Ha Yini Ku Ri Ni Ku Tumbetiwa Konghasi Ka Xihundla?

“KU HAVA xilo lexi tikaka ku fana ni ku tumbeta xihundla.” Ku vula xivuriso xa Xifurwa. Xana leswi swi vula leswaku hi titwa hi tsakile loko hi tiva xihundla kambe minkarhi yin’wana hi titwa hi hele matimba loko hi tsandzeka ku vulavula hi xona? Kambe, hi malembe-xidzana vanhu vo tala va amukele ku tumbetiwa ka xihundla, va tihlanganisa ni mintlawa ya le xihundleni hikwalaho ka pakani leyi tolovelekeke.

Exikarhi ka mintlawa leyi ya xihundla yo sungula a ku ri ni mimpambukwa ya xihundla leyi kumekaka le Egipta, Greece na le Rhoma. Endzhakunyana yin’wana ya mintlawa leyi yi hambukile eka nkucetelo wa vukhongeri bya yona ivi yi nghenela tipolitiki, ikhonomi kumbe timhaka ta ntshamisano. Hi xikombiso, loko ku vumbiwe minhlangano le Yuropa emalembeni ya le xikarhi, swirho swa yona swi tirhise xihundla ngopfu-ngopfu leswaku swi tisirheleta etimhakeni ta ikhonomi.

Hi ku ya hi Encyclopædia Britannica, mintlawa ya xihundla eminkarhini ya manguva lawa hakanyingi yi vumbiwile hikwalaho ka swivangelo leswi faneleke, kumbexana hikwalaho ka “swikongomelo swa ntshamisano naswona leswinene,” ni ku “endla minongonoko leyinene naswona leyi dyondzisaka.” Tinhlengeletano tin’wana ta vumakwerhu, mintlawa ya vantshwa, mintlawa ya vunghana ni mintlawa yin’wana i xihundla kumbe a yi tumbetiwi ngopfu. Hi ntolovelo, mintlawa leyi a yi na nandzu, swirho swa yona swo vona ku tumbeta xihundla swi ri leswi tsakisaka. Swiletelo swa mihivahivana ya xihundla swi ni nsusumeto lowukulu wa mintlhaveko ni ku tiyisa swiboho swa vunghana lebyinene ni vun’we. Swirho swa kona swi va ni langutelo ra leswaku swi wela eka nhlangano wo karhi ni ku titwa swi ri ni xikongomelo. Mavandla ya xihundla ya muxaka lowu hakanyingi a ma na khombo eka lava nga riki swirho swa kona. Lava nga riki swirho swa kona a va siveriwi ku tiva swihundla.

Loko Ku Tumbeta Xihundla Ku Kombisa Ku Ta Ka Khombo

A hi mintlawa hinkwayo ya xihundla leyi nga xihundla hi mpimo lowu fanaka. Kambe lava nga ni “swihundla exikarhi ka swihundla,” hilaha Encyclopædia Britannica yi swi vulaka hakona, va vanga khombo ro karhi. Yi hlamusela leswaku “hi ku tirhisa mavito yo hlawuleka, xihlambanyo kumbe vutivi,” swirho leswi tlakukeke swa swi kota ku “tihambanisa hi swoxe,” xisweswo swi kondletela “swirho swa le hansi leswaku swi endla matshalatshala lama faneleke ku fikelela xikhundla lexi tlakukeke.” Khombo lerikulu emintlaweni yoleyo ri le rivaleni. Lava nga eswikhundleni swa le hansi swi nga ha endleka va nga swi xiyi hi ku helela swikongomelo swa xiviri swa nhlengeletano, tanihi leswi va nga siki fikelelaka mpimo wolowo wa vutivi. Swa olova ku katseka entlaweni lowu tipakani ta wona ni maendlelo yo ti fikelela ma tiviwaka hi wena ntsena, naswona kumbexana ti nga hlamuseriwiki. Kambe munhu loyi a nghenisiweke entlaweni wo tano endzhakunyana swi nga ha n’wi tikela ku wu sukela; u bohiwe hi tinketani ta ku tumbeta xihundla, hi ndlela yo fanekisela.

Hambiswiritano, ku tumbeta xihundla ku kombisa khombo lerikulu, loko ntlawa wu ri ni tipakani leti nga riki enawini kumbe ta vukhamba ivi xisweswo wu ringeta ku tumbeta vukona bya wona. Kumbe loko vukona bya wona ni tipakani ta wona leti tolovelekeke ti tiviwa, wu nga ha lava ku ringeta ku hlayisa swirho swa wona ni makungu ya wona ya xinkarhana ma ri xihundla. Leswi swi tano eka mintlawa ya matherorisi lama hisekaka swinene lawa nkarhi na nkarhi ma hlamarisaka misava hi nhlaselo wa wona wa vutherorisi.

Ina, ku tumbeta xihundla swi nga va ni khombo, eka munhu ni le tikweni hinkwaro. Anakanya hi ntlawa wa vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga ni xihundla lava hi tihanyi va hlaselaka vanhu lava nga riki na nandzu, vunakulobye bya vugevenga byo fana ni ntlawa wa Mamafiya lowu tumbetaka swihundla, mintlawa ya valungu ya le henhla yo tanihi vandla ra Ku Klux Klan,a hi nga ha vuli mintlawa yo tala ya matherorisi emisaveni hinkwayo leyi yaka emahlweni yi kavanyeta matshalatshala yo fikelela ku rhula ka misava ni ku hlayiseka.

Xana Va Endla Yini Sweswi?

Hi va-1950, tanihi vuyelo bya Nyimpi ya Vusukumbele, mintlawa ya xihundla yi hleriwile ematikweni yo hlayanyana ya le Yuropa Vupela-dyambu leswaku ma tirha tanihi xisekelo xa vandla leri kanetaka vanhu va le Soviet loko va tshuka va ringeta ku hlula Yuropa Vupela-dyambu. Hi xikombiso, hi ku ya hi magazini wa mahungu lowu nge Focus, wa le Jarimani wu ri, “vuhlayiselo bya matlharhi bya xihundla bya 79” byi simekiwile le Austria enkarhini lowu. A hi matiko hinkwawo ya le Yuropa lawa a ma yi tiva mintlawa leyi. Hi ku karhateka, magazini wa mahungu wu vikile eku sunguleni ka va-1990: “Hambiswiritano lexi nga tiviwiki hileswaku i yingani ya minhlangano leyi leyi tirhaka namuntlha nileswaku yi nga va yi endla yini ku fikela sweswi.”

Ina, hakunene. I mani loyi a nga swi tivaka hakunene leswaku i mintlawa yingani ya xihundla leyi sweswi yi nga ha vangaka nxungeto lowukulu ku tlula leyi un’wana ni un’wana wa hina a nga ha yi ehleketaka?

[Nhlamuselo ya le hansi]