Xana Ku Ni Ntwanano Exikarhi Ka “Tempele Ya Xikwembu” Ni Swifaniso Egreece?
ESIKWINI leri leri hisaka swinene ra ximumu, dyambu a ri dlaya ni vusosa. Hambiswiritano, mumu lowu lowukulu wu vonaka wu nga swi koti ku heta matimba ya ntshungu lowu tiyimiseleke wa vapfhumba lava tinyiketeleke va Orthodox ya Magriki, lowu khitikanelaka ekerekeni leyi nga ehenhla ka xintshabyana.
U vona mukhegula la karhaleke, loyi a humaka ekule swinene, a ri karhi a tiyisela hambileswi a karhaleke swinene. Loko u languta emahlweninyana, wanuna la nga ni tinghitsi u tsakamile hi nyuku loko hi ku tiyimisela a ri karhi a timanyukuta leswaku a hundza exikarhi ka ntshungu lowu fambaka hi ku nonoka. Naswona ku ni xinhwanyetana lexi swi nga erivaleni leswaku xi twa ku vava ni ku languteka xi heleriwe hi ntshembo, lexi kasaka hi matsolo ya xona lama humaka ngati swinene. Pakani ya vona i yini? Va lava ku fika hi nkarhi, leswaku va ta khongela emahlweni ka xifaniso xa “mukwetsimi” loyi va nga tela ku ta n’wi fundzha, naswona loko swi koteka, va ta xi khumba ni ku xi ntswontswa.
Swiendlo swo fana ni leswi swi va kona emisaveni hinkwayo etindhawini leti hlawuleriweke ku gandzela “vakwetsimi.” Handle ko kanakana, vapfhumba lava hinkwavo va kholwa leswaku hi ku endla leswi, va landzela ndlela ya Xikwembu ya ku tshinela eka xona, ni leswaku hi ku endla leswi va kombisa ku tinyiketela ni ripfumelo ra vona. Buku leyi nge Our Orthodox Christian Faith yi ri: “Hi tlangela [“vakwetsimi”], naswona hi yisa ku kwetsima ni ku dzuneka eka vona . . . , kutani hi kombela leswaku va hi khongelela ni ku hi kombelela eka Xikwembu leswaku xi hi pfuna eka swo tala leswi hi swi lavaka evuton’wini bya hina. . . . Hi tshembe mintirho ya mahlori ya Vakwetsimi . . . leswaku swilaveko swa hina swa nyama ni swa moya swi eneriseka.” Nakambe, hi ku ya hi nawu wa sinodo ya Kereke ya Rhoma Khatoliki, “vakwetsimi” va fanele va khongeriwa hikuva i vahlanganisi va vanhu ni Xikwembu, naswona masalela ni swifaniso swa “vakwetsimi” swi fanele swi xiximiwa.
Mukreste wa xiviri u fanele a tikarhatela ku gandzela Xikwembu “hi moya ni ntiyiso.” (Yohane 4:24) Hikwalaho ka leswi, a hi kambisiseni ntiyiso wun’wana malunghana ni ndlela leyi ku xiximiwa ka “vakwetsimi” ku nghenisiweke ha yona tanihi xiphemu xa swiendlo swa vukhongeri bya Vujagana. Nkambisiso wo tano wu ta voningela un’wana ni un’wana la rhandzaka ku tshinelela Xikwembu hi ndlela leyi xi yi amukelaka.
Ndlela Leyi “Vakwetsimi” Va Amukeriweke Ha Yona
Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma vula leswaku Vakreste hinkwavo vo sungula lava basisiweke hi ngati ya Kreste ni lava hlawuleriweke ntirho wa Xikwembu tanihi vadya-ndzhaka-kulobye na Kreste, hi vona “vahlawuriwa” kumbe “vakwetsimi.” (Mintirho 9:32; 2 Vakorinto 1:1; 13:13)a Vavanuna ni vavasati, lava tivekaka ni lava nga tivekiki evandlheni, hinkwavo a va vuriwa “vahlawuriwa” loko va ha ri laha misaveni. Handle ko kanakana hi ku ya hi Matsalwa va hambete va tiviwa tanihi vakwetsimi ku fikela loko va fa.
