Xiyenge 2—Ndlela Leyi Bibele Yi Fikeke Ha Yona Eka Hina

Malangavi a ma ri karhi ma tlhandlukela ehenhla loko ku ri karhi ku cheriwa switshivelwa swo tala endzilweni lowukulu. Kambe lowu a wu nga ri ndzilo lowu tolovelekeke. Ndzilo lowu lowukulu a wu pfurhisiwa ngopfu hi Tibibele loko vaprista ni vabixopo va ri karhi va hlalerile. Kambe hi ku xava Tibibele leswaku a ta ti hisa, bixopo wa le London handle ko swi tiva u pfune muhundzuluxeri, William Tyndale, ku hakelela minkandziyiso leyi engetelekeke!

I yini lexi vangeke ku tiyimisela ko tano eka matlhelo hamambirhi lama lwaka? Enkandziyisweni wa nkarhi lowu hundzeke, hi xiye matimu ya ku kandziyisiwa ka Bibele yi ta eMalembeni ya le Xikarhi. Sweswi hi ta eka masungulo ya nguva leyintshwa loko rungula ni matimba ya Rito ra Xikwembu swi ri ekusuhi ni ku va ni nkucetelo lowukulu evanhwini.

Mubula-ndlela A Humelela

John Wycliffe, xidyondzi lexi xiximiwaka xa le Oxford, u chumayele a tlhela a tsala leswi lwisanaka swinene ni mikhuva leyi nga riki kona eBibeleni ya Kereke ya Khatoliki, a seketela marito ya yena hi ‘nawu wa Xikwembu,’ ku nga Bibele. U rhumele swichudeni swa yena, ku nga ti-Lollard, eNghilandhi hinkwaro leswaku swi ya chumayela rungula ra Bibele hi Xinghezi eka un’wana ni un’wana la nga ta yingisa. Emahlweni ko va a fa hi 1384, u sungule ku hundzuluxela Bibele yi suka eka Xilatini yi ya eka Xinghezi xa le sikwini ra yena.

Kereke yi kume swivangelo swo tala swo sola Wycliffe. Xo sungula, u sole vafundhisi hikwalaho ka ku pfumelela swilo loku nga fanelangiki ni ku tikhoma loko biha. Ku engetela kwalaho, vanhu vo tala lava a va tsakela Wycliffe va tirhise tidyondzo ta yena hi ndlela yo biha leswaku va yimelela ku hloma ka vona ka vuxandzuki. Vafundhisi va vone Wycliffe nandzu, hambi ku ri endzhaku ka rifu ra yena, hambileswi a nga seketelangiki madzolonga ya vuxandzuki.

Eka papila leri a ri ya eka Mupapa John wa Vumakume-mbirhi-nharhu hi 1412, Bixopo-nkulu Arundel u vulavule hi “munhu-kulobye yoloye la nyenyetsaka ni la karhataka, ku nga John Wycliffe, loyi a tsundzukiwaka tanihi munhu la nyenyetsaka, n’wana yoloye wa nyoka ya khale, yena loyi a yimelaka antikreste ni ku va n’wana wa yena.” Loko a chaputa xisolo xa yena, Arundel u tsarile: “Leswaku a kurisa lunya ra yena, u lunghiselele vuhundzuluxeri lebyintshwa lebyi tsakeriwaka bya matsalwa hi ririmi ra kwalaho.” Kahle-kahle, leswi hlundzukiseke varhangeri va vukhongeri swinene a ku ri leswaku Wycliffe a a lava ku nyika vanhu Bibele hi ririmi ra vona.

Hambiswiritano, vanhu va nga ri vangani lava dumeke va swi kotile ku kuma Matsalwa hi ririmi ra vona. Un’wana wa vona a ku ri Anne wa le Bohemia, loyi a tekaneke na Hosi Richard wa Vumbirhi wa le Nghilandhi hi 1382. A a ri ni vuhundzuluxeri bya Xinghezi bya Tievhangeli bya Wycliffe, lebyi a byi hlaya nkarhi na nkarhi. Loko a ve nkosikazi, langutelo ra yena lerinene ri pfunete ku yisa xikongomelo xa Bibele emahlweni—naswona hayi eNghilandhi ntsena. Anne u khutaze swichudeni leswi humaka le Yunivhesiti ya Prague eBohemia leswaku swi ta eOxford. Swi fike swi dyondza tibuku ta Wycliffe hi ku hiseka ivi swi teka tin’wana swi tlhelela na tona le Prague. Ku duma ka tidyondzo ta Wycliffe le Yunivhesiti ya Prague endzhakunyana ku tirhe tanihi nseketelo eka Jan Hus, loyi a dyondzeke kona ivi eku heteleleni a tlhela a dyondzisa kona. Hus u endle ku hundzuluxela loku hlayekaka ka Xiczech loku sukaka eka vuhundzuluxeri bya khale bya Xislavonia. Matshalatshala ya yena ma hlohlotele ku tirhisiwa loku tolovelekeke ka Bibele le Bohemia ni le matikweni ya le kusuhi.

