Bibele Ya William Tyndale Eka Vanhu

A KU ri siku ra May hi lembe ra 1530.a Jarati ra kereke ya St. Paul eLondon a ri tele hi vanhu. Ematshan’wini yo rhendzeleka-rhendzeleka ekusuhi na swiyindlwana swa muxavisi wa tibuku ni ku rungulelana mahungu ya sweswinyana ni ku hleva tanihi ntolovelo, ntshungu a wu vonaka wu hlundzukile. Ndzilo a wu karihile exikarhi ka xikwere. Kambe a wu nga ri ndzilo wa tihunyi lowu tolovelekeke. Endzilweni, vavanuna van’wana a va halata swirhundzu leswi taleke hi tibuku. A ku ri ku hisiwa ka tibuku!

Teto na tona a ku nga ri tibuku leti tolovelekeke. A ku ri Tibibele—“Testamente Leyintshwa” ni Pentateuch ya William Tyndale—yo sungula leyi tshameke yi gandlisiwa hi Xinghezi. Lexi hlamarisaka, Tibibele teto ti hisiwe hi ku lerisa ka Bixopo wa London, Cuthbert Tunstall. Entiyisweni, u tirhise ntsengo lowu xiyekaka a xava tikopi hinkwato leti a nga ti kumaka. Kahle-kahle i yini lexi a xi hoxile hi Tibibele teto? Ha yini Tyndale a ti humesile? Naswona ha yini tihosi ti fika eka makumu yo tano leswaku ti ti herisa?

Bibele—Buku Leyi Pfariweke

Eka swiyenge swo tala swa misava namuntlha, i nchumu wo olova ngopfu ku xava Bibele. Kambe leswi a swi tshamanga swi ri tano. Hambi ku ri eka lembe xidzana ra vu-15 ni le ku sunguleni ka ra vu-16 eNghilandhi, Bibele a yi langutiwa tanihi nhundzu ya kereke, buku leyi faneleke ku hlayiwa emintirhweni ya le rivaleni ntsena ni ku hlamuseriwa hi vaprista ntsena. Hambi swi ri tano, leswi a swi hlayiwa hakanyingi a swi huma eBibeleni ya Xilatini, leyi vanhu lava tolovelekeke a va nga yi twisisi kumbe ku yi kota. Xisweswo, leswi a va swi tiva hi Bibele a ku nga ri nchumu lowu tlulaka switori ni tidyondzo ta mahanyelo leti vuriweke hi vafundhisi.

Kambe vanhu lava tolovelekeke a ku nga ri vona ntsena lava a va honisa Bibele. Hi laha swi vikiweke ha kona, enkarhini wa ku fuma ka Hosi Edward VI (1547-53), bixopo wa Gloucester u kume leswaku exikarhi ka vafundhisi va 311, 168 wa vona a va nga swi koti ku tlhokovetsela Milawu ya Khume naswona 31 a va nga swi tivi leswaku yi kumeka kwihi eBibeleni. Makume-mune a va nga swi koti ku phata Xikhongelo xa Hosi naswona kwalomu ka 40 a va nga n’wi tivi musunguri wa xona. I ntiyiso, John Wycliffe u humese Bibele hi Xinghezi hi 1384, naswona tinhlamuselo ta swiyenge swo hambana-hambana swa Matsalwa, swo fana ni Tievhangeli kumbe Tipisalema, ti ve kona hi ririmi rero. Hambi swi ri tano, entiyisweni Bibele a yi ri buku leyi pfariweke.

Swiyimo swo fana ni leswi swi endle leswaku Tyndale a tiyimisela ku endla leswaku Bibele yi kumeka eka vanhu lava vulavulaka Xinghezi. U tsarile a ku: “Ndzi xiye ndlela leyi sweswo a swi nga koteki ha yona ku simeka vanhu lava nga dyondzekangiki eka ntiyiso wun’wana ni wun’wana, handle ka Matsalwa lama andlariweke kahle emahlweni ka vona hi ririmi ra vona.”

