Ku Navela Ka Hina Vutomi Byo Leha

“Munhu la velekiweke hi wansati, u hanya nkarhi wo koma naswona u taleriwe hi ku karