Nawu Wa Le Mahlweni Ka Kreste
“E nawu wa wena nḍi wu ranḍisa ku yini! Nḍi wu anakanya hi siku hikwaro.”—PISALEMA 119:97.
1. I yini lexi lawulaka fambiselo ra swilo swa le tilweni?
KU SUKELA evuhlangini, swi le rivaleni leswaku Yobo a a languta tinyeleti hi ku hlamala. Kumbexana vatswari va yena a va n’wi dyondzise mavito ya tinyeleti letikulu ni leswi a va swi tiva hi milawu leyi lawulaka fambiselo ra tinyeleti exibakabakeni. Hambiswiritano, eminkarhini ya khale vanhu va tirhise fambiselo leri nga hundzukiki ra tinyeleti leti letikulu leti hlamarisaka leswaku va fungha tinguva leti cincaka. Kambe eka minkarhi hinkwayo leyi a a ti honolela hi ku hlamala, Yobo a a nga swi tivi leswaku i matimba wahi lama khomeke ku vumbiwa ka tinyeleti. Xisweswo, a a nga swi koti ku hlamula loko Yehovha Xikwembu a n’wi vutisile: “Xana u yi twisisile milawu ya le tilweni?” (Yobo 38:31-33, The New Jerusalem Bible) Ina, tinyeleti ti lawuriwa hi milawu—milawu leyi kongomeke ni leyi rharhanganeke leyi vativi va sayense va namuntlha va nga yi twisisiki hi ku helela.
2. Ha yini ku nga ha vuriwaka leswaku ntumbuluko hinkwawo wu lawuriwa hi nawu?
2 Yehovha i Munyiki wa Nawu la Tlakukeke evuakweni hinkwabyo. Mintirho ya yena hinkwayo yi lawuriwa hi nawu. N’wana wa Yena la rhandzekaka, “mativula ya hinkwaswo leswi tumbuluxiweke,” a a yingisa nawu wa Tata wa yena hi ku tshembeka emahlweni ka ku va vuako lebyi bya xiviri byi va kona! (Vakolosa 1:15) Tintsumi na tona ti kongomisiwa hi nawu. (Pisalema 103:20) Hambi swi ri swiharhi swi lawuriwa hi nawu loko swi yingisa swileriso swa ntumbuluko leswi Muvumbi wa swona a swi kunguhateke eka swona.—Swivuriso 30:24-28; Yeremiya 8:7.
3. (a) Ha yini vanhu va lava milawu? (b) Xana Yehovha u lawule tiko ra Israyele hi ku tirhisa yini?
3 Ku vuriwa yini hi vanhu? Hambileswi hi katekisiweke hi tinyiko to kota ku twisisa, mahanyelo lamanene ni vumoya, ha ha lava mpimo wo karhi wa nawu wa Xikwembu leswaku wu hi kongomisa eku tirhiseni ka vuswikoti byolebyo. Vatswari va hina vo sungula, Adamu na Evha, a va hetisekile, lerova a ku laveka milawu yi nga ri yingani leswaku yi va kongomisa. Ku rhandza ka vona Tata wa vona wa le tilweni a ku ta va ku va nyike xivangelo-nkulu xo yingisa hi ntsako. Kambe a va yingisanga. (Genesa 1:26-28; 2:15-17; 3:6-19) Hikwalaho, vana va vona a va ri swivumbiwa leswi nga ni vudyoho leswi lavaka milawu yo tala swinene leswaku yi va kongomisa. Hi ku famba ka nkarhi, hi rirhandzu Yehovha u hetisise xilaveko lexi. U nyike Nowa milawu yo karhi leyi a ta yi hundzisela endyangwini wa yena. (Genesa 9:1-7) Hi ku tirhisa Muxe, hi malembe-xidzana endzhakunyana Xikwembu xi nyike tiko lerintshwa ra Israyele nxaxamelo wa Nawu lowu tsariweke lowu nga ni vuxokoxoko. Lowu a wu ri nkarhi wo sungula lowu Yehovha a lawuleke tiko hinkwaro hi nawu wa Yena. Ku kambisisa Nawu wolowo swi ta hi pfuna ku twisisa xiphemu xa nkoka lexi nawu wa Xikwembu wu xi hetisisaka evuton’wini bya Vakreste namuntlha.
