Nawu Wa Nomu—Ha Yini Wu Tsariwe eHansi?

HIKWALAHO ka yini Vayuda vo tala va lembe-xidzana ro sungula va tsandzekile ku amukela Yesu tanihi Mesiya? Mbhoni yin’wana yo swi vona hi mahlo ya vika: “Endzhaku ko nghena etempeleni [ka Yesu], vaprista lavakulu ni vakulukumba va tiko va ta eka yena loko a ha dyondzisa va ku: ‘U swi endla hi matimba wahi swilo leswi? Naswona i mani la ku nyikeke matimba lawa?’” (Matewu 21:23) Ematihlweni ya vona, Lowa Matimba Hinkwawo a a nyike Vayuda Torah (Nawu) naswona yi nyike vavanuna vo karhi matimba lama humaka eka Xikwembu. Xana Yesu a a ri na wona matimba yo tano?

Yesu a a yi xixima ngopfu Torah ni lava a yi va nyike matimba ya xiviri. (Matewu 5:17-20; Luka 5:14; 17:14) Kambe hakanyingi a a va sola lava a va tlula swileriso swa Xikwembu. (Matewu 15:3-9; 23:2-28) Vavanuna vo tano a va landzela mindhavuko leyi yi nga tiviwa tanihi nawu wa nomu. Yesu u ale matimba ya wona. Hikwalaho ka sweswo, vo tala a va n’wi amukelanga tanihi Mesiya. A va pfumela leswaku munhu loyi a hlawuriweke hi Xikwembu a a ta seketela mindhavuko ya lava va vekiweke leswaku va lawula exikarhi ka vona.

Xana nawu wa nomu wu sungule kwihi? Swi endlekise ku yini leswaku Vayuda va wu teka wu ri ni matimba lama ringanaka ni ya Nawu lowu tsariweke eMatsalweni? Naswona loko ku ri leswaku a wu fanele wu va ndhavuko lowu nga vuriwa ntsena hi nomu, hikwalaho ka yini wu hetelele wu tsariwe ehansi?

Xana Mindhavuko Yi Sungule Kwihi?

Vaisrayele va nghene evuxakeni bya ntwanano na Yehovha Xikwembu eNtshaveni ya Sinayi hi 1513 B.C.E. Va nyikiwe milawu ya ntwanano wolowo hi Muxe. (Eksoda 24:3) Loko va landzela milawu leyi, a va ta va vanhu ‘lava kwetsimaka, hikuva Yehovha Xikwembu xa vona wa kwetsima.’ (Levhitika 11:44) Ehansi ka ntwanano wa Nawu, ku gandzela Yehovha a swi katsa magandzelo lama nyikeriwaka hi vaprista lava hlawuriweke. A ku fanele ku va ni ndhawu leyi nga yona ntsena ya vugandzeri—eku heteleleni yi va tempele ya le Yerusalema.—Deteronoma 12:5-7; 2 Tikronika 6:4-6.

Nawu wa Muxe a wu nyikela xivumbeko hinkwaxo xa ndlela leyi Israyele tanihi tiko a ri ta gandzela Yehovha ha yona. Hambiswiritano, vuxokoxoko byin’wana a byi nga hlamuseriwanga hi ku helela. Hi xikombiso, Nawu a wu sivela ku tirha hi Savata, kambe a wu nga ku kombisi erivaleni ku hambana ka ntirho ni swiendlo swin’wana.—Eksoda 20:10.

Loko Yehovha a a swi vone swi laveka ku endla tano, a a ta va a nyike milawu leyi yi xi hlamuselaka hi vuxokoxoko xivutiso xin’wana ni xin’wana lexi tlakukaka. Kambe u vumbe vanhu va ri ni ripfalo, naswona u va pfumelele leswaku va kombisa vuswikoti bya vona bya ku n’wi tirhela hi ku ntshunxeka va ri ehansi ka vulawuri bya milawu yakwe. Nawu a wu pfumelela leswaku timhaka ta vuavanyisi ti tirhiwa hi vaprista, Valevhi ni vaavanyisi. (Deteronoma 17:8-11) Loko milandzu yi ya yi andza, a ku vekiwa milawu yo karhi naswona handle ko kanakana yin’wana ya yona a yi hundziseriwa eka switukulwana leswi landzelaka. Nakambe tindlela to khathalela mintirho ya vuprista etempeleni ya Yehovha a ti hundziseriwa eka vana hi vatatana. Loko vanhu hinkwavo va tiko va ya va kula hi vutivi ni mindhavuko ya vona a yi andza.

Hambiswiritano, lexi a xi ri xa nkoka evugandzerini bya Israyele a ku ri Nawu lowu tsariweke, lowu nyikiweke Muxe. Eksoda 24:3, 4 yi ri: “Kwalaho Moše a ya byela v̌anhu e timhaka hikwato ta Yehova, ni ku lerisa hikwaku. Kutani tiko ri hlamula hi rito riṅwe, ri ku: E timhaka hikwato le’ti v̌uriweke i Yehova, hi ta ti endla. Moše a ṭala e marito hikwawo ya Yehova.” (Xiitaliki i xerhu.) Xikwembu xi endle ntwanano ni Vaisrayele hi ku pfumelelana ni swileriso leswi a swi tsariwile. (Eksoda 34:27) Entiyisweni, a ku kona laha Matsalwa ma vulavulaka hi nawu wa nomu.

“I Mani La Ku Nyikeke Matimba Lawa?”

Nawu wa Muxe ngopfu-ngopfu a wu siya matimba ni vuleteri bya vukhongeri swi ri emavokweni ya vaprista, vatukulu va Aroni. (Levhitika 10:8-11; Deteronoma 24:8; 2 Tikronika 26:16-20; Malakiya 2:7) Hambiswiritano, hi malembe-xidzana yo karhi, vaprista van’wana va ve lava nga tshembekangiki naswona a va hombolokile. (1 Samuwele 2:12-17, 22-29; Yeremiya 5:31; Malakiya 2:8, 9) Hi nkarhi wa ku fumiwa hi Magriki, vaprista vo tala va xandzukile eka timhaka leti khumbaka vukhongeri. Eka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., Vafarisi—ntlawa lowuntshwa exikarhi ka Vuyuda lowu a wu nga va tshembi vaprista—wu sungule ku tirhisa mindhavuko leyi munhu la tolovelekeke a a titeka a kwetsima ku fana ni muprista hikwalaho ka yona. Mindhavuko leyi a yi tsakisa vanhu vo tala, kambe a yi ri ku engeteriwa ka Nawu loku nga pfumeleriwangiki.—Deteronoma 4:2; 12:32 (13:1 eka minkandziyiso ya Xiyuda).

Vafarisi va hundzuke swidyondzi leswintshwa swa Nawu, va endla ntirho lowu a va ehleketa leswaku vaprista a va wu endli. Tanihi leswi Nawu wa Muxe a wu nga byi pfumeleli vulawuri bya vona, va sungule tindlela tintshwa ta ku hlamusela Matsalwa hi ndlela leyi tumbeleke ni hi tindlela tin’wana leti a ti vonaka ti seketela mavonelo ya vona.a Tanihi vakhathaleri ni vakondleteri lavakulu va mindhavuko leyi, va endle masungulo lamantshwa ya vulawuri eIsrayele. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., Vafarisi a ku ri vona valawuri lavakulu va Xiyuda.

Loko va ri karhi va hlengeleta mindhavuko ya nomu leyi nga kona niloko va ri karhi va lavisisa ndlela leyi Matsalwa ma tirhaka ha yona leswaku va kota ku tisungulela ya vona leyi engetelekeke, Vafarisi va vone swi laveka ku tiyisa ntirho wa vona. Ku sunguriwe dyondzo leyintshwa malunghana ni masungulo ya mindhavuko leyi. Varabi va sungule ku dyondzisa va ku: “Muxe u amukele Torah eSinayi kutani a yi hundzisela eka Yoxuwa, Yoxuwa a yi hundzisela eka vakulukumba kutani vakulukumba va yi hundzisela eka vaprofeta. Hiloko vaprofeta va yi hundzisela eka vavanuna va nhlengeletano leyikulu.”—Avot 1:1, Mishnah.

Hi ku vula leswaku “Muxe u amukele Torah,” varabi a va nga kombeteli eka milawu leyi tsariweke ntsena, kambe a va kombetela ni le ka mindhavuko ya vona hinkwayo ya nomu. A va vula leswaku mindhavuko leyi—leyi sunguriweke ni ku hluvukisiwa hi vanhu—Xikwembu xi yi nyike Muxe eSinayi. Va dyondzise leswaku Xikwembu a xi swi siyelanga vanhu leswaku va tatisa laha ku siyiweke kambe xi swi hlamusele hi nomu leswi Nawu lowu tsariweke wu nga swi vekangiki erivaleni. Hi ku ya hi vona, Muxe u hundzisele nawu lowu wa nomu eka switukulwana, ku nga ri eka vaprista, kambe eka varhangeri van’wana. Vafarisi hi voxe va vule leswaku hi vona vadyandzhaka va nxaxamelo lowu wu “nga tsemekiki” wa vulawuri.

Nawu Wu Le Khombyeni—Ntlhantlho Lowuntshwa

Yesu, loyi matimba yakwe lawa a nyikiweke wona hi Xikwembu, ma kanakaniweke hi varhangeri va vukhongeri bya Vayuda, a a vhumbhe ku lovisiwa ka tempele. (Matewu 23:37–24:2) Endzhaku ka loko Varhoma va lovise tempele hi 70 C.E., swilaveko swa Nawu wa Muxe leswi katsaka magandzelo ni mintirho ya vuprista a swi nga ha koteki ku swi endla. Xikwembu a xi simeke ntwanano lowuntshwa exisekelweni xa gandzelo ra nkutsulo ra Yesu. (Luka 22:20) Ntwanano wa Nawu wa Muxe a wu fike emakumu.—Vaheveru 8:7-13.