Kambe endzhaku ka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., loko ku sungula vugwinehi eka Vukreste, a va ringeta ku endla leswaku Vukreste byi va ni ndhuma, byi va vukhongeri lebyi a byi ta tsakeriwa hi vanhu va vahedeni ni lebyi a va ta byi amukela hi ku olova. Vahedeni lava a va gandzela swikwembu swo tala, kasi vukhongeri lebyi lebyintshwa a byi tiyisa voko eka dyondzo ya byona ya leswaku ku ni Xikwembu xin’we ntsena. Hikwalaho ku kumiwe ndlela yin’wana hi ku amukela “vakwetsimi,” lava a va ta siva swikwembu swa khale, swikwembu-vanhu ni tinghwazi ta ntsheketo. Loko yi hlamusela mhaka leyi, buku leyi nge Ekklisiastiki Istoria (Matimu Ya Vafundhisi) yi ri: “Eka vahedeni lava hundzukeke Vakreste, a swi olova ku fanisa mintirho ya tinghwazi ta vona leti tshikiweke ni mintirho ya vadlawela-ripfumelo ivi va sungula ku va komba xichavo lexi a va xi komba tona. . . . Hambiswiritano, ku xiximiwa loku ka vakwetsimi hakanyingi ku hundzuke ku gandzeriwa ka swifaniso.”
Buku yin’wana yi hlamusela ndlela leyi “vakwetsimi” va sunguleke ha yona eVujaganini: “Eka ndlela yo xixima vakwetsimi va Kereke ya Orthodox ya Magriki, hi kuma vuthala lebyi nga erivaleni bya nkucetelo wa matimba lowu vukhongeri bya vahedeni byi veke na wona. Timfanelo leti a ku vuriwa leswaku i ta swikwembu swa Mintlango loko [vanhu] va nga si hundzuka Vakreste, sweswi a ku vuriwa leswaku i ta vakwetsimi. . . . Ku sukela emalembeni yo sungula ya vukhongeri lebyi lebyintshwa, hi vona valandzeri va byona va siva xikwembu xa dyambu (Phoebus Apollo) hi Muprofeta Eliya, va aka tikereke ehenhla, kumbe ekusuhi ni marhumbi ya titempele kumbe tindhumba ta xikwembu lexi, ngopfu-ngopfu ehenhla ka switsunga ni tintshava, exivandleni xin’wana ni xin’wana lexi Magriki ya khale a ma fundzha Phoebus Apollo munyiki wa ku vonakala eka xona. . . . Va tlhele va vula leswaku xikwembu-kati xa Wanhwana xa Atena i Wanhwana Mariya hi byakwe. Xisweswo, vangwa leri pfulekeke endzhaku ka loko xifaniso xa Atena xi mbundzumuxiwile a ri nga vuli nchumu eka mugandzeri wa swifaniso la hundzuriweke.”—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (Nsonga-vutivi Lowuntshwa Wa Xihlamusela-marito), Vholumo 1, matluka 270-1.
Hi xikombiso, kambisisa xiyimo lexi a xi ri kona eAtena eku heleni ka lembe-xidzana ra vumune C.E. Vunyingi bya vaaki va muti wolowo a bya ha ri vahedeni. Yin’wana ya mihiva-hivana ya vona leyo kwetsima ngopfu a ku ri mahlori ya Eleusis, ku nga xiendlakalo xa swiyenge swimbirhi,b lexi a xi va kona lembe na lembe hi February edorobeni ra Eleusis, 23 wa tikhilomitara ku ya en’walungu-vupela-dyambu bya Atena. Leswaku va ya vona mahlori lawa, vahedeni va le Atena a va fanele va famba hi Ndlela yo Kwetsima (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Leswaku va kota ku endla ndhawu yin’wana ya vugandzeri, varhangeri va muti va tikombe va ri vanhu va vutshila lebyikulu. Egondzweni leri fanaka, kwalomu ka khume ra tikhilomitara ku suka eAtena, yindlu ya vukhongeri ya Daphni yi akiwile leswaku ku kokiwa vahedeni ni ku va sivela ku ya enhlengeletanweni ya mahlori. Kereke ya tinghwendzha a yi akiwe eka masungulo ya tempele ya khale leyi nyikeriweke eka xikwembu xa Magriki Daphnaios, kumbe Pythios Apollo.