Nawu Wa Muxe—Xikongomelo Xa Wona
4. Ha yini a ku ta va ntlhontlho eka vatukulu va Abrahama lava hlawuriweke leswaku va tswala Mbewu leyi tshembisiweke?
4 Muapostola Pawulo, xichudeni lexi dyondzekeke swinene xa Nawu, u vutisile: “Loko swi ri tano, xana Nawu wu tirhile yini ke?” (Vagalatiya 3:19) Leswaku hi hlamula, hi fanele hi tsundzuka leswaku Yehovha u tshembise munghana wa yena Abrahama leswaku nxaxamelo wa ndyangu wa yena a wu ta humesa Mbewu leyi nga ta tisa mikateko leyikulu ematikweni hinkwawo. (Genesa 22:18) Kambe laha ku ni ntlhontlho: Vatukulu va Abrahama lava hlawuriweke, Vaisrayele, a va nga rhandzi Yehovha hinkwavo. Hi ku famba ka nkarhi, vo tala va tikombe va ri lava sihalalaka, lava xandzukeke—kasi van’wana a va nga lawuleki! (Eksoda 32:9; Deteronoma 9:7) Eka vanhu vo tano, ku va ka vona vanhu va Xikwembu a ku ri mhaka ya leswi va nga lo velekiwa erixakeni rolero ntsena, a ku nga ha ri mhaka ya ku tihlawulela.
5. (a) Xana Yehovha u va dyondzise yini Vaisrayele hi ku tirhisa Nawu wa Muxe? (b) Xana Nawu a wu endleriwe ku khumba mahanyelo ya valandzeri va wona hi ndlela yihi?
5 Xana vanhu vo tano a va ta humesa Mbewu leyi tshembisiweke ni ku pfuniwa hi yona hi ndlela yihi? Ematshan’weni yo va lawula ku fana ni tirhoboto, Yehovha u va dyondzise hi ku tirhisa nawu. (Pisalema 119:33-35; Esaya 48:17) Entiyisweni, rito ra Xiheveru leri vulaka “nawu,” toh·rahʹ, ri vula “xiletelo.” Xana a wu dyondzisa yini? Ngopfu-ngopfu wu dyondzise Vaisrayele leswaku kunene a va lava Mesiya, loyi a a ta va ponisa exiyin’weni xa vona xa vudyoho. (Vagalatiya 3:24) Nawu wu tlhele wu dyondzisa ni ku chava Xikwembu ni ku xi yingisa. Hi ku pfumelelana ni xitshembiso xa Abrahama, Vaisrayele a va fanele va va timbhoni ta Yehovha eka matiko laman’wana hinkwawo. Kutani Nawu a wu fanele wu va dyondzisa nawu lowu tlakukeke, wa le henhla wa mahanyelo lowu a wu ta yisa nyingiso kahle eka Yehovha; a wu ta pfuna Vaisrayele ku tihambanisa ni mikhuva leyi onhakeke ya matiko lama va rhendzeleke.—Levhitika 18:24, 25; Esaya 43:10-12.
6. (a) Xana Nawu wa Muxe a wu ri ni milawu yingani, naswona ha yini nhlayo yoleyo yi nga fanelanga yi tekiwa tanihi leyi teleke? (Vona nhlamuselo ya le hansi.) (b) Hi byihi vutlhari lebyi hi nga ha byi kumaka hi ku dyondza Nawu wa Muxe?
6 Kutani, a swi hlamarisi leswi Nawu wa Muxe wu nga ni milawu yo tala—leyi tlulaka 600.a Nawu lowu lowu tsariweke wu lawule etindhawini ta vugandzeri, eka tihulumendhe, eka mahanyelo, eka vululami hambi ku ri eswakudyeni ni le ka nsivela-mavabyi. Kambe, xana sweswo a swi vula leswaku Nawu a wo va ntsena swileriso swo tala swa ku pfumala ntwela-vusiwana ni swileriso leswi kongomeke? Nikatsongo! Ku dyondza Nawu lowu swi nyikela vutlhari lebyi fuweke hi vumunhu bya Yehovha bya rirhandzu. Xiya swikombiso swin’wana.
