiwa dyondzo ya nkucetelo lowu kulaka wa vurhangeri bya Vafarisi. Xisweswo, emalembeni lama tlulaka 1 500 endzhaku ka rifu ra yena, Muxe u vitaniwe “Rhabi” ximfumo.

Ku Tekelela N’wini

Hambileswi rito leri nge “rhabi” (“n’wini wanga”) nkarhi wun’wana a ri tirhisiwa hi vanhu va vula vadyondzisi van’wana lava a va va xixima, rito leri hi ntolovelo a ri tirhisiwa eka vadyondzisi lavakulu exikarhi ka Vafarisi, “tintlharhi.” Loko tempele yi lovisiwa hi 70 C.E. leswi heriseke vulawuri bya vaprista hi nkarhi wolowo, varhabi lava va nga Vafarisi va hundzuke varhangeri lavakulu va Vuyuda. Xiyimo xa vona lexi nga ringaniki ni xa munhu xi va endle leswaku va vumba tidyondzo leti katsaka vutlhari bya varhabi.

Profesa Dov Zlotnick, loko a vulavula hi nkarhi lowu cinca-cincaka wa lembe-xidzana leri ro sungula C.E., u te: “‘Ku yingisa Tintlhari,’ ku ve ka risima ku tlula ku dyondza Torah.” Xidyondzi xa Muyuda, Jacob Neusner u ya emahlweni a ku: “‘Mudyondzisiwa wa tintlharhi leti’ i xichudeni lexi xi namarhelaka rhabi. U endla sweswo hi mhaka ya leswi a lavaka ku dyondza ‘Torah.’ . . . Torah a yi dyondziwi hi ku tirhisa nawu, kambe hi ku vona nawu eka swiendlo ni mintirho ya tintlharhi leti hanyaka. Ti dyondzisa nawu hi leswi ti swi endlaka, hayi hi leswi ti swi vulaka ntsena.”

Adin Steinsaltz, xidyondzi xa Talmud u seketela leswi hi ku tsala a ku: “Tintlharhi hi toxe ti te, ‘Mimbulavurisano leyi tolovelekeke, misavu kumbe marito lama nga nyawuriki ya tintlharhi, ma fanele ma kambisisiwa.’” Xana leswi a swi ta endliwa hi mpimo wo tanihi kwihi? Steinsaltz u ri: “Xikombiso xin’wana lexi hundzeletiweke i xa mudyondzisiwa loyi ku vuriwaka leswaku u titumbete ehansi ka mubedo wa mudyondzisi wakwe lonkulu leswaku a ta twa ndlela leyi a khomaka nsati wakwe ha yona. Loko a vutisiwe leswaku ha yini a endle leswi, mudyondzisiwa loyi lontsongo u hlamule a ku: ‘I Torah naswona yi fanele yi dyondziwa,’ ku nga mukhuva lowu amukelekaka eka varhabi ni swichudeni swa kona.”

Hikwalaho ka ku ndhundhuzela rhabi ku tlula Torah—ku dyondzisiwa Torah hi rhabi—Vuyuda ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula C.E. ku ya emahlweni byi hundzuke vukhongeri lebyi kongomisiwaka hi vutlhari bya rhabi. Munhu u tshinela kusuhi ni Xikwembu, hayi hikwalaho ka Rito leri tsariweke leri huhuteriweke, kambe hikwalaho ka xikombiso xa munhu hi xiyexe, xa n’wini, ku nga rhabi. Xisweswo, ntikelo wu susiwe ximfumo eMatsalweni lama huhuteriweke wu yisiwa eka nawu wa nomu ni mikhuva leyi a yi dyondzisiwa hi varhabi lava. Ku sukela kwalaho ku ya emahlweni, tibuku ta Vayuda, to tanihi Talmud, ti dzike ngopfu eka mabulo, swiendlakalo swa matimu, ni mikhuva ya varhabi ku tlula swileriso swa Xikwembu.

Varhabi eMalembeni Yo Tala

Hambileswi a va tirhisa ngopfu vulawuri ni nkucetelo, varhabi vo sungula a va nga kumi muholo entirhweni wa vona wa vukhongeri. Encyclopaedia Judaica ya hlamusela: “Rhabi wa Talmud a a . . . hambane hi ku helela ni lava nga ni xithopo lexi namuntlha. Rhabi wa Talmud a ri muhlamuseri ni mulweri wa Bibele ni Nawu wa Nomu, naswona hi minkarhi yo tala a ri ni ntirho lowu a tihanyisa ha wona. A ku ri eMalembeni ya le Xikarhi ntsena laha rhabi a hundzukeke . . . mudyondzisi, muchumayeri ni nhloko ya swa moya ya vandlha ra Vayuda kumbe tiko.”

Loko varhabi va sungule ku cinca xikhundla xa vona xi va ntirho wo kuma swa le mandleni, van’wana va swi sorile sweswo. Maimonides, ku nga rhabi la dumeke hi lembe-xidzana ra vu-12 loyi a tihanyisa hi vudokodela, u va sole swinene varhabi vo tano. “[Va] simeke swikoxo swa timali eka vanhu ni le tikweni naswona va vangele vanhu ku ehleketa ni ku vulavula swa vuhunguki, sweswo i vutihlamuleri naswona swi fanerile ku pfuna tintlhari ni swidyondzi ni vanhu lava dyondzaka Torah hi [timali], xisweswo Torah ya vona i ntirho wa vona. Kambe hinkwaswo leswi swi hoxile. Ku hava ni rito ni rin’we, hambi eka Torah kumbe eka marito ya tintlhari, leri kombelaka leswaku yi seketeriwa.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Kambe ku sola ka Maimonides a ku yingisiwanga hi xitukulwana lexi landzeleke xa varhabi.

Loko Vuyuda byi nghene eka nguva leyintshwa, byi avane hi mintlawa ya hundzuluko, lava nga laviki leswaku ku cinciwa hambi ku ri nchumu ni wun’we swin’we ni dyondzo ya ndhavuko. Eka Vayuda vo tala dyondzo ya vukhongeri ni mukhuva a swi nga ha ri swa nkoka ku tlula swin’wana. Hikwalaho ka sweswo, xikhundla xa rhabi xi languteriwe ehansi. Hakanyingi, rhabi u ve nhloko leyi hlawuriweke ya vandlha, a hakeriwa tanihi mudyondzisi la thwaseke ni mutsundzuxi wa swirho swa ntlawa wa yena. Hambiswiritano, exikarhi ka mpfangano wa mindhavuko ya mintlawa ya Vuhasid, dyondzo ya leswaku rhabi i n’wini ni xikombiso yi ye emahlweni.

Xiyisisa tinhlamuselo ta Edward Hoffman ebukwini yakwe leyi nga malunghana ni vandla ra Hasidic Chabad-Lubavitch: “Vuhasid byo sungula nakambe byi kandziyise leswaku eka xitukutulwana xin’wana ni xin’wana ku ni Muyuda un’we la nga murhangeri, mu-zaddik [lowo lulama], loyi a nga ‘Muxe’ hi nkarhi wa yena, loyi tihakelo ta yena ta dyondzo ni ku tinyiketela ka yena eka van’wana ku nga ringaniki ni ka munhu. Hikwalaho ka ku hiseka ka yena loku hlamarisaka, ntlawa wun’wana ni wun’wana wa Vuhasid a wu vona onge Rebbe [ku nga “rhabi” hi Xiyiddish] a nga ha va ni nkucetelo ni le ka swileriso swa Lowa-matimba-hinkwawo. A a nga xiximiwi ntsena hi ku va a ri xikombiso ni hi tinkulumo ta yena to hlavutela ntsena, kambe ni hi mahanyelo ya yena (‘ni matsimbelo ya yena tintangu,’ hilaha swi vuriweke hakona) a langutiwa a ri la tlakusaka vumunhu ni ku va avela swivono leswi enteke swa ntila wo ya eka Xikwembu.”

“Mi Nga Ṭhuki Mi V̌uriwa Rabi”

Yesu, Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula la sunguleke Vukreste, u hanye enkarhini lowu dyondzo ya Vafarisi ya rhabi a yi sungula ku kandziyela Vuyuda. A nga ri Mufarisi, hambi ku ri ku leteriwa eswikolweni swa vona, hambiswiritano, na yena a vitaniwa Rhabi.—Marka 9:5; Yohane 1:38; 3:2.

Loko a avanyisa mukhuva wa varhabi wa Vuyuda, Yesu u te: “V̌aṭari ni v̌afarisi v̌a tiv̌ekile šiṭhaṅweni ša Moše; v̌a ranḍa ŝiṭhamo ŝa le mahlweni e mikhubyeni, ni ŝiṭhamo le’ŝo ranga e masinagogeni, ni ku losiwa e miṭenḍeleni, ni ku v̌uriwa hi v̌anhu: Rabi, (hi leŝaku mufunḍisi). Kambe ṅwina mi nga ṭhuki mi v̌uriwa Rabi, hikuv̌a mufunḍisi wa ṅwina i uṅwe; kutani ṅwina hikwenu mi v̌amakwenu.”—Matewu 23:2, 6-8, BX.

