Aristarko—Nakulobye La Tshembekaka

EXIKARHI ka vatirhi-kulobye vo tala lava tshembekaka va muapostola Pawulo a ku ri na Aristarko. Xana u ehleketa yini loko u twa vito ra yena? Xana xi kona lexi u xi ehleketaka? Xana u nga swi kota ku vula leswaku hi xihi xiphemu lexi a ri na xona ematin’wini yo sungula ya Vukreste? Hambileswi Aristarko a nga ha vaka a nga ri un’wana wa vanhu va le Bibeleni loyi hi n’wi toloveleke, a a katseka eka swiendlakalo swo hlayanyana leswi hlamuseriweke eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki.

Kutani ke, Aristarko a ri mani? Xana a ri ni vuxaka byihi na Pawulo? Ha yini ku nga vuriwaka leswaku Aristarko a ri munghana wo tshembeka? Naswona hi tihi tidyondzo leti hi nga ti dyondzaka loko hi kambisisa xikombiso xa yena?

Ku nghena ka Aristarko loku hlamarisaka emhakeni leyi nga ebukwini ya Mintirho ku endleke hi nkarhi lowu ntshungu a wu ri ku huweleleni ni ku vanga nkitsinkitsi emutini wa Efesa. (Mintirho 19:23-41) Ku endla titempele ta silivhere ta xikwembu xa mavunwa Artemi a ku ri ntirho lowu vuyerisaka Demetriyo ni vafuri van’wana va swilo swa silivhere aEfesa. Xisweswo, loko tsima ra Pawulo ro chumayela emutini ri vange leswaku vanhu vo tala va tshika vugandzeri lebyi nga tengangiki bya xikwembu-kati lexi, Demetriyo u hlohlotele vatshila lavan’wana. U va byele leswaku ku chumayela ka Pawulo a ku nga vangi nxungeto ntsena eka vuhlayiseki bya vona hi tlhelo ra timali kambe a ku ta endla leswaku vugandzeri bya Artemi byi hela.

Hikwalaho ko tsandzeka ku kuma Pawulo, ntshungu wa vapfukeri lowu hlundzukeke wu koke vanghana va yena hi nkani ku nga Aristarko na Gayo wu va yisa endlwini ya mintlango. Tanihi leswi havambirhi ka vona a va ri ekhombyeni lerikulu, vanghana va Pawulo va n’wi komberile leswaku “a nga tshuki a ya tikomba endhawini ya mintlangu.”

Tiehlekete u ri exiyin’weni xolexo. Ntshungu lowu wa vapfukeri wu huwelele ku ringana tiawara timbirhi, wu ku, “I nkulu, Artemi wa Vaefesa!” Ku va va tikume va wele emavokweni ya ntshungu lowu hlundzukeke ni ku tsandzeka ku tihlamulela swi nga ha endleka ku ve ntokoto lowu chavisaka hakunene eka Aristarko na Gayo. Va fanele va tivutisile loko va ta swi kota ku pona. Lexi tsakisaka, va ponile. Hakunene, ku twisiseka ka mhaka ya Luka ku vangele leswaku swidyondzi swin’wana swi ringanyeta leswaku u tirhise vumbhoni bya timbhoni to swi vona hi mahlo, kumbexana bya Aristarko kumbe bya Gayo.

Eku heteleleni matsalani wa muti u herise hasahasa. Aristarko na Gayo va fanele va titwe va ntshunxekile, loko va n’wi twa hi ku tiyimisela a vula leswaku a va na nandzu ivi va vona nkitsikitsi lowu a wu va rhendzerile wu hela.

