Xiyenge Xo Sungulaa—Ndlela Leyi Bibele Yi Fikeke Ha Yona Eka Hina

ENDHAWINI leyitsongo yo tirhela ka yona, muchini wo gandlisa ni vadyondzi lava ha riki vantshwa va tirha hi muchini wa vona wa pulanga, va veka maphepha lama nga tsariwangiki nchumu hi vukheta ehenhla ka muchini wo gandlisa. Loko va ma humesa, va kambisisa tsalwa leri gandlisiweke. Va hayeka maphepha lama petsiweke leswaku ma oma etintambyini leti boheleriweke ti suka eka khumbi rin’wana ti ya eka lerin’wana. Hi xitshuketa, ku gongondziwa hi tihanyi enyangweni. Hi ku chava, mugandlisi u pfula nyangwa, ivi vuthu ra masocha lama hlomeke ri tilongela endlwini. Ri sungula ku lavisisa swinene muxaka wa tibuku leti nga riki enawini leti soriwaka—ku nga Bibele hi ririmi ra vanhu lava tolovelekeke!

Ma fike nkarhi se wu hundzile. Leswi se a a va va tsundzuxiwile hi khombo leri nga kona, muhundzuluxeri ni mupfuni wa yena ana se a va tsutsumele endhawini yo tirhela eka yona, va nusa maphepha yo tala, naswona sweswi va baleka hi le Nambyeni wa Rhine. Va swi kotile ku ponisa xiphemu xo karhi xa ntirho wa vona.

Muhundzuluxeri loyi ku vulavuriwaka ha yena a ku ri William Tyndale, loyi a ringeta ku humesa “Testamente Leyintshwa” ya yena leyi yirisiweke ya Xinghezi le Cologne, eJarimani, hi 1525. Leswi n’wi humeleleke a swi tolovelekile swinene. Eka malembe hinkwawo ya kwalomu ka 1900 ku sukela loko ku hetiwe ku tsariwa Bibele, vavanuna ni vavasati vo tala va tipete ekhombyeni hi ku lava ku hundzuluxela ni ku hangalasa Rito ra Xikwembu. Na hina namuntlha ha ha vuyeriwa entirhweni wa vona. Xana va endle yini? Xana Tibibele leti hi ti khomaka hi mavoko ya hina ti fikise ku yini eka hina?

Ku Kopa Ni Ku Hundzuluxela Ko Sungula Ka Bibele

Malandza ya ntiyiso ya Xikwembu minkarhi hinkwayo a ma languta Rito ra xona tanihi leri xiximekaka swinene. New Catholic Encyclopedia yi ri: “Ku fana ni vakokwa wa vona va Vayuda, Vakreste vo sungula a va teka ku hlaya Tibuku to Kwetsima ku ri ka nkoka. Hi ku landzelela xikombiso xa Yesu (Mt 4.4; 5.18; Lk 24.44; Yoh 5.39), Vaapostola va tiphine hi ku tolovelana ni [Testamente ya Khale] leyi a yi lava ku hlayiwa ni ku dyondziwa hi vukheta nkarhi wo leha, naswona va khutaze vadyondzisiwa va vona ku endla tano (Rhom 15.4; 2 Tim 3.15-17).”

Leswaku ku endliwa sweswo, a ku fanele ku endliwa tikopi ta Bibele. Eminkarhini ya le mahlweni ka Vukreste, wo tala wa ntirho lowu a wu endliwa hi ‘vakopi va vutshila’ swinene lava a va chava ku endla swihoxo. (Ezra 7:6, 11, 12) Hikwalaho ko lwela ku humesa tikopi leti nga riki na swihoxo, va veke mimpimanyeto leyi tlakukeke ya vakopi hinkwavo va Bibele va le ndzhakunyana.

Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ra vumune B.C.E., ku ve ni xiphiqo. Alexander Lonkulu a a lava leswaku vanhu hinkwavo va misava va dyondzisiwa ndhavuko wa Xigriki. Ku hlula ka yena ku endle leswaku Xigriki lexi tolovelekeke kumbe Xikoine, xi va ririmi-nkulu le Middle East hinkwayo. Hikwalaho ka sweswo, Vayuda vo tala va kule va nga dyondzi ku hlaya Xiheveru kutani a va nga swi koti ku hlaya Matsalwa. Hikwalaho, kwalomu ka 280 B.C.E., ntlawa wa swidyondzi swa Vaheveru wu hlengeletiwile eAlexandria, aEgipta, leswaku wu hundzuluxela Bibele ya Xiheveru yi ya eka ririmi leri tolovelekeke ra Xikoine. Vuhundzuluxeri bya vona byi tiviwe tanihi Septuagint, rito ra Xilatini leri vulaka “Makume-nkombo,” ri kombetela eka nhlayo ya vahundzuluxeri lava ku anakanyiwaka leswaku va hoxe xandla. Yi hetiwe kwalomu ka 150 B.C.E.

Enkarhini wa Yesu, Xiheveru a xa ha tirhisiwa ePalestina. Kambe a ku ri Xikoine lexi a xi tele kwalaho ni le swifundzheni hinkwaswo swa le kule swa mfumo wa Rhoma. Hikwalaho, vatsari va Vakreste va Bibele va tirhise xivumbeko lexi lexi tolovelekeke xa Xigriki leswaku va fikelela vanhu vo tala va matiko hilaha va nga kotaka hakona. Nakambe, va tshahe hi ku ntshunxeka eka Septuagint ivi va tirhisa marito yo tala ya yona.

Tanihi leswi Vakreste vo sungula a va ri varhumiwa lava hisekaka, hi ku hatlisa va kote ku tirhisa Septuagint leswaku va kombisa leswaku Yesu a a ri Mesiya loyi a rindzeriwile hi nkarhi wo leha. Leswi swi tlhontlhe Vayuda ivi swi va susumetela ku humesa vuhundzuluxeri byo karhi lebyintshwa hi Xigriki, lebyi endleriweke ku lwisana ni tinhlamuselo ta Vakreste, hi ku cinca tindzimana to karhi ti seketela tidyondzo ta vona. Hi xikombiso, eka Esaya 7:14 Septuagint yi tirhise rito ra Xigriki leri vulaka “nhwana,” leri hi ku ya hi vuprofeta ri kombetelaka eka mana wa Mesiya. Vuhundzuluxeri lebyintshwa byi tirhise rito leri hambaneke ra Xigriki, leri vulaka “nhlangwana.” Ku tirhisiwa loku yeke emahlweni ka Septuagint hi Vakreste eku heteleleni ku susumetele Vayuda ku tshika endlelo ra vona hilaha ku heleleke ni ku va endla va tlhelela eka Xiheveru. Eku heteleleni, xiendlo lexi xi hundzuke nkateko eka vuhundzuluxeri bya le ndzhakunyana bya Bibele hikuva xi pfune ku hlayisa ririmi ra Xiheveru ri hanya.

Vakandziyisi Va Tibuku Vo Sungula Va Vukreste

Vakreste vo sungula lava hisekaka va sungule ku humesa tikopi to tala ta Bibele hilaha va nga kotaka hakona, hinkwato a ti kopiwe hi voko. Va tlhele va sungula ni ku tirhisa ni codex, leyi a yi ri ni matluka yo fana ni buku ya manguva lawa, ematshan’weni yo ya emahlweni va tirhisa matsalwa-songwa. Handle ko endla swi olova ku kuma Matsalwa hi ku hatlisa, codex a yi ri ni swo tala eka vholumo yin’we ku tlula leswi a swi ta tsariwa eka tsalwa-songwa rin’we—hi xikombiso, Matsalwa hinkwawo ya Xigriki kumbe Bibele hinkwayo.

Nxaxamelo wa tibuku ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki wu hetiwe kwalomu ka 98 C.E. hi tibuku ta muapostola wo hetelela loyi a ha hanya, ku nga Yohane. Xiphemu xa kopi ya Evhangeli ya Yohane, leyi vitaniwaka Papirasi ra Rylands 457 (P⁵²), leyi masiku ya yona ma tikombaka ma ri ya le mahlweni ka 125 C.E. xa ha ri kona. Eku sunguleni ka 150 ku ya ka 170 C.E., Tatian, xichudeni xa Justin Martyr, xi humese Diatessaron, mhaka leyi hlanganeke ya vutomi bya Yesu leyi hlengeletiweke eka Tievhangeli leti fanaka ta mune leti kumekaka eka Tibibele ta hina.b Leswi swi kombise leswaku u teke Tievhangeli toleto tanihi leti ku nga tona ntsena leti tshembekaka ni leswaku ana se a ti hangalasiwa. Kwalomu ka 170 C.E., nxaxamelo lowu a wu tiveka wo sungula wa tibuku ta “Testamente Leyintshwa,” lowu vitaniwaka Muratorian Fragment, wu humesiwile. Wu xaxameta tibuku to tala ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki.

Ku hangalaka ka tidyondzo ta Vukreste hi ku hatlisa ku vange xilaveko xa ku hundzuluxeriwa ka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki swin’we ni Matsalwa ya Xiheveru. Vuhundzuluxeri byo hlayanyana hi tindzimi to tanihi Xiarmenia, Xicopt, Xigeorgia na Xisiriya eku heteleleni byi endliwile. Hakanyingi a ku fanele ku vumbiwa maletere leswaku ku endliwa sweswo. Hi xikombiso, Ulfilas, bixopo wa Rhoma Khatoliki wa lembe-xidzana ra vumune, ku vuriwa leswaku u endle maletere ya Xigoth leswaku a hundzuluxela Bibele. Kambe a nga ti hundzuluxelanga tibuku ta Tihosi hikuva a ehleketa leswaku ti ta endla Magoth lama rhandzaka nyimpi. Hambiswiritano, xiendlo lexi a xi ma sivelanga Magoth lama nga “Vakreste” ku phanga le Rhoma hi 410 C.E.!

Tibibele Ta Xilatini Ni Xislavonia

Hi nkarhi wolowo, Xilatini xi ye xi va ni ntikelo, naswona vuhundzuluxeri byo hlayanyana bya Xilatini xa Khale byi humelerile. Kambe a byi hambana hi matsalelo ni ku pakanisa. Kutani hi 382 C.E., Mupapa Damasus u lerise matsalana wa yena, Jerome, ku lunghiselela Bibele ya Xilatini ya ximfumo.

Jerome u sungule hi ku pfuxeta vuhundzuluxeri bya Xilatini bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hambiswiritano, loko a lunghiselela Matsalwa ya Xiheveru, u tirhise Xiheveru xo sungula ntsena. Xisweswo, hi 386 C.E., u rhurhele eBetlehema leswaku a ya dyondza Xiheveru ni ku lava mpfuno wa rabi. Hikwalaho ko endla sweswo, u pfuxe njhekanjhekisano lowukulu exikarhi ka tikereke. Van’wana, ku katsa ni munhu la hanyeke enkarhini wa Jerome, ku nga Augustine, a a va tshemba leswaku Septuagint yi huhuteriwile, naswona va sole Jerome hi “ku ya eka Vayuda.” Jerome u ye emahlweni naswona u hete ntirho wa yena kwalomu ka 400 C.E. Hi ku va ekusuhi ni tibuku swin’we ni matsalwa ya tindzimi to sungula, na hi ku ti hundzuluxela ti ya eka ririmi leri twisisekaka ra nkarhi wolowo, Jerome u rhangele maendlelo yo hundzuluxela ya manguva lawa hi gidi ra malembe. Buku ya yena yi tiviwe tanihi Vulgate, kumbe Vuhundzuluxeri lebyi Tolovelekeke, naswona byi pfune vanhu ku ringana malembe-xidzana yo tala.

Eka Vujagana bya le vuxeni, vo tala va ha swi kota ku hlaya Septuagint ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hambiswiritano, endzhakunyana tindzimi ni tindzimi-mpambukwa ta ntlawa wa Xislavonia kumbe Xislav, ti ve leti tirhisiwaka swinene eswiphen’wini swa le n’walungu-vuxa bya Yuropa. Hi 863 C.E., vamakwavo vambirhi lava vulavulaka Xigriki, ku nga Cyril na Methodius, va ye eMoravia, leyi sweswi yi nga Riphabliki ra Czech. Va sungule ku hundzuluxela Bibele yi ya eka Xislavonia xa Khale. Leswaku va endla tano, va vumbe tinhlanga ta Xiglagolit, leti endzhakunyana ti siviweke hi tinhlanga ta Xicyril, leti thyiweke hi ku landza vito ra Cyril. Lexi a ku ri xihlovo xa matsalwa ya tindzimi ta masiku lawa ta Xirhaxiya, Xiukraine, Xiserbia ni Xibulgaria. Bibele ya Xislavonia yi pfune vanhu va ndhawu yoleyo ku ringana nkarhi wo leha. Kambe, hi ku famba ka nkarhi, loko tindzimi ti ri karhi ti cinca, a ri nga ha twisiseki eka vanhu lava tolovelekeke.

Bibele Ya Xiheveru Yi Pona

Hi nkarhi lowu, ku sukela eka lembe-xidzana ra vutsevu ku ya eka ra vukhume C.E., ntlawa wa Vayuda lava tiviwaka tanihi Vamasorete wu vumbe maendlelo yo kopa lama hleriweke kahle leswaku va endla leswaku ku va buku ya Matsalwa ya Xiheveru. Va endle ni matshalatshala yo hlaya mintila hinkwayo hambi ku ri letere ha rin’we-rin’we, va xiya ku hambana exikarhi ka matsalwa, hinkwaswo a ku ri matshalatshala yo endla leswaku ku va buku leyi tshembekaka. Matshalatshala ya vona a ma vanga ya hava. Hi xikombiso, loko ku fananisiwa tibuku ta manguva lawa ta Vamasorete ni Matsalwa-songwa ya Lwandle leri Feke, leti tsariweke exikarhi ka 250 B.C.E. na 50 C.E., a ti kombisi ku cinca ka dyondzo eka malembe lama tlulaka 1000.c

Le Yuropa, Malembe ya le Xikarhi hi ntolovelo a ma fana ni Nguva ya Munyama. Ku hlaya ni ku dyondza a swi nga nyawuli eka vanhu lava tolovelekeke. Eku heteleleni, hambi ku ri vafundhisi, va sungule ku ka va nga ha swi koti ku hlaya Xilatini xa le kerekeni naswona hakanyingi a va nga swi koti hambi ku ri ku hlaya ririmi ra ka vona vini. Nakambe, lowu a ku ri nkarhi lowu Vayuda le Yuropa, va hlengeletiweke va tshama va ri voxe hi mintlawa-ntlawa. Kumbexana hikwalaho ka ku hambanisiwa loku, vutivi bya Xiheveru xa Bibele byi tame bya ha ri kona. Hambiswiritano, hikwalaho ka xihlawuhlawu ni ku nga tshembani, vutivi bya Vayuda hakanyingi a byi nga fiki eka lava va nga tshamiki na vona. Le Yuropa vupela-dyambu, ku tiva Xigriki na kona a ku nga ha nyawuli. Xiyimo lexi xi nyanyisiwe hi leswi kereke ya le Vupela-dyambu a yi xixima swinene Vulgate ya Xilatini ya Jerome. A yi tekiwa tanihi byona ntsena vuhundzuluxeri lebyi pfumeleriweke, hambileswi eku heleni ka nkarhi wa Vamasorete, Xilatini a xi ri karhi xi fa. Xisweswo, ku navela ku tiva Bibele hakatsongo-tsongo ku sungule ku va kona, leswi swi vange mpfilumpfilu lowukulu.