Kambe hi ku hundzuluxela Bibele yi ya eka Xinghezi, Tyndale u tlhontlhe ku kariha ka vafumi. Ha yini? Hikuva eku sunguleni hi 1408 huvo ya vafundhisi yi hlanganile eOxford, eNghilandhi, leswaku va ta boha kungu ra loko kumbexana vanhu lava tolovelekeke va fanele ku pfumeleriwa ku va ni tikopi ta Bibele hi tindzimi ta vona vini leswaku va ti tirhisa hi munhu hi xiyexe. Xiyenge xa xiboho lexi, xi hlayekisa leswi: “Hikwalaho hi simeka ni ku veka nawu, leswaku ku sukela sweswi ku ya emahlweni ku hava munhu la nga pfumeleriwangiki loyi a nga ta hundzuluxela xiyenge xihi ni xihi xa Matsalwa yo kwetsima a ya yisa eka Xinghezi kumbe eka ririmi rihi na rihi rin’wana . . . ehansi ka xigwevo xa ku tekeriwa malunghelo lamakulu, ku fikela loko ku hundzuluxela loku vuriweke ku amukeriwa hi bixopo wa vulawuri, kumbe huvo ya muganga hi laha xiendlakalo xi nga ta swi lava ha kona.”

Ku tlula lembe xidzana endzhakunyana, Bixopo Tunstall u endle xikombelo xa nawu lowu leswaku ku hisiwa Bibele ya Tyndale, hambi leswi Tyndale eku sunguleni a laveke leswaku Tunstall a yi amukela.b Emianakanyweni ya Tunstall, vuhundzuluxeri bya Tyndale a byi ri ni kwalomu ka 2 000 wa swihoxo naswona hikwalaho a byi ri “ntungu, xikhunguvanyiso ni vuxisi bya mianakanyo yo olova.” Kambe xana lexi a ku ri xivangelo eka bixopo xo yimelela ku yi hisa kakwe? Xana Tyndale a a ri muhundzuluxeri la nga nyawuriwiki hakunene, la pfumalaka dyondzo leyi lavekaka eka Xiheveru, Xigriki na Xinghezi? Tyndale a a ri muhundzuluxeri lonene hi ndlela yihi ke?

Tyndale—I Muhundzuluxeri La Nga Nyawuriki Ke?

Hambi leswi ku twisisiwa ka Xiheveru na Xigriki enkarhini wolowo a ku nga fani ni leswi ku nga xiswona namuntlha, ku twisisa ka Tyndale ka tindzimi leti a ku ringana kahle ni lokuya ka vadyondzi vo tala va nkarhi wa yena. Lexi endlaka leswaku ntirho wa Tyndale wu humelela hi leswaku a nga tirhisanga ntsena Vulgate ya Xilatini ni vuhundzuluxeri bya Xijarimani bya Luther. U tlhelele endzhaku eka tsalwa ro sungula ra Xigriki leri humesiweke ro sungula hi 1516 hi Erasmus. Tyndale nakambe a nga xi rivalanga xikongomelo xa yena: ku endla leswaku Matsalwa ya olova kahle eka vanhu lava nga dyondzekangiki lava tolovelekeke leswaku va ma hlaya, ku ya fikela eka “mufana la rimaka nsimu.” Kutani ndlela ni swivuriso swakwe swa olova ni ku twisiseka, kambe swi na matimba. Kutani endlelo rakwe leri hanyaka a swi kanakanisi leswaku ri kombisa ntsako lowu a wu tokoteke loko a sungula ntirho lowu.

Kutani i ntiyiso ku vula leswaku “Tyndale a a ri muhundzuluxeri loyi ku avanyisa ka yena a ku ri lokunene hi laha ku nga tolovelekangiki. Loko a tirha eka swiyimo swo karhata ngopfu, eka mindzilakana ya siku ra yena ya vutivi bya tindzimi ta Bibele, u humese vuhundzuluxeri lebyi vekeke xikombiso eka vahundzuluxeri hinkwavo va Xinghezi lava landzeleke.”—The Making of the English Bible, hi Gerald Hammond, matluka 42, 43.