Ematshan’weni yo teka swiendlakalo leswi swi ri vumbhoni bya leswaku Yesu a a ri Mesiya, Vafarisi va kume ntlhantlho wun’wana. Ana se a va tinyike matimba lamakulu ya vuprista swi nga ri enawini. Leswi tempele a yi lovisiwile, va teke goza rin’wana. Xikolo xa varabi eYavneh xi ve ndhawu ya vandla leri hleriweke hi vuntshwa leri vuriwaka Sanedri—huvo-nkulu ya Vayuda. Ehansi ka vulawuri bya Yohanan ben Zakkai na Gamaliel wa Vumbirhi eYavneh, Vuyuda byi tlhele byi hleriwa hi vuntshwa hi ku helela. Ntirho wa le sinagogeni, lowu rhangeriweke hi varabi, wu sive vugandzeri bya le tempeleni, lebyi a byi languteriwa hi vaprista. Swikhongelo, ngopfu-ngopfu swa Siku ro Kombela ku Rivaleriwa, swi sive magandzelo. Vafarisi va nyike xivangelo xa leswaku nawu wa nomu lowu nyikiweke Muxe eSinayi ana se a wu vone xilaveko xa leswi ka ha ri mahlweni, kutani a wu endle malunghiselelo ya swona.

Swikolo swa varabi swi teke xikhundlha lexi tlakukeke. Dyondzo ya swona leyikulu a ku ri ku hlamusela nawu wa nomu hi vuenti, ku wu nhlokohata ni ku wu tirhisa. Enkarhini lowu hundzeke, xisekelo xa nawu wa nomu a xi fambisana ni nhlamuselo ya Matsalwa—Midrash. Sweswi, mindhavuko leyi tshamelaka ku andza, leyi a yi hlengeletiwa yi sungule ku dyondzisiwa ni ku hleriwa etlhelweni. Xinawana xin’wana ni xin’wana xa nawu wa nomu a xi olovisiwa xi va swivulwa swo koma, leswi tsundzukekaka hi ku olova, hakanyingi swi endliwa risimu.

Ha Yini Ku Tsariwa Nawu Wa Nomu?

Ku tala ka swikolo swa varabi ni ku andza ka swinawana swa varabi swi pfuxe xiphiqo lexintshwa. Xidyondzi lexi nga rabi, Adin Steinsaltz u ri: “Mudyondzisi ha un’we a a ri ni ndlela yakwe naswona a a veka swivulwa swa nawu wa nomu hi ndlela yakwe. . . . A swi nga ha enelanga ku tolovelana ni tidyondzo ta mudyondzisi wa wena ntsena, naswona xichudeni a xi boheka ku tolovelana ni dyondzo ya swidyondzi swin’wana . . . Xisweswo swichudeni a swi sindzisiwa ku nhlokohata swilo swo tala swinene hikwalaho ka ‘ku andza ka vutivi.’” Hikwalaho ka rungula leri nga hlelekangiki, mianakanyo ya swichudeni a yi tshikileriwile swinene.

Eka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., ku xandzuka ka Vayuda eka Varhoma loku a ku rhangeriwe hi Bar Kokhba ku vange leswaku swidyondzi leswi nga varabi swi xanisiwa swinene. Akiba—rabi lonkulu, loyi a nga seketela Bar Kokhba—swin’we ni swidyondzi swo tala leswi nga varhangeri, va dlayiwile. Varabi va chave leswaku ku xanisiwa lokuntshwa ku ta wu veka ekhombyeni nawu wa vona wa nomu lowu nga kona. A va pfumela leswaku swa antswa ku hundzisela mindhavuko hi ku va n’wini a byela mudyondzisiwa wakwe hi nomu, kambe swiyimo leswi cincaka swi vange leswaku ku endliwa matshalatshala lama engetelekeke ya ku vumba ndlela leyi hlelekeke ya ku hlayisa tidyondzo ta tintlhari, hi ku vona leswaku ti ta rivaleriwa makumu.

Hi nkarhi wa ku rhulanyana loku veke kona exikarhi ka vona na Rhoma, Judah Ha-Nasi, rabi la dumeke la hanyeke eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vunharhu C.E., u hlengelete swidyondzi swo tala kutani a tsala mindhavuko yo tala swinene hi fambiselo leri hlelekeke, leri endliweke hi Swiyenge swa tsevu, xin’wana ni xin’wana xi avanyisiwe hi swiphemu leswitsongo—loko swi helerile swi ri 63. Tsalwa leri ri thyiwe vito ra Mishnah. Ephraim Urbach, mulawuri wa nawu wa nomu, u ri: “Mishnah . . . yi amukeriwile ni ku nyikiwa matimba lama nga si tshamaka ma nyikiwa buku yin’wana ni yin’wana handle ka Torah ntsena.” Mesiya u bakanyiwile, tempele yi lovisiwile, kambe leswi nawu wa nomu wu hlayisiweke hi ku tsariwa ehansi wu va Mishnah, ku sungule nguva leyintshwa ya Xiyuda.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ha yini Vayuda vo tala va ale matimba ya Yesu?