Yesu u tsundzuxe malunghana ni ku hambana exikarhi ka vafundhisi ni vangheni va kereke loku a ku sungula ku dzima timitsu eka Vuyuda. U sole ku xixima vanhu ko tano loku nga fanelangiki. Hi xivindzi u te: “Mufunḍisi wa ṅwina i uṅwe.” I mani Un’we loyi?

Muxe, “loyi Yehova a nga ṅwi tiv̌a hi šiv̌umbeko” loyi nakambe tintlhari hi toxe a ti n’wi vitana “Rhabi wa hina,” a ri munhu la nga hetisekangiki. Hambi a ri yena u swi endlile swihoxo. (Deteronoma 32:48-51; 34:10; Eklesiasta 7:20) Ematshan’weni yo va a tlakuse Muxe tanihi xikombiso xo hetelela, Yehovha u n’wi byerile a ku: “Nḍi ta v̌a pfušela muprofeta kukotisa wena e šikari ka v̌amakwav̌o, nḍi ta nghenisa marito ya mina e noṅwini wa yena, kutani o ta v̌a byela hikwaŝo leŝi nḍi nga ta ṅwi lerisa ŝona. Kungaku loko munhu a nga yingisi marito ya mina lawa muprofeta a nga ta ma v̌ula hi v̌ito ra mina, nḍi ta ṅwi v̌utisa mhakeni leyi.”—Deteronoma 18:18, 19.

Vuprofeta bya Bibele byi kombisa leswaku marito lawa ma hetiseke eka Yesu, Mesiya.a Yesu a nga ‘kotisi’ Muxe ntsena; kambe a ri nkulu ku tlula Muxe. (Vaheveru 3:1-3) Tsalwa ri paluxa leswaku Yesu u velekiwe a ri munhu la hetisekeke, naswona ku hambana na Muxe u tirhele Xikwembu “a nga dyohanga.”—Vaheveru 4:15.

Landzela Loyi A Nga Xikombiso

Ku xiyisisa swinene xiendlo ni marito man’wana ni man’wana ya varhabi a swi va tshinetanga Vayuda ekusuhi ni Xikwembu. Hambileswi munhu la nga hetisekangiki a nga ha vaka xikombiso xa vutshembeki, kambe loko hi xiyisisa ni ku tekelela xiendlo xin’wana ni xin’wana xa yena, hi ta tekelela swihoxo swa yena ni ku nga hetiseki ka yena swin’we ni timfanelo ta yena letinene. Hi ta va hi nyika ku dzuneka eka loyi a nga lo vumbiwa ematshan’weni ya Muvumbi.—Varhoma 1:25.

Kambe Yehovha u hi nyike loyi a nga Xikombiso eka vanhu. Hi ku ya hi Tsalwa, Yesu u ve kona a nga si va munhu wa nyama. Entiyisweni, u vuriwa “xifaniso xa Xikwembu lexi nga voniwiki, mativula ya hinkwaswo leswi tumbuluxiweke.” (Vakolosa 1:15) Leswi a tirheke etilweni hi malembe ya magidi ya ntsandza-vahlayi a ri “mutatisi” wa Xikwembu, Yesu u le xiyin’weni lexinene xo hi pfuna leswaku hi kota ku tiva Yehovha.—Swivuriso 8:22-30; Yohane 14:9, 10.

Hikokwalaho, Petro u tsarile: “Kriste na yena ú twile ku vaviseka hikwalaho ka n’wina, a mi boxela ntila leswaku mi ta n’wi landzelela.” (1 Petro 2:21) Muapostola Pawulo u khutaze Vakreste leswaku va “langut[a] eka Yesu, musunguri ni muhetisisi wa ku pfumela ka hina.” U tlhele a nyika nhlamuselo ya leswaku “eka yena ku tumbetiwile rifuwo hinkwaro ra vutlhari ni ra vutivi.” (Vaheveru 12:2; Vakolosa 2:3) Ku hava munhu ni un’we—hambi a ri Muxe kumbe ntlhari yihi na yihi ya rhabi—loyi a faneriwaka hi ku xiximiwa konghasi. Loko ku ri ni loyi a faneriwaka hi ku tekeleriwa hi vukheta, yoloye i Yesu. A ku na xilaveko xa leswaku malandza ya Xikwembu ma va ni xithopo xa rhabi, ngopfu-ngopfu loko hi xiya nhlamuselo ya xona ya manguva lawa, kambe loko ku ri ni loyi a faneriweke hi ku vitaniwa Rhabi, i Yesu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]

© Brian Hendler 1995. All Rights Reserved