Ku Hundzuluxela Lokunene

Etimhakeni ta ku va la kongomeke Tyndale nakambe u veke mpimanyeto lowu tlakukeke. Hi xikombiso, loko a hundzuluxela ku suka eka Xiheveru, u ringete ku va la kongomeke hi laha a nga kotaka ha kona loko a ri karhi a hlayisa maendlelo yo olova, lama khulukaka ya Xinghezi. A a ri ni vuxiya-xiya leswaku a tlhela a humesa ku helela ka Xiheveru ka nhlamuselo ni ku phindha-phindha ka yona ka nkarhi na nkarhi ka rito leri nge “ni” a hlanganisa swiga hi ku landzelelana eka xivulwa. (Vona Genesa ndzima ya 33 eka King James Version, leyi hlayisaka marito ya Tyndale hi laha ku heleleke). U yingisise swinene mongo ivi a papalata ku tlhandlekela kumbe ku hunguta tsalwa ro sungula, hambi leswi ku hlamusela a swi amukeriwa hi vahundzuluxeri vo tala va nkarhi wolowo.

Ku hlawula ka Tyndale marito na kona a ku ri ka vukheta ni lokunene. Hi xikombiso, u tirhise “rirhandzu” ematshan’wini ya “nsovo,” “bandlha” ematshan’wini ya “kereke,” na “nkulu” ku tlula ku “muprista” laha ku faneleke kona. Leswi swi karihise vasori vo fana na Muchaviseki Thomas More hikuva swi hundzule marito lawa a ya nghenisiwe hi xintu. Laha leyo sungula yi laveke ku phindhiwa ka rito, Tyndale a ri ni vuxiya-xiya byo tlhela a ri nghenisa. Hi xikombiso: Eka Genesa 3:15, ku hundzuluxela kakwe ku vulavula hi ‘ku faya’ loku endliweke hi mbewu ya wansati ni ya nyoka kambirhi.c

Tyndale nakambe a a ri ni vutihlamuleri byo humelerisa vito ra Xikwembu ra xiviri, Yehova, eBibeleni ya Xinghezi. Hi laha mutsari J. F. Mozley a xiyaka ha kona, Tyndale u ri tirhisile ‘makhamba lama tlulaka makume mambirhi eka ku hundzuluxela kakwe ka Testamente ya Khale.’

Loko ku langutiwa endzhaku eka vuyelo bya matshalatshala ya Tyndale ni timfanelo ta wona leti tiyiselaka, nkambisiso lowu wa manguva lawa wu katsakanya ntirho wakwe wu ku: “Vutshembeki bya Tindale, ku tiyiseka ni vunene lebyi nga tsekatsekiki, ku kongoma kakwe ko olova, ku olova kakwe ka hlori ra marito, vuyimbeleri byakwe byo ringanisela, swi tiyise marito yakwe lama tihumeleriseke eka ku hundzuluxela hinkwako ka le ndzhakunyana. . . . Makume-nkaye ya Authorized New Testament [King James Version] ka ha ri Tindale, naswona ku antswa ka ha ri ka yena.”—The Bible in Its Ancient and English Versions, tluka 160.

Ntirho Wa Tyndale A Hi Wa Hava

Leswaku a pona nxaniso wa vafumi, Tyndale u balekele eka tiko-nkulu ra Yuropa leswaku a hambeta ni ntirho wakwe. Kambe eku heteleleni u kumiwile. Loko a khotseriwa dyondzo yakwe, u hayekiwile ivi a hisiwa emhandzini hi October 1536. Xikhongelo xakwe xo hetelela a xi ku: “Hosi, pfula mahlo ya Hosi ya Nghilandhi.” A a nga tivi nchumu ehenhleni ka ndlela leyi xiyimo a xi ta hundzuka ha yona ku nga ri khale. Hi August 1537, kwalomu hansi ka lembe endzhaku ka ku fa ka Tyndale, Hosi Henry VIII u nyike mpfumelelo wa Bibele lowu hi ntolovelo wu tiviwaka tanihi Bibele ya Matewu. U pfumerile leswaku yi fanele ku xavisiwa hi ku ntshunxeka ni ku hlayiwa exikarhi ka vulawuri byakwe.

Bibele ya Matewu a ku ri yihi? Profesa F. F. Bruce wa hlamusela: “Loko yi kamberiwa entiyisweni yi vonaka yi ri Pentateuch ya Tyndale, ku hundzuluxela ka Tyndale ka tibuku ta matimu ta Testamente ya Khale ehenhleni ka 2 Tikronika . . . ku hundzuluxela ka Coverdale ka tibuku tin’wana ta Testamente ya Khale na Apocrypha ni Testamente Leyintshwa ya Tyndale ya 1535.” Xisweswo, mutsari u ya emahlweni a ku, “a ku ri xiendlo xa xikombiso xa vululami . . . leswaku Bibele yo sungula ya Xinghezi leyi a yi ta humesiwa ehansi ka mpfumelelo wa vuhosi a yi ta va Bibele ya Tyndale (laha ku hundzuluxela ka Tyndale ku fikeke kona), hambi leswi a swi nga si pfumeleriwa ku hlanganisa vito ra Tyndale na yona erivaleni.”

Eka malembe ma nga ri mangani man’wana, vhilwa a ri fanele ku rhendzeleka hi xitalo. Loko nkandziyiso wa ku hundzuluxela loku lowu tiviwaka tanihi Great Bible—mpfuxeto wa Bibele ya Matewu—wu humesiwile hi 1541 ivi ku lerisiwa leswaku wu hangalasiwa ekerekeni yin’wana ni yin’wana ya Nghilandhi, tluka ra xihloko ri katse nhlamuselo leyi: “Yi ungameriwile ni ku kambisisiwa hi vulawuri bya miti ya tihosi, hi vatatana va moya lava xiximekaka eka Xikwembu ku nga Cuthbert na bixopo wa Duresme, na Nicholas bixopo wa Rochester.” Ina, ‘Bixopo loyi wa Durham’ a ku nga ri na un’wana handle ka Cuthbert Tunstall, khale ka Bixopo wa London. Yena loyi a kaneteke ngopfu ntirho wa Tyndale manuku a a amukela ku humesiwa ka Great Bible, ntirho lowu a wa ha ri wa nkoka ku fana ni lowuya wa Tyndale.

Ku Xiyiwa Ko Hetelela

Swi nga ha hlamarisa namuntlha ku hlaya hi ta ku kwetlembetana ko tano ehenhleni ka Bibele ni rivengo ra vahundzuluxeri va yona. Kambe kumbexana lexi xiyekaka ngopfu i mhaka ya leswaku, ku nga khathariseki matshalatshala ya vona, vakaneti va hlulekile ku sivela Rito ra Xikwembu leswaku ri fikelela vanhu lava tolovelekeke. “Byanyi bya oma, šiluva ša v̌una,” ku vula muprofeta Esaya, “kambe rito ra Šikwembu ša hina ri ta ṭhama hi laha ku nga heriki.”—Esaya 40:8.

Tyndale ni van’wana va tirhe ndzhuti wa rifu wu ri ehenhla ka tinhloko ta vona. Kambe hi ku endla leswaku Bibele yi kumeka eka vanhu vo tala hi ririmi ra rixaka ra ka vona, va va pfulele ku langutela, hayi ka rifu, kambe ka vutomi lebyi nga heriki. Hi laha Yesu a vuleke ha kona: “Vutomi lebyi nga heriki, hi leswaku va ku tiva, wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso, na Yesu Kriste loyi u n’wi rhumeke.” (Yohane 17:3) Hikwalaho ke, onge hi nga tlangela ivi hi dyondza Rito ra Xikwembu hi ku chivirika.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Xi huma emasirheni ya khale eBibliothèque Nationale