Vumbhoni bya ku nghenisiwa ka swikwembu swa vahedeni eku gandzeriweni ka “vakwetsimi” byi nga tlhela byi kumiwa exihlaleni xa Kithira, eGreece. Enhlonhlorhini ya xin’wana xa switsunga swa xihlala, ku ni swikerekana swimbirhi swa le Byzantium—xin’wana xa swona xi nyiketeriwe eka “Mukwetsimi” George, xin’wana eka Wanhwana Mariya. Vuyimburi byi kombise leswaku lexi a xi ri xitandi xa ndhumba ya le nhlohlorhini ya Minos leyi tirhisiweke tanihi ndhawu ya vugandzeri malembe ya kwalomu ka 3500 lama nga hundza. Hi lembe-xidzana ra vutsevu kumbe ra vunkombo C.E., “Vakreste” va ake kereke ya vona leyi va yi nyikeleke eka “Mukwetsimi” George exitandini lexi fanaka xa ndhumba leyi nga enhlohlorhini. Xiendlo lexi a xi ri xo fanekisela swinene; ndhawu yoleyo leyi antswisiweke ya vukhongeri bya Minos yi lawule tindlela ta lwandle, Lwandle ra Aegean. Tikereke leti timbirhi ti akiwe kwalaho leswaku ku ta tsakisiwa Wanhwana Werhu na “Mukwetsimi” George loyi a tlangeriwaka siku rin’we ku fana ni loyi a “sirhelelaka vatluti,” “Mukwetsimi” Nicholas. Phepha-hungu leri a ri vika ntshubulo lowu ri te: “Namuntlha muprista [wa Orthodox ya Magriki] u ta tlhandlukela entshaveni, hilaha muprista wa minkarhi ya khale wa Minos a a ta endla hakona,” leswaku a ta endla mintirho ya vukhongeri!
Loko a katsakanya mpimo lowu Vukreste lebyi gwineheke byi hlohloteriweke ha wona hi vukhongeri bya vuhedeni bya Magriki, mukambisisi wa swa matimu u ri: “Hakanyingi masungulo ya vuhedeni bya vukhongeri bya Vukreste a ya hundzuki eka vupfumeri lebyi dumeke, xisweswo ma tiyisa leswaku ndhavuko wa kona wa ha ya emahlweni.”
‘Ku Gandzela Leswi Hi Swi Tivaka’
Yesu u byele wansati wa Musamariya a ku: “Hina hi gandzela lexi hi xi tivaka. . . . Vagandzeri va xiviri va [ta] gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso, hikuva Tatana ú lava vagandzeri lavo tano.” (Yohane 4:22, 23) Xiya leswaku ku gandzela hi ntiyiso i swa nkoka! Hikwalaho a swi koteki ku gandzela Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka loko hi nga ri na vutivi lebyi kongomeke ni ku va ni rirhandzu leri enteke hi ntiyiso. Vukhongeri bya Vakreste va ntiyiso byi fanele byi sekeriwa entiyisweni, ku nga ri eka mindhavuko kumbe swiendlo leswi kumiweke eka vuhedeni. Ha swi tiva leswi Yehovha a titwisaka xiswona loko vanhu va ringeta ku n’wi gandzela hi ndlela leyi hoxeke. Muapostola Pawulo u tsalele Vakreste va le mutini wa khale wa le Greece eKorinto a ku: “Xana Kriste na Lowo biha, va nga hela hi ku twanana xana? . . . Tempele ya Xikwembu yi ni vunakulobye byihi ni swikwembu swa hava ke?” (2 Vakorinto 6:15, 16) Matshalatshala wahi na wahi yo hlanganisa tempele ya Xikwembu ni swifaniso i manyala eka xona.
Ku tlula kwalaho, Matsalwa a ma pfumelelani na yona mianakanyo yo khongelela “vakwetsimi” leswaku vona va va vavulavuleri va hina eka Xikwembu. Exikhongelweni xakwe xa xikombiso, Yesu u dyondzise leswaku swikhongelo swi fanele swi kongomisiwa eka Tatana ntsena, hilaha a leriseke vadyondzisiwa vakwe hakona a ku: “N’wina ke, khongelani hi mukhuva lowu, mi ku: ‘Tata wa hina la nge matilweni, vito ra wena a ri hlawuleke.’” (Matewu 6:9) Yesu u hambeta a ku: “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi; a ku na munhu loyi a taka eka Tatana, loko ku nga ri ha mina. Loko mi kombela . . . xa nchumu hi vito ra mina, ndzi ta xi endla.” Nakambe muapostola Pawulo u te: “Ku ni Xikwembu xin’we, naswona ku ni Muyimeri un’we loyi a hlanganisaka Xikwembu ni vanhu, yena Kriste Yesu munhu wa xiviri.”—Yohane 14:6, 14; 1 Timotiya 2:5.
Loko entiyisweni hi lava leswaku swikhongelo swa hina swi twiwa hi Xikwembu, i swa nkoka leswaku hi xi tshinelela hi ndlela leyi Rito ra xona ri vulaka ha yona. Loko a kandziyisa ndlela yin’we ntsena ya ntiyiso yo tshinelela Yehovha, Pawulo u tlhele a tsala: “Kriste Yesu loyi a feke, kumbe hi nga ku, yena loyi a pfuxiweke eku feni, wa ha ri yena loyi a nga evokweni ra xinene ra Xikwembu, kutani hi yena loyi a hi khongelelaka.” “Wa swi kota minkarhi hinkwayo ku ponisa lava tshinelelaka Xikwembu ha yena, leswi a hanyaka hi masiku hinkwawo ni ku va khongelela.”—Varhoma 8:34; Vaheveru 7:25.
‘Ku Gandzela Hi Moya Ni Ntiyiso’
Vukreste lebyi gwineheke a byi na wona matimba ya moya kumbe nseketelo wa moya lowo kwetsima wa Xikwembu leswaku byi khutaza vahedeni va tshika vugandzeri bya vona bya mavunwa ivi va landzela tidyondzo ta ntiyiso ta Yesu Kreste. Byi amukela tidyondzo ta vona ta vuhedeni ni mikhuva ya vona loko byi lava ku va hundzula, ku lava matimba ni ndhuma. Hikwalaho ka leswi a byi humesi Vakreste lava tiyeke, lava amukelekaka eka Xikwembu na Kreste, kambe byi humesa vapfumeri va mavunwa, “mfava” lowu nga faneriwiki hi Mfumo.—Matewu 13:24-30.
Hambiswiritano, enkarhini lowu wa makumu, ku ni nhlengeletano leyi tirhaka hi matimba leyi kondletelaka vugandzeri bya ntiyiso yi ri ehansi ka nkongomiso wa Yehovha. Vanhu va Yehovha emisaveni hinkwayo, ku nga khathariseki ndhavuko wa vona, tiko kumbe vukhongeri, va ringeta ku hundzula vutomi bya vona ni mintshembo ya vona leswaku yi pfumelelana ni mimpimanyeto ya Bibele. Loko u tsakela ku dyondza swo tala malunghana ni ndlela yo gandzela Xikwembu “hi moya ni ntiyiso,” hi kombela u tihlanganisa ni Timbhoni ta Yehovha ta laha u tshamaka kona. Ti ta tsakela ku ku pfuna leswaku u nyikela ntirho wo kwetsima lowu amukelekaka eka Xikwembu, lowu sekeriweke eka matimba ya wena ya mianakanyo ni le ka vutivi lebyi kongomeke bya Rito ra xona. Pawulo u tsarile: “Vamakwerhu, ndza mi khongotela hikwalaho ka tintswalo ta Xikwembu, leswaku mi nyiketa vutomi bya n’wina hinkwabyo, byi va mhamba leyi hanyaka, leyi hlawulekeke, leyi amukelekaka eka Xikwembu; hi wona magandzelele ya n’wina ya xiviri. Mi nga landzi hanyelo ra nguva leyi, kambe mi pfumela ku hundzuka mi va vantshwa emiehleketweni ya n’wina, mi ta kota ku twisisa leswi ku rhandza lokunene ka Xikwembu, loku nkhensekaka ni ku hetiseka, ku nga swona.” Naswona loko a tsalela Vakolosa u te: “Ku sukela siku leri hi swi tweke, a hi tshikanga ku mi khongelela, ni ku kombela Xikwembu leswaku xi mi tata hi vutivi bya ku rhandza ka xona, evutlharini hinkwabyo ni ku twisiseni hinkwako loku nyikiwaka hi Moya; hi ndlela leyi, mi ta hanya vutomi lebyi fanekelaka emahlweni ka Hosi, mi yi tsakisa etimhakeni hinkwato, mi tswala mihandzu hi ku tirha mintirho leyinene ya tinxaka-xaka, mi ya mi kula hi tlhelo ra ku tiva Xikwembu.”—Varhoma 12:1, 2; Vakolosa 1:9, 10.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Vahundzuluxeri van’wana va Bibele va hundzuluxela rito ra Xigriki leri nge haʹgi·os va ku i “muhlawuriwa,” van’wana va ku i “mukwetsimi.”
b Nkhuvo Lowukulu wa Eleusinia a wu khomiwa lembe na lembe hi September eAtena ni le Eleusis.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Ku Tirhisiwa Ka Parthenon Loku Nga Fanelangiki
Mufumi wa “Mukreste” Theodosius II, ni milawu leyi khumbaka muti wa Atena (438 C.E.), u herise mihivahivana ni mihlolo ya vuhedeni, a pfala titempele ta vuhedeni. Endzhaku a swi koteka leswaku ti hundzuriwa ti va tikereke ta Vukreste. Xilaveko xin’we xa ku humelela eku hundzuleni ka tempele a ku ri ku yi tengisa hi ku vekela xihambano eka yona!
Yin’wana ya titempele to sungula ku hundzuriwa a ku ri ya Parthenon. Ku pfuxetiwa ka yona lokukulu ku endliwile leswaku Parthenon yi fanelekela ku tirhisiwa tanihi tempele ya “Vukreste.” Ku sukela hi 869 C.E., yi tirhe tanihi kereke-nkulu ya Atena. Eku sunguleni yi xiximiwe tanihi kereke ya “Vutlharhi Byo Kwetsima.” Lexi a xi ta va xi ri xitsundzuxo xa leswaku “n’wini” wo sungula wa tempele, Atena, a ku ri xikwembu-kati xa vutlhari. Endzhakunyana yi nyiketeriwe eka “Wanhwana Werhu Wa Muatena.” Endzhaku ka malembe-xidzana ya nhungu yi ri karhi yi tirhisiwa hi Orthodox, tempele yi hundzuriwe yi va kereke ya Khatoliki ya St. Mary wa le Atena. “Ku cinca-cinciwa” ko tano ka vukhongeri ka Parthenon ku hambetile ku fikela loko hi lembe-xidzana ra vu-15, Ottoman Turks a yi hundzule yi va yindlu ya vugandzeri.
Namuntlha Parthenon, ku nga tempele ya Doric wa khale ya ti-Parthenon ta Atena (“Wanhwana”), xikwembu-kati xa Magriki xa vutlhari, yi endzeriwa hi magidi ya vavalangi tanihi nchumu lowu endliweke hi vutlhari bya Magriki lama nga ni ntivo-vuaki.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
Yindlu ya tinghwendzha ya Daphni—xivandla xin’wana xa vugandzeri bya vuhedeni bya Atena wa khale