Nawu Lowu Vekeke Tintswalo Ni Ntwela-Vusiwana eRivaleni
7, 8. (a) Xana Nawu wu kandziyise tintswalo ni ntwela-vusiwana hi ndlela yihi? (b) Xana Yehovha u wu tirhise hi ndlela yihi Nawu hi tintswalo emhakeni ya Davhida?
7 Nawu wu kandziyise tintswalo ni ntwela-vusiwana, ngopfu-ngopfu eka lava titsongahataka kumbe lava nga pfuniki nchumu. Tinoni ni swisiwana a va vekeriwa etlhelo leswaku va sirheleriwa. (Eksoda 22:22-24) Swiharhi leswi tirhaka a swi sirheleriwa eka ku khomiwa hi tihanyi. Timfanelo ta xisekelo ta nhundzu a ti xiximiwa. (Deteronoma 24:10; 25:4) Hambileswi Nawu a wu lava leswaku loyi a dlayeke munhu a xupuriwa hi rifu, wu endle tintswalo emhakeni ya ku dlaya loku nga riki ha vomu. (Tinhlayo 35:11) Entiyisweni, vaavanyisi va Vaisrayele a va ntshunxekile ku endla xiboho eka nxupulo lowu endliwaka hikwalaho ka swikhunguvanyiso swin’wana, hi ku ya hi langutelo ra mudyohi.—Ringanisa Eksoda 22:7 na Levhitika 6:1-7.
8 Yehovha u vekele vaavanyisi xikombiso lexinene hi ku tirhisa Nawu hilaha ku tiyeke laha swi fanelaka kona kambe va wu tirhisa hi tintswalo laha swi kotekaka. Hosi Davhida, loyi a endleke vuoswi a tlhela a dlaya, u kombisiwe tintswalo. A nga tshikiwanga a nga xupuriwi, hikuva Yehovha a nga n’wi sirheletanga eka vuyelo lebyi vavisaka lebyi vangiweke hi xidyoho xa yena. Kambe, hikwalaho ka ntwanano wa Mfumo na hikwalaho ka leswi Davhida a a ri munhu wa tintswalo hi ntumbuluko naswona a ri ni langutelo ra mbilu leyi hundzukaka hilaha ku heleleke, a nga dlayiwanga.—1 Samuwele 24:4-7; 2 Samuwele 7:16; Pisalema 51:1-4; Yakobo 2:13.
9. Xana rirhandzu ri hetisisa xiphemu xihi eka Nawu wa Muxe?
9 Ku engetela kwalaho, Nawu wa Muxe wu kandziyise rirhandzu. Wa nga ehleketa tiko rin’wana ra manguva lawa leri nga ni nxaxamelo wa nawu lowu kahle-kahle wu lavaka rirhandzu! Xisweswo, Nawu wa Muxe a wu nga siveli ku dlaya ntsena; wu lerisile: “U ta ranḍa warikwenu kukotisa loko u tiranḍa.” (Levhitika 19:18) A wu nga siveli ku khoma valuveri hi ndlela yo homboloka ntsena; wu lerisile: “U ta ṅwi ranḍa kukotisa loko u tiranḍa; hikuv̌a a mi ri v̌aluv̌eri e tikweni ra Egipta.” (Levhitika 19:34) A wu nga yirisi vuoswi ntsena; wu lerise ni leswaku wanuna a tsakisa nsati wa yena! (Deteronoma 24:5) Ebukwini ya Deteronoma ntsena, marito ya Xiheveru lama kombisaka nkoka wa rirhandzu ma tirhisiwe minkarhi leyi nga vaka 20. Yehovha u tiyisekise Vaisrayele hi rirhandzu ra yena eka vona—enkarhini lowu hundzeke, enkarhini wa sweswi ni le nkarhini lowu taka. (Deteronoma 4:37; 7:12-14) Entiyisweni, xileriso lexikulu eka hinkwaswo xa Nawu wa Muxe a ku ri lexi nge: “U ta ranḍa Yehova, Šikwembu ša wena, hi mbilu hikwayo ya wena, ni moya hikwawo wa wena, ni matimba hikwawo ya wena.” (Deteronoma 6:5) Yesu u vule leswaku Nawu hinkwawo a wu titshege hi xileriso lexi, swin’we ni xileriso xo rhandza muakelani wa wena. (Levhitika 19:18; Matewu 22:37-40) A swi hlamarisi leswi mupisalema a tsaleke a ku: “E nawu wa wena nḍi wu ranḍisa ku yini! Nḍi wu anakanya hi siku hikwaro.”—Pisalema 119:97.
Ku Tirhisiwa Ka Nawu Hi Ndlela Yo Biha
10. Xana Vayuda va wu tekise ku yini Nawu wa Muxe hi ntolovelo?
10 Kutani, wa nga vona ndlela leyi swi vavisaka ha yona leswi Vaisrayele va pfumaleke ku tlangela Nawu wa Muxe hi ndlela leyikulu! Vanhu a va wu yingisanga Nawu, va wu honisile, kumbe ku rivala hi wona. Va thyakise vugandzeri lebyi tengeke hi mikhuva leyi nyenyetsaka ya vamatiko ya vukhongeri. (2 Tihosi 17:16, 17; Pisalema 106:13, 35-38) Naswona va tlule Nawu ni hi tindlela tin’wana.
11, 12. (a) Xana mintlawa ya varhangeri va vukhongeri yi onhe hi ndlela yihi endzhaku ka siku ra Ezra? (Vona bokisi.) (b) Ha yini varhabi va khale va vone swi fanerile ku “endla rihlampfu ematlhelo ka Nawu”?
11 Ku onhiwa kun’wana lokukulu ka Nawu a ku endliwa na hi lava a va tivula lava wu dyondzisaka ni ku wu hlayisa. Leswi swi humelele endzhaku ka masiku ya mutsari wo tshembeka Ezra wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E. Ezra u lwe hi matimba a lwisana ni minkucetelo leyi onhaka ya matiko man’wana a tlhela a kandziyisa ku hlaya ni ku dyondzisa Nawu. (Ezra 7:10; Nehemiya 8:5-8) Vadyondzisi van’wana va Nawu va tivule lava landzelaka minkondzo ya Ezra ivi va vumba leswi vuriweke “Sinagogo Leyikulu.” Exikarhi ka marito ya wona a ku ri ni nkongomiso lowu nge: “Endla rihlampfu ematlhelo ka Nawu.” Vadyondzisi lava a va ehleketa leswaku Nawu a wu fana ni ntanga wa risima. Ku endlela leswaku ku nga vi na loyi a dyohaka entangeni lowu hi ku tlula milawu ya kona, va vumbe milawu leyi engetelekeke, ku nga “Nawu wa Nomu,” leswaku va sirheleta vanhu leswaku va nga wu tluli.
12 Van’wana va nga ha vula leswaku varhangeri va Vayuda va endle kahle hi ku titwa hi ndlela yoleyo. Endzhaku ka siku ra Ezra Vayuda va fume hi vafumi vambe, ngopfu-ngopfu Magriki. Leswaku va lwisana ni nkucetelo wa filosofi ni ndhavuko wa Magriki, ku humelele mintlawa ya varhangeri va vukhongeri exikarhi ka Vayuda. (Vona bokisi, tluka 10.) Hi ku famba ka nkarhi yin’wana ya mintlawa leyi yi phikizanile yi tlhela yi tlula vuprista bya Valevhi tanihi vadyondzisi va Nawu. (Ringanisa Malakiya 2:7.) Hi 200 B.C.E., nawu wa nomu wu sungule ku kucetela vutomi bya Vayuda. Eku sunguleni milawu leyi a yi nga fanelanga yi tsariwa, hi mhaka ya leswi a yi tekiwa yi ringana ni Nawu lowu tsariweke. Kambe hakatsongo-tsongo, mianakanyo ya munhu yi rhangisiwe emahlweni ka ya Xikwembu, lerova eku heteleleni “rihlampfu” leri kahle-kahle ri thyakise “ntanga” lowu a ri fanele ri wu sirheleta.
Nthyakiso Wa Vufarisi
13. Xana varhangeri van’wana va vukhongeri va Vayuda va endle onge swi lulamile ku endla milawu yo tala hi ndlela yihi?
13 Varhabi a va ehleketa leswaku leswi Torah, kumbe Nawu wa Muxe, a wu hetisekile, wu fanele wu va ni nhlamulo eka xivutiso xin’wana ni xin’wana lexi nga ha tlakukaka. Vonelo leri a ri nga kombisi xichavo xa ntiyiso. Entiyisweni, ri nyike varhabi mpfumelelo wo tirhisa mianakanyo ya vutlhari bya vanhu, ri endla swi vonaka onge Rito ra Xikwembu a ri ri xisekelo xa milawu eka mikhuva hinkwayo ya timhaka—tin’wana ta vumunhu, tin’wana to va leti nga nyawuriki ntsena.
14. (a) Xana varhangeri va vukhongeri va Vayuda va ndlandlamuxe xileriso xa Matsalwa xo tihambanisa ni vamatiko hi ndlela yihi leyikulu leyi nga riki ya Matsalwa? (b) I yini lexi kombisaka leswaku milawu ya varhabi yi tsandzekile ku sirheleta Vayuda eka minkucetelo ya vuhedeni?
14 Hi ku phindha-phindha varhangeri va vukhongeri va teke milawu ya mahanyelo ya Matsalwa ivi va yi ndlandlamuxa va yi endla leyikulu. Hi xikombiso, Nawu wa Muxe wu khutaze ku tihambanisa ni vamatiko, kambe varhabi va dyondzise xivumbeko xa ku nyenya loku nga twaliki ka xilo xin’wana ni xin’wana lexi nga riki xa Vayuda. Va dyondzise leswaku Muyuda a nga fanelanga a siya tihomu ta yena endlwini ya vaendzi ya Vamatiko, hikuva Vamatiko “a ku ehleketeleriwa leswaku va va ni vuxaka bya rimbewu ni swiharhi.” Wansati wa Muyuda a a nga pfumeleriwi ku pfuna wansati wa Matiko leswaku a veleka hikuva xisweswo u ta va a “pfuneta eku velekiweni ka n’wana wa vuoswi.” Tanihi leswi a va nga titshembi kahle tindhawu ta Magriki to endlela vutiolori eka tona, varhabi va yirise mintlangu hinkwayo ya vutiolori. Matimu ma kombisa leswaku leswi hinkwaswo a swi pfunanga eku sirheleteni ka Vayuda eka tidyondzo ta Vamatiko. Entiyisweni, Vafarisi hi voxe va sungule ku dyondzisa dyondzo ya vuhedeni ya Magriki ya ku nga fi ka moya-xiviri!—Ezekiyele 18:4.
15. Xana varhangeri va vukhongeri bya Vayuda va soholote milawu ya ku tibasisa ni vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka lamakulu hi ndlela yihi?
15 Vafarisi na vona va soholote milawu ya ku tibasisa. Ku vuriwe leswaku Vafarisi a va ta ri basisa dyambu hi roxe loko a va nyikiwe nkarhi. Nawu wa vona a wu vula leswaku ku hlwela “ku ya emahosi loko u khomekile” swi nga n’wi nyamisa munhu! Ku hlamba mavoko ku ve mihivahivana leyi rharhanganeke, ku ri ni milawu ya leswaku hi rihi voko leri faneleke ri hlambiwa ku sungula na leswaku ri hlambiwa hi ndlela yihi. Vavasati ngopfu-ngopfu a va tekiwa tanihi lava nga tengangiki. Exisekelweni xa xileriso xa Matsalwa xa ku nga “ṭhinelel[i]” vuxaka byihi na byihi bya nyama (entiyisweni nawu wo lwisana ni vuxaka bya rimbewu exikarhi ka maxaka), varhabi va lerise leswaku wanuna a nga fanelanga a famba hi le ndzhaku ka nsati wa yena; kumbe ku vulavula na yena endhawini ya vuxaviselo.—Levhitika 18:6.
16, 17. Xana nawu wa nomu wu kule hi ndlela yihi eka xileriso xo hlayisa Savata ya vhiki na vhiki, naswona hi vuyelo byihi?