Kereke Yi Rihisela

Vafundhisi na vona a va hlundzukisiwe hi Wycliffe na Hus hi ku dyondzisa leswaku “tsalwa leri nga hundzuriwangiki,” ku nga Matsalwa yo sungula lama huhuteriweke lama ku nga engeteriwangiki nchumu, ma ni matimba swinene ku tlula “tinhlamuselo,” ku nga tinhlamuselo leti nonon’hwaka ta ntolovelo leti nga etlhelo ka matluka eka Tibibele leti amukeriweke hi kereke. A ku ri rungula leri leri nga hundzuriwangiki ra Rito ra Xikwembu leri vachumayeri lava a va navela leswaku ri kumiwa hi vanhu lava tolovelekeke.

Hi ku tshembisiwa ku sirheleriwa ka vuxisi, Hus u yengiwile leswaku a ta emahlweni ka Nhlengeletano ya Khatoliki ya Constance, eJarimani, hi 1414 leswaku a ta lwela mavonelo ya yena. Nhlengeletano ya kona a yi vumbiwe hi vaprista, vabixopo ni tikhadinali ta 2933. Hus u pfumele ku landzula loko tidyondzo ta yena ti kombisiwa hi ku ya hi Matsalwa leswaku ti hoxile. Eka nhlengeletano yoleyo, swoleswo a ku nga ri mhaka. Ku tlhontlha ka yena vulawuri bya vona a ku ri xivangelo lexi ringaneke xo n’wi hisa emhandzini hi 1415, loko a ri karhi a khongela.

Nhlengeletano yoleyo yi tlhele yi endla xiendlo xin’wana xo hetelela xo sola ni ku sandza John Wycliffe hi ku lerisa leswaku marhambu ya yena ma fanele ma pfukuriwa eNghilandhi ivi ma hisiwa. Xileriso lexi a xi nga tsakisi lerova a xi hetisisiwanga ku kondza ku va hi 1428, endzhaku ka loko ku lerise mupapa. Kambe, tanihi ntolovelo nkaneto wolowo wa tihanyi a wu hungutanga ku hiseka ka varhandzi van’wana va ntiyiso. Ematshan’weni ya sweswo, ku engetele ku tiyimisela ka vona ku hangalasa Rito ra Xikwembu.

Vuyelo Bya Ku Gandlisa

Hi 1450, endzhaku ka malembe ya 35 Hus a file, Johannes Gutenberg u sungule ku gandlisa hi muchini lowu rhwalekaka eJarimani. Ntirho wa yena wo sungula lowukulu a ku ri ku kandziyisiwa ka Vulgate ya Xilatini, leyi hetiweke kwalomu ka 1455. Hi 1495 Bibele hinkwayo kumbe xiphemu xa yona a yi kandziyisiwile hi Xijarimani, Xintariyana, Xifurwa, Xiczech, Xidutch, Xiheveru, Xicatalan, Xigriki, Xipaniya, Xislavonia, Xiputukezi na Xiserbia—hi ku ya hi nxaxamelo wolowo.

Xidyondzi xa Mudachi, ku nga Desiderius Erasmus u humese nkandziyiso wo sungula lowu heleleke wa tsalwa ra Xigriki leri kandziyisiweke hi 1516. Erasmus a a navela leswaku Matsalwa “ma hundzuluxeriwa hi tindzimi hinkwato ta vanhu.” Hambiswiritano, u kanakanile ku nghenisa ndhuma ya yena leyikulu ekhombyeni hi ku ma hundzuluxela hi yexe. Hambiswiritano, ku ve ni van’wana lava nga ni xivindzi swinene. Loyi a xiyekaka swinene exikarhi ka vanhu lava a ku ri William Tyndale.

William Tyndale Na Bibele Ya Xinghezi

Tyndale a a dyondze le Oxford naswona kwalomu ka 1521 u ye ekaya ra Nkulukumba John Walsh tanihi mudyondzisi wa vana va yena. Hi nkarhi wa swakudya etafuleni ra va ka Walsh leri a ri tele hi swakudya, hakanyingi a wu kuma Tyndale lontsongo a ri karhi a phikizana ni vafundhisi va kwalaho. Tyndale hi ku kongoma u kanetane ni mavonelo ya vona hi ku pfula Bibele ni ku va komba matsalwa. Hi ku famba ka nkarhi, va ka Walsh va khorwisekile hi leswi Tyndale a swi vula, naswona vafundhisi a va nga ha rhambiwi ngopfu naswona a va nga ha amukeriwi hi ku hiseka. Hi ntolovelo, leswi swi hlundzukise vafundhisi ngopfu lerova va lwisana na Tyndale ni tidyondzo ta yena.

Siku rin’wana loko va ha ri eku kanetaneni, mukaneti un’wana wa vukhongeri wa Tyndale u te: “Swa antswa hi nga vi na yona milawu ya Xikwembu kambe hi va ni milawu ya Mupapa.” Anakanya hi ripfumelo ra Tyndale loko a hlamule a ku: “A ndzi pfumelelani na yena Mupapa swin’we ni milawu ya yena hinkwayo. Loko Xikwembu xo ndzi pfumelela ku hanya, ku nga si hela malembe yo tala, ndzi ta endla leswaku mufana la khomaka puluhu a tiva swo tala hi Matsalwa ku tlula leswi wena u swi tivaka.” Ku tiyimisela ka Tyndale a ku ri lokunene. Endzhakunyana u tsarile a ku: “Ndzi swi vonile hi ku ya hi leswi swi ndzi humeleleke leswaku a swi nga koteki ku dyondzisa vanhu lava nghenaka kereke dyondzo ya ntiyiso, handle ka loko matsalwa ma vekiwe erivaleni emahlweni ka vona hi ririmi ra ka vona, leswaku va ta vona mongo, nhleleko ni nhlamuselo ya tsalwa.”

Hi nkarhi wolowo, a ku nga ri na Bibele leyi se a yi kandziyisiwile hi Xinghezi. Kutani hi 1523, Tyndale u ye le London ku ya kombela mpfumelelo wa Bixopo Tunstall leswaku a ta sungula vuhundzuluxeri. Hikwalaho ko nyenyetseka, u sukile eNghilandhi leswaku a ya hetisisa xikongomelo xa yena, a a tibyele leswaku a nge he pfuki a tlhelerile. Le Cologne, eJarimani, ndhawu ya yena yo gandlisela ka yona yi phangiwile, naswona Tyndale u boheke ku baleka ni man’wana ya maphepha ya yena lama nga bohiwangiki ya risima. Hambiswiritano, le Worms, eJarimani, kwalomu ka 3000 wa tikopi ta “Testamente Leyintshwa” ya yena ya Xinghezi ti hetiwile. Ti rhumeriwe le Nghilandhi ivi ti sungula ku hangalasiwa kwalaho eku sunguleni ka 1526. Tin’wana ta tona a ku ri Tibibele leti Bixopo Tunstall a ti xaveke ivi a ti hisa, a nga swi tivi leswaku u pfuna Tyndale ku ya emahlweni ni ntirho wa yena!

Ndzavisiso Wu Nyikela Ku Twisisa Lokunene

Handle ko kanakana Tyndale a tsakela ntirho wa yena. The Cambridge History of the Bible yi swi veka hi ndlela leyi, “Matsalwa a ma n’wi endla a tsaka, naswona ku ni nchumu wa xiviri lowu tsakisaka eka maendlelo ya yena lowu kombisaka ntsako wa yena.” Pakani ya Tyndale a ku ri ku endla leswaku Matsalwa ma kumiwa hi vanhu lava tolovelekeke hi ririmi ra vona hi ndlela leyi pakanisaka, yo olova hilaha swi nga kotekaka hakona. Tidyondzo ta yena a ti n’wi komba nhlamuselo ya marito ya Bibele lama pfariweke hi tidyondzo ta kereke hi malembe-xidzana. A nga chavisiwi hi nxungeto wa rifu kumbe mapapila ya manyala lama tsariweke hi nala wa yena lonkulu Nkulukumba Thomas More, Tyndale u katse ni leswi a swi kumeke eka ndzavisiso eka vuhundzuluxeri bya yena.

Loko a tirhisa buku ya Erasmus ya Xigriki xo sungula ematshan’weni ya Xilatini, Tyndale u hlawule ku tirhisa rito “rirhandzu” ku ri na “nsovo” leswaku a humesa nhlamuselo ya rito ra Xigriki a·gaʹpe hi ndlela yo antswa. U tlhele a tirhisa rito “vandlha” ematshan’weni ya “kereke,” “ku hundzuka” ematshan’weni ya “ku tisola,” ni “vakulu” ematshan’weni ya “vaprista.” (1 Vakorinto 13:1-3; Vakolosa 4:15, 16; Luka 13:3, 5; 1 Timotiya 5:17, Tyndale) Mindzulamiso leyi a yi onha eka vulawuri bya kereke ni le ka mikhuva ya ndhavuko ya vukhongeri, yo tanihi ku tivula swidyoho eka muprista.

Hilaha ku fanaka, Tyndale u tirhise rito “mpfuko-wa-vafi,” a a kanetana ni pagatori ni ku hanyanya endzhaku ka rifu tanihi leswi swi nga riki kona eBibeleni. Malunghana ni vafi, u tsalele More a ku: “Hi ku va yisa etilweni, etiheleni ni le pagatori, [u] kandziyela marito ya Kreste na Pawulo lama tiyisaka mpfuko-wa-vafi.” Emhakeni leyi, Tyndale a kombetela eka Matewu 22:30-32 na 1 Vakorinto 15:12-19. Handle ko kanakana u sungule ku pfumela leswaku vafi a va hanyanyi ku kondza loko va ta pfuxiwa enkarhini lowu taka. (Pisalema 146:4; Eklesiasta 9:5; Yohane 11:11, 24, 25) Leswi a swi vula leswaku lunghiselelo hinkwaro ro khongela eka Mariya ni “vakwetsimi” a ri nga pfuni nchumu hikuva a va nga twi kumbe ku pfuna eka xiyimo xa vona xa ku nga hanyanyi.

Tyndale A Hundzuluxela Matsalwa Ya Xiheveru

Hi 1530, Tyndale u humese nkandziyiso wa Pentateuch, tibuku to sungula ta ntlhanu ta Matsalwa ya Xiheveru. Xisweswo u ve munhu wo sungula ku hundzuluxela Bibele yi suka eka Xiheveru yi ya eka Xinghezi hi ku kongoma. Tyndale nakambe a ri muhundzuluxeri wo sungula wa Xinghezi wo tirhisa vito leri nge Yehovha. Xidyondzi xa le London, ku nga David Daniell wa tsala a ku: “Entiyisweni swi tsakise vahlayi va tibuku ta Tyndale swinene loko vito ra Xikwembu ri paluxiwe hi vuntshwa.”

Eka matshalatshala ya yena yo lava ku tsala swilo leswi twisisekaka, Tyndale u tirhise marito yo hambana-hambana ya Xinghezi ku hundzuluxela rito rin’we ra Xiheveru. Hambiswiritano, u namarhele ngopfu matsalelo ya Xiheveru. Vuyelo bya kona byi sirhelete ku pakanisa ka Xiheveru. Yena hi yexe u te: “Swihlawulekisi swa ririmi ra Xiheveru swi pfumelelana ni Xinghezi minkarhi leyi nga vaka gidi ku tlula Xilatini. Ndlela yo vulavula yi fana swinene; hikwalaho etindhawini to hlayanyana u boheka ku xi hundzuluxela ntsena xi ya eka Xinghezi, rito hi rito.”

Ku hundzuluxela loku loku humaka eka matsalwa yo sungula hi ku kongoma ku nandzihise vuhundzuluxeri bya Tyndale hi marito ya Xiheveru. Man’wana ya wona ma nga ha va ma vonake ma ri mantshwa loko ma hlayiwa ro sungula. Kambe, Bibele eku heteleleni yi ve leyi tolovelekeke swinene lerova yo tala ya marito lawa i xiphemu xa ririmi ra Xinghezi sweswi. Swikombiso swa kona swi katsa, “munhu la tsakeriwaka hi yena” (hilaha swi nga ha kona eka 1 Samuwele 13:14), “paseka,” ni “mubyarhi wa milandzu ya van’wana.” Ku tlula kwalaho, vahlayi va Bibele ya Xinghezi va tolovelane ni marito ya Xiheveru, lama va nyikaka ku twisisa lokunene ka Matsalwa lama huhuteriweke.