Ku Hundzuluxeriwa Ka Bibele Ku Kanetiwa

Hi 1079, Mupapa Gregory wa Vunkombo u humese xileriso xa kereke xo sungula, eka swo tala leswi humesiweke eka malembe ya le xikarhi, xa ku yirisa ku humesiwa naswona minkarhi yin’wana hambi ku ri ku kumiwa u ri ni vuhundzuluxeri bya ririmi ra kwalaho. U yirise ku tlangeriwa ka Masa hi Xislavonia hikwalaho ka leswi a yi ta lava leswaku ku hundzuluxeriwa swiphemu swo karhi swa Matsalwa yo Kwetsima. Ku hambana hilaha ku heleleke ni xiyimo xa Vakreste vo sungula, u tsale a ku: “Swi tsakise Xikwembu xa Matimba Hinkwawo leswaku matsalwa yo kwetsima ma fanele ma va xihundla etindhawini to karhi.” Leswi lexi se a ku ri xiyimo xa kereke xa ximfumo, lava va seketelaka ku hlayiwa ka Bibele, a va tekiwa va ri ni khombo swinene.

Ku nga khathariseki xiyimo lexi lexi nga tsakisiki, ku kopiwa ni ku hundzuluxeriwa ka Bibele yi ya eka tindzimi leti tolovelekeke ku ye emahlweni. Vuhundzuluxeri bya tindzimi to tala byi hangalasiwile hi xihundla le Yuropa. Hinkwabyo byi tsariwe hi voko, tanihi leswi muchini wo kandziyisa lowu rhwalekaka a wu nga si endliwa eYuropa, ku kondza ku va exikarhi ka va-1400. Kambe tanihi leswi tikopi a ti durha naswona a ti nga talanga, muaka-tiko la tolovelekeke a swi n’wi tsakisa ku va ni xiphemu xa buku yin’we ya Bibele kumbe matluka ma nga ri mangani ntsena. Van’wana va nhlokohate swiphemu swo tala hi mbilu, hambi ku ri Matsalwa hinkwawo ya Vukreste ya Xigriki!

Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi ku ve ni mintlawa yo hambana-hambana leyi tiseke ku hundzuka ka kereke. A yi susumetiwa hi ku vona nkoka wa Rito ra Xikwembu evuton’wini bya siku na siku. Xana mintlawa leyi ni ku sunguriwa ka ku gandlisa a swi ta yi khumba njhani Bibele? Naswona ku humelele yini hi William Tyndale ni vuhundzuluxeri bya yena, lebyi boxiweke eku sunguleni? Hi ta landzelela mhaka leyi leyi nyanyulaka ku fikela eminkarhini ya hina eswihlokweni leswi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 8, 9]

Malembe Ya Nkoka Eku Yisiweni Ka Bibele eMahlweni

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

EMAHLWENI KA NGUVA LEYI TOLOVELEKEKE (B.C.E.)

Matsalwa ya Xiheveru ma hetiwe c. 443 B.C.E.

400 B.C.E.

Alexander Lonkulu (d. 323 B.C.E.)

300 B.C.E.

Septuagint yi sunguriwe c. 280 B.C.E.

200 B.C.E.

NGUVA LEYI TOLOVELEKEKE (C.E.)

Yerusalema wu lovisiwe hi 70 C.E.

Matsalwa ya Xigriki ma hetiwe hi 98 C.E.

100 C.E.

Papirasi ya Rylands ya Yohane (b. 125 C.E.)

200 C.E.

300 C.E.

400 C.E. Vulgate ya Xilatini ya Jerome c. 400 C.E.

500 C.E.

600 C.E.

Tsalwa ra Vamasorete ri Lunghisiwa

700 C.E.

800 C.E.

Cyril a ri eMoravia hi 863 C.E.

900 C.E.

1000 C.E.

1100 C.E.

1200 C.E.

1300 C.E.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Vakreste vo sungula hi vona va sunguleke ku tirhisa “codex”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Jerome u ye eBetlehema leswaku a ya dyondza Xiheveru