Xana a wu ta va u titwe njhani endzhaku ka ntokoto wo tano? Xana a wu ta gimeta hi ku vula leswaku ku va munghana wa vurhumiwa wa Pawulo a ku nga ri nchumu lowu a wu ta wu hlawula, leswaku a swi ri ni khombo swinene, ni leswaku a swi ta antswa u tilavela vutomi lebyi rhuleke? Aristarko a nga ehleketanga hi ndlela yoleyo! Leswi a ri eTesalonika, kumbexana ana se a ma xiyile makhombo yo huwelela mahungu lamanene. Loko Pawulo a chumayerile emutini wa ka vona malembe ma nga ri mangani eku sunguleni, na kona ku pfuke nkitsikitsi. (Mintirho 17:1-9; 20:4) Aristarko u namarhele Pawulo hi ku tshembeka.

Ku Suka eGreece Ku Ya eYerusalema

Tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka nkitsikitsi wa vafuri va silivhere, Pawulo a ri eGreece naswona a ri kusuhi ni ku tlutela eSiriya a hundza hi le Yerusalema loko “Vayuda va n’wi tshama xikungu.” (Mintirho 20:2, 3) Xana i mani loyi hi n’wi kumaka a ri na Pawulo eka swiyimo leswi leswi nga ni khombo? Aristarko!

Nxungeto lowu lowuntshwa wu vangele Pawulo, Aristarko ni vanghana va vona ku cinca makungu ya vona, va rhange hi ku ya eMakedoniya, kutani loko va ri karhi va famba hi tlhelo ra ribuwu ra Asia Minor a va famba va wisa emahlweni ko va va tlutela le Fenikiya ePatara. (Mintirho 20:4, 5, 13-15; 21:1-3) Xikongomelo xa riendzo leri entiyisweni a ku ri ku yisa minyikelo ya Vakreste va le Makedoniya ni le Akaya leyi a yi yisiwa eka vamakwavo lava pfumalaka eYerusalema. (Mintirho 24:17; Varhoma 15:25, 26) Vanhu vo tala va fambe na yena, kumbexana hikwalaho ka leswi a va byarhisiwe vutihlamuleri lebyi hi mavandlha yo hambana-hambana. Nakambe a swi kanakanisi leswaku ntlawa wolowo lowukulu a wu ta endla leswaku ku va ni vuhlayiseki lebyikulu.

Aristarko u ve ni lunghelo lerikulu ro famba na Pawulo ku suka eGreece ku ya eYerusalema. Hambiswiritano, riendzo ra vona leri landzelaka a ri ta va susa eYudiya ri va yisa eRhoma.

Riendzo Ro Ya eRhoma

Hi nkarhi lowu swiyimo a swi cincile hi ku helela. Pawulo a ri ekhotsweni eKhezariya ku ringana malembe mambirhi, a a endle xikombelo eka Khezari, naswona a ta rhumeriwa eRhoma a bohiwile hi tinketana. (Mintirho 24:27; 25:11, 12) Ringeta ku anakanya ndlela leyi munghana wa Pawulo a titweke ha yona. Riendzo ro suka eKhezariya u ya eRhoma a ri lehile naswona a ri vanga ntshikilelo wa mintlhaveko naswona a swi nga tiveki leswaku ku ta humelela yini. I mani loyi a ta famba na yena leswaku a n’wi seketela ni ku n’wi nyika mpfuno? Vavanuna vambirhi va hlawuriwile kumbe va tinyikerile tanihi vatirhi vo tirhandzela. A ku ri Aristarko na Luka, mutsari wa buku ya Mintirho.—Mintirho 27:1, 2.

Xana Luka na Aristarko va swi kotise ku yini ku tluta hi xikepe xin’we xa riendzo ro sungula ro ya eRhoma? N’wamatimu Giuseppe Ricciotti u ri: “Vanhu lavambirhi va khandziye tanihi vakhandziyi vo hlawuleka . . . kumbe, swi nga endleka va amukeriwe hi ndhuna ya dzana ya musa leyi va endleke va tekiwa tanihi mahlonga ya Pawulo, tanihi leswi nawu a wu pfumelela muaka-tiko wa Murhoma leswaku a pfuniwa hi malandza yo hlayanyana.” Wa nga vona ndlela leyi Pawulo a faneleke a tiyisiwe ha yona hikwalaho ka vukona bya vona ni xikhutazo xa vona!

Luka na Aristarko va kombise rirhandzu ra vona eka Pawulo naswona a va tinghenisa ekhombyeni. Entiyisweni, va vone xiyimo lexi xungetaka vutomi loko va tshovekeriwe hi xikepe exihlaleni xa Melita, vona swin’we ni vanghana va vona lava khomiweke na vona.—Mintirho 27:13–28:1.

‘Mubohiwa-kulobye Wa’ Pawulo

Loko Pawulo a tsale mapapila ya yena a tsalela Vakolosa na Filemoni hi 60-61 C.E., Aristarko na Luka a va ha ri na yena eRhoma. Aristarko na Epafrasi ku vulavuriwa hi vona tanihi ‘vabohiwa-kulobye va’ Pawulo. (Vakolosa 4:10, 14; Filemoni 23, 24) Hikwalaho, ku ringana nkarhinyana wo karhi, Aristarko handle ko kanakana u khotsiwe na Pawulo.

Hambileswi Pawulo a ri mukhotsiwa eRhoma ku ringana malembe mambirhi, a a pfumeleriwa ku tshama endlwini leyi a hirhe eka yona naswona a tshama a rindziwile hi mulanguteri, kutani a chumayela mahungu lamanene eka vaendzi. (Mintirho 28:16, 30) Aristarko, Epafrasi, Luka ni van’wana va tirhele Pawulo, va n’wi pfuna ni ku n’wi seketela.

‘Xipfuneto Lexi Tiyisaka’

Endzhaku ko xiya swiendlakalo swo hambana-hambana leswi Aristarko a humelelaka eka swona erhekhodweni leyi huhuteriweke ya Bibele, xana a ri munhu wa muxaka muni? Hi ku ya hi mutsari W. D. Thomas, Aristarko “u hlamuseriwa tanihi munhu loyi a nga langutanaka ni nkaneto ivi a wu hlula hi ripfumelo leri nga tsekatsekiki ni ku tiyimisela ka yena ku tirhela van’wana handle ko karhala. U hlamuseriwa tanihi munhu loyi a rhandza Xikwembu ku nga ri emasikwini lamanene ntsena, loko swi famba kahle, kambe ni loko swi nonon’hwa.”

Pawulo u vula leswaku Aristarko ni van’wana a va ri ‘vapfuni lava tiyisaka’ (hi Xigriki, pa·re·go·riʹa) eka yena, hileswaku a va ri xihlovo xa nchavelelo. (Vakolosa 4:10, 11) Kutani hi ku chavelela ni ku khutaza Pawulo, Aristarko a a ri munghana wa xiviri eminkarhini yo tika. Ku tshama ni muapostola ni ku va munghana wa yena malembe yo hlayanyana wu fanele wu ve ntokoto lowu enerisaka ni lowu fuwisaka hi tlhelo ra moya.

Swi nga ha endleka hi nga tikumi hi ri eswiyin’weni leswi chavisaka ku fana ni leswi tokotiweke hi Aristarko. Hambiswiritano, ku tshembeka hilaha ku fanaka eka vamakwavo va Kreste va moya ni le ka nhlengeletano ya Yehovha i swa nkoka eka hinkwavo lava nga le vandlheni ra Vukreste namuntlha. (Ringanisa Matewu 25:34-40.) Swi nga ha endleka leswaku vagandzeri-kulorhi lava hi va tivaka va ta xanisiwa hi ku kanetiwa kumbe hi ntshikilelo, kumbexana hikwalaho ko feriwa, vuvabyi kumbe miringo yin’wana. Hi ku va namarhela ni ku va nyika mpfuno, nchavelelo ni xikhutazo, hi nga kuma ntsako naswona hi nga tikombisa hi ri vanghana lava tshembekaka.—Ringanisa Swivuriso 17:17; Mintirho 20:35.