Xana Rifuwo Ra Hosi Solomoni Ra Hundzeletiwa?

“Ku Tika Ka Nsuku Lo’Wu Fikeleke Salomon Hi Lembe Riṅwana Ni Riṅwana, A Ti Ri Titalenta Ta 666 Ta Nsuku.”—1 Tihosi 10:14.

HI KU ya hi ndzimana yoleyo ya Bibele, Hosi Solomoni a a kuma ku tlula 25 wa tithani ta nsuku hi lembe! Leswi namuntlha swi nga ringanisiwaka na R1 044 000 000. Wu lava ku ringana ni nsuku lowu ceriweke emisaveni hinkwayo hi lembe ra 1800, wu phindhiwe kambirhi. Xana leswi swa koteka? Xana vumbhoni bya swa vuyimburi byi kombisa yini? Byi kombisa leswaku rhekhodo ya Bibele ya rifuwo ra Solomoni i nchumu wa xiviri hakunene. Biblical Archaeology Review yi ri:

◻ Hosi Thutmose III wa Egipta (gidi ra vumbirhi ra malembe B.C.E.) u nyikele hi kwalomu ka 13,5 wa tithani ta swilo swa nsuku eka tempele ya Amon-Ra eKarnak—naswona leswi a ko va swin’wana leswi fambisanaka ni nyiko leyi.

◻ Vukovotli bya le Egipta byi kombisa tinyiko leti fikelelaka ntsengo wa kwalomu ka 383 wa tithani ta nsuku ni silivherhe leswi nyikeriweke hi Hosi Osorkon I (kwalomu ka gidi ro sungula ra malembe B.C.E.), a nyikela eka swikwembu.

Ku tlula kwalaho, buku leyi nge Classical Greece ya ntlhandlamano wa Great Ages of Man ya vika:

◻ Migodi ya Pangaeum eThrace a yi humesa ku tlula 37 wa tithani ta nsuku lembe na lembe, yi humesela Hosi Philip II (359-336 B.C.E.).

◻ Loko n’wana Philip, Alexander Lonkulu (336-323 B.C.E.) a hlasele Susa, ntsindza wa mfumo wa Peresi, ku kumiwe xuma lexi engetelekeke xo tlula 1 000 wa tithani ta nsuku.—The New Encyclopædia Britannica.

Kutani nhlamuselo ya Bibele ya rifuwo ra Hosi Solomoni a ko va nchumu lowu nga riki wa xiviri. Nakambe, tsundzuka leswaku Solomoni a a “tlula tihosi hikwato ta misav̌a hi rifuwo ni v̌utlhari enkarhini wolowo.”—1 Tihosi 10:23.

Xana Solomoni u ri tirhise njhani rifuwo rakwe? Xiluvelo xa yena a xi xongisiwe hi “nsuku lo’wo saseka,” swinwelo swa yena a swi ri “ŝa nsuku,” naswona a a ri ni switlhangu swa 200 leswikulu ni switlhangu swa 300 leswitsongo leswi endliweke hi “nsuku lo’wu furiweke.” (1 Tihosi 10:16-21) Ehenhla ka sweswo hinkwaswo, nsuku wa Solomoni wu tlhele wu tirhisiwa etempeleni ya Yehovha eYerusalema. Switlhoma-timboni swa tempele ni swingolongondzwana leswo kwetsima, swo tanihi tiforoko, minkambana, swikhuwana, ni tindyelo, a swi endliwe hi nsuku ni silivhere. Tikerubimu leti nga tlakuka hi 4,5 wa timitara leti a ti ri eXivandleni lexo Kwetsima, altari yo hisela mirhi ya risuna, ni yindlu hinkwayo endzeni a yi xongisiwe hi nsuku.—1 Tihosi 6:20-22; 7:48-50; 1 Tikronika 28:17.

Ku vuriwa yini hi tempele leyi xongisiweke hi nsuku? Lexi tsakisaka, ku tirhisiwa koloko ka nsuku a ku nga ri nchumu lowu nga tolovelekangiki eminkarhini ya khale. Biblical Archaeology Review yi hlamusela leswaku Amenophis III wa Egipta “u fundzhe xikwembu lexikulu lexi vuriwaka Amun hi ku xi akela tempele eThebes leyi ‘a yi xongisiwe hi nsuku hinkwayo, fuloro ya yona yi xongisiwe hi silivhere, [naswona] tinyangwa ta yona hinkwato ti totiwe nsuku lowu pfanganisiweke ni silivhere.’” Tlhandla-kambirhi, Esar-haddon wa Asiriya (lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E.) u xongise timbanti ni ku penda makhumbi ya Ashur hi nsuku. Malunghana ni tempele ya Sin eHarran, Nabonidus wa Babilona (lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E.) u vikile: “Ndzi pende makhumbi ya yona hi nsuku na hi silivhere, naswona ndzi ma endle ma vangama kukotisa dyambu.”

Xisweswo, tirhekhodo ta matimu ti kombisa leswaku mhaka ya Bibele ya rifuwo ra Hosi Solomoni, a yi hundzeletiwi.