16 Lexi tivekaka ngopfu-ngopfu i ku soholota hi tlhelo ra moya loku nawu wa nomu wu ku endleke hi nawu wa Savata. Xikwembu xi nyike Israyele xileriso xo olova: U nga endli ntirho wihi na wihi hi siku ra vunkombo ra vhiki. (Eksoda 20:8-11) Hambiswiritano, nawu wa nomu wu ye mahlweni wu engetela mixaka yin’wana yo hambana-hambana ya 39 ya mintirho leyi yirisiweke, ku katsa ni ku boha kumbe ku chuncha fundzu, ku rhunga switichi swimbirhi, ku tsala maletere mambirhi ya Xiheveru, ni swin’wana ni swin’wana. Kutani xin’wana ni xin’wana xa mintirho leyi a xi lava milawu leyi engetelekeke leyi nga heriki. Hi wahi mafundzu lawa a ma yirisiwile ni lawa a ma pfumeleriwa? Nawu wa nomu wu hlamule hi swileriso swa hi vomu. Ku hanyisa a ku tekiwa tanihi ntirho lowu yirisiweke. Hi xikombiso, a swi yirisiwile ku tshungula xirho lexi tshovekeke hi Savata. Munhu loyi tino ra yena ri vavaka a nga ha tirhisa vhiniga ku lunga swakudya swa yena, kambe a nga fanelanga a munyunga vhiniga hi meno ya yena. Sweswo swi nga ha horisa tino ra yena!
17 Xisweswo hikwalaho ko siviwa hi madzana ya milawu leyi endliweke hi vanhu, nawu wa Savata wu lahlekeriwe hi nhlamuselo ya wona ya moya hi ku ya hilaha Vayuda vo tala a va khumbeka hakona. Loko Yesu Kreste, “Hosi ya savata,” a endle masingita lamakulu, lama tsakisaka hi Savata, vatsari ni Vafarisi a swi va tsakisanga. A va vona ntsena onge u lava ku honisa swileriso swa vona.—Matewu 12:8, 10-14.
Ku Dyondza Eka Vuhomboloki Bya Vafarisi
18. Xana byi ve byihi vuyelo byo engetela nawu wa nomu ni mindhavuko eka Nawu wa Muxe? Kombisa.
18 Hi ku komisa, hi nga ha vula leswaku milawu ni mindhavuko leyi engeteriweke yi nghenisiwe swinene eka Nawu wa Muxe tanihi leswi xinama xi namarhetiwaka eka miri wa xikepe. N’wini wa xikepe u heta nkarhi wo tala leswaku a hala swivumbiwa leswi leswi karhataka eka xikepe xa yena hikuva swi hunguta rivilo ra xikepe ni ku onha pende ya xona leyi nga kurhiki. Hilaha ku fanaka, nawu wa nomu ni mindhavuko swi tikise Nawu ni ku wu endla wu nga vi wa nkoka ni ku tirhisiwa hi ndlela yo biha. Hambiswiritano, ematshan’weni yo susa milawu yoleyo leyi engetelekeke, varhabi va ye emahlweni va engetela yo tala. Hi nkarhi lowu Mesiya a teke ha wona ku ta hetisisa Nawu, “xikepe” a xi tele hi “swinama” hileswaku a xi nga ha swi koti ku phaphamala! (Ringanisa Swivuriso 16:25.) Ematshan’weni yo sirheleta ntwanano wa Nawu, varhangeri lava va vukhongeri va endle vuhomboloki hi ku wu tlula. Kambe, ha yini “rihlampfu” ra vona ra milawu ri tsandzeka?
19. (a) Ha yini “rihlampfu leri nga ematlhelo ka Nawu” ri tsandzekile? (b) I yini lexi kombisaka leswaku varhangeri va vukhongeri bya Vayuda a va pfumala ripfumelo?
19 Varhangeri va Vayuda va tsandzeke ku twisisa leswaku ku lwisana ni ku onhaka ku lwiwa embilwini ku nga ri hi ku engetela milawu ya ntsandza-vahlayi leyi endliweke hi vanhu. (Yeremiya 4:14) Xilotlelo xo hlula i rirhandzu—ku rhandza Yehovha, nawu wa yena ni misinya ya milawu ya yena yo lulama. Rirhandzu ro tano ri tswala rivengo leri fambisanaka ni ku venga leswi Yehovha a swi vengaka. (Pisalema 97:10; 119:104) Lava timbilu ta vona ana se ti teleke hi rirhandzu va tshama va tshembekile eka milawu ya Yehovha emisaveni leyi leyi onhakeke. Varhangeri va vukhongeri bya Vayuda a va ri ni lunghelo lerikulu ro dyondzisa vanhu leswaku va kondletela ni ku vangela leswaku va va ni rirhandzu ro tano. Ha yini va tsandzeke ku endla tano? Entiyisweni a va pfumala ripfumelo. (Matewu 23:23, nhlamuselo ya le hansi eka NW) Loko a va ri na rona ripfumelo eka matimba ya moya wa Yehovha leswaku wu tirha etimbilwini ta vanhu lava tshembekaka, a va ta va va nga vonanga xilaveko xo lawula vutomi bya vanhu van’wana hi ku sihalala. (Esaya 59:1; Ezekiyele 34:4) Hikwalaho ko pfumala ripfumelo, a va hundziselanga ripfumelo eka vanhu; va tikisele vanhu hi swileriso leswi endliweke hi vanhu.—Matewu 15:3, 9; 23:4.
20, 21. (a) Xana xivumbeko xa mianakanyo xi ve ni vuyelo byihi lebyi angarhelaka eka Vuyuda? (b) Hi yihi dyondzo leyi hi yi dyondzaka eka leswi humeleleke eka Vuyuda?
20 Varhangeri volavo va Vayuda a va ri kondletelanga rirhandzu. Mindhavuko ya vona yi tswale vukhongeri lebyi tikarhataka hi swa le handle, hi ku yingisa ka nomu leswaku va ta voniwa—masungulo lama noneke ya vukanganyisi. (Matewu 23:25-28) Swileriso swa vona swi vange swivangelo swa ntsandza-vahlayi swo avanyisa van’wana. Xisweswo Vafarisi lava tikukumuxaka, va tihanyi va titwe va lulamile hi ku xopa-xopa Yesu Kreste hi yexe. Va lahlekeriwe hi xikongomelo-nkulu xa Nawu va tlhela va ala Mesiya la nga un’we wa ntiyiso. Hikwalaho, u boheke ku byela rixaka ra Vayuda a ku: “Vonani, muti wa n’wina wu ta sala wu nga ri na munhu.”—Matewu 23:38; Vagalatiya 3:23, 24.
21 Hi dyondza yini eka leswi? Kahle-kahle, xivumbeko xa mianakanyo xa ku sihalala, lexi humaka eka mindhavuko a xi kondleteli vugandzeri lebyi tengeke bya Yehovha! Kambe, xana leswi swi vula leswaku vagandzeri va Yehovha namuntlha a va fanelanga va va ni milawu hilaha ku heleleke handle ka loko yi tsariwile eMatsalweni lama Kwetsimaka? E-e. Leswaku hi kuma nhlamulo leyi heleleke, a hi kambisiseni ndlela leyi Yesu Kreste a siveke Nawu wa Muxe ha yona hi nawu lowuntshwa ni lowu antswaka exihlokweni lexi landzelaka.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Kavula, yoleyo i nhlayo leyitsongo swinene loko yi ringanisiwa ni mafambiselo ya le nawini ya matiko ya manguva lawa. Hi xikombiso, eku sunguleni ka va-1990, milawu ya tihulumendhe ta United States yi tate matluka yo tlula 125 000, yi ri ni magidi ya milawu leyintshwa leyi a yi ri karhi yi engeteriwa lembe rin’wana ni rin’wana.
Xana U Nga Hlamusela?
◻ Xana ntumbuluko hinkwawo wu lawuriwa hi nawu wa Xikwembu hi ndlela yihi?
◻ Xana a xi ri xihi xikongomelo-nkulu xa Nawu wa Muxe?
◻ I yini lexi kombisaka leswaku Nawu wa Muxe wu kandziyise tintswalo ni ntwela-vusiwana?
◻ Ha yini varhangeri va vukhongeri bya Vayuda va engetele milawu ya ntsandza-vahlayi eka Nawu wa Muxe, naswona hi vuyelo byihi?
[Bokisi leri nga eka tluka 10]
Varhangeri Va Vukhongeri Bya Vayuda
Vatsari: A va titeka tanihi vatlhandlami va Ezra naswona tanihi vahlamuseri va Nawu. Hi ku ya hi buku leyi nge A History of the Jews, “vatsari a va nga ri vanhu va xiyimo lexi tlakukeke hinkwavo, naswona matshalatshala ya vona yo humesa tinhlamuselo leti tumbeleke eka nawu hakanyingi a ma ti tsongahata ti va marito lama nga hlamuselekiki ni swipimelo swa vuhunguki. Swipimelo leswi swi ve leswi nonon’hwisiwaka swi va mukhuva, lowu ku nga ri khale wu veke tihanyi leti nga hundzukiki.”
Vuhasidi: Vito leri ri vula “lava faneriwaka hi ku gandzeriwa” kumbe “vakwetsimi.” I vo sungula ku boxiwa tanihi ntlawa kwalomu ka 200 B.C.E., a va ri ni matimba swinene eka swa tipolitiki, a va ri vasirheleli va ku tenga ka Nawu lava nga tsakisiwiki hi nchumu, lava lwisanaka ni tihanyi ta nkucetelo wa Magriki. Vuhasidi byi avane byi va mintlawa yinharhu: Vafarisi, Vasaduki ni Vaessene.
Vafarisi: Swidyondzi swin’wana swi pfumela leswaku vito leri ri tekiwe eka marito ya “Lava Hambanisiweke,” kumbe “Lava Tihambanisaka.” A va hiseka hakunene eka matshalatshala ya vona yo hambana ni Vamatiko, kambe a va tlhela va xiya ntlawa wa vona wu ri lowu hambaneke—ni lowu tlakukeke—eka Vayuda lava tlakukeke, lava a va nga byi tivi vuxokoxoko bya nawu lowu a wu nyikeriwa hi nomu. N’wamatimu un’wana u vule leswi hi Vafarisi: “Hi ntolovelo, a va khoma vavanuna ku fana ni vana, va amukela ni ku hlamusela vuxokoxoko lebyitsongo swinene bya mihivahivani leyi hlayisiwaka.” Xidyondzi xin’wana xi te: “Vufarisi byi humese milawu leyi nga le nawini yo tala leyi tirhanaka ni swiyimo hinkwaswo, hi vuyelo lebyi nga papalatekiki va endle mphikamakaneta ya swimhakana ivi hikwalaho ka sweswo va tekela timhaka ta nkoka ehansi (Mt. 23:23).”
Vasaduki: Ntlawa lowu a wu tshinelelane swinene ni vanhu va swiyimo leswi tlakukeke ni vaprista. Va kanete vatsari ni Vafarisi hi matimba, va vula leswaku nawu wa nomu a wu nga ri na nkoka eka Nawu lowu tsariweke. Leswaku va hluriwile enyimpini yoleyo swi kombisiwa hi Mishnah hi yoxe: “Ku tiya lokukulu ku tirha eka [ku hlayisa] marito ya Vatsari ku ri na [ku hlayisa] marito ya Nawu lowu [tsariweke].” Talmud, leyi a yi katsa nhlamuselo yo tala eka nawu wa nomu, endzhakunyana yi ye emahlweni yi ku: “Marito ya vatsari i ya . . . risima swinene ku tlula marito ya Torah.”
Vaessene: Ntlawa wa vanhu lava tilan’waka, va tihambanisa, va tshama va ri voxe hi mintlawa-ntlawa. Hi ku ya hi The Interpreter’s Dictionary of the Bible, Vaessene a va tihlawula swinene ku tlula ni Vafarisi naswona “minkarhi yin’wana a va ri ni Vufarisi swinene ku tlula Vafarisi hi voxe.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Kumbexana vatswari va Yobo va n’wi dyondzise hi milawu leyi lawulaka tinyeleti