Ku Yirisiwa Ka Bibele Na Tyndale

Ntshembo wo hlaya Rito ra Xikwembu hi ririmi ra wena n’wini a wu nyanyula. Vanhu lava tolovelekeke va Manghezi va angule kahle hi ku ti xava hinkwato leti a ti rhumeriwa exihundleni ti ta etikweni rolero, ti phutseriwe onge i swiputsa swa swiambalo kumbe nhundzu yin’wana. Hi nkarhi wolowo, vafundhisi va anakanyisise hi ku lahlekeriwa loku nga papalatekiki ka xikhundla xa vona loko Bibele yo tekiwa yi ri ni vulawuri lebyi heleleke. Hikwalaho ka sweswo, xiyimo xi sungule ku va mhaka ya vutomi ni rifu ngopfu-ngopfu eka muhundzuluxeri ni vaseketeri va yena.

Hikwalaho ko hlotiwa hi Kereke ni Mfumo nkarhi na nkarhi, Tyndale u ye emahlweni a tirhela exihundleni le Antwerp, eBelgium. Hambiswiritano, u hlawule masiku mambirhi evhikini a endla leswi a swi vitana nkarhi wa yena wo tihungasa—a tirhela vahlapfa van’wana va Manghezi, swisiwana ni lava vabyaka. U tirhise mali ya yena yo tala hi ndlela leyi. Emahlweni ko va a hundzuluxela xiphemu xo hetelela xa Matsalwa ya Xiheveru, Tyndale u xengiwile hi wanuna wa le Nghilandhi loyi a tiendla munghana wa yena hikwalaho ko lava mali. Loko a ri karhi a dlayiwa le Vilvoorde, eBelgium, hi 1536, marito ya yena yo hetelela ya mbilu hinkwayo a ku ri lawa, “Hosi! pfula mahlo ya Hosi ya le Nghilandhi.”

Hi 1538, Hosi Henry wa Vunhungu hikwalaho ka swivangelo swa yena n’wini u lerise leswaku Tibibele ti vekiwa ekerekeni yin’wana ni yin’wana le Nghilandhi. Hambileswi Tyndale a nga dzunisiwangiki, vuhundzuluxeri lebyi hlawuriweke ngopfu-ngopfu a ku ri bya yena. Hi ndlela leyi buku ya Tyndale yi ve leyi tivekaka swinene ni ku rhandziwa lerova yi “tiyise masungulo ya nkoka ya vuhundzuluxeri byo tala lebyi landzeleke” bya Xinghezi. (The Cambridge History of the Bible) Tiphesente leti nga vaka 90 ta vuhundzuluxeri bya Tyndale byi nghenisiwe hi ku kongoma eka King James Version ya 1611.

Ku kuma Bibele hi ku ntshunxeka ku vange ku cinca lokukulu eNghilandhi. Mabulo ya mayelana na Bibele lawa a ma endleriwa ekerekeni a ma tinyike matimba swinene lerova minkarhi yin’wana a ma kavanyeta mintirho ya kereke! “Vanhu lava dyuhaleke va dyondze ku hlaya leswaku va ta tihlayela hi ku kongoma Rito ra Xikwembu, naswona vana va joyine lavakulu eka vona hi ku va lava yingisaka.” (A Concise History of the English Bible) Hi nkarhi lowu ku ve ni ku engeteleka lokukulu eku hangalasiweni ka Bibele ematikweni man’wana hi tindzimi tin’wana ta le Yuropa. Kambe ku hangalasiwa ka Bibele le Nghilandhi a ku ri ndlela yo hlohlotela misava hinkwayo. Xana leswi swi tise ku yini? Naswona xana ku tshubula loku yeke emahlweni ni ndzavisiso ku yi khumbe njhani Bibele leyi hi yi tirhisaka namuntlha? Hi ta gimeta mhaka ya hina hi xihloko lexi landzelaka eka nxaxamelo lowu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

“Testamente Leyintshwa” ya Tyndale ya 1526—kopi yin’we ntsena leyi tiviwaka leyi poneke ku hisiwa

[Xihlovo Xa Kona]

© The British Library Board

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 26, 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Malembe Ya Nkoka Eku Yisiweni Ka Bibele eMahlweni

Nguva Leyi Tolovelekeke

Bibele ya Wycliffe yi sunguriwe hi (b. 1384)

1400

Hus u dlayiwe hi 1415

Gutenberg—Bibele yo sungula leyi kandziyisiweke c. 1455

1500

Leti Kandziyisiweke ku Sungula hi Tindzimi ta Kwalaho

Matsalwa ya Xigriki ya Erasmus ya 1516

“Testamente Leyintshwa” ya Tyndale ya 1526

Tyndale u dlayiwe hi 1536

1600

King James Version ya 1611

[Swifaniso]

Wycliffe

Hus

Tyndale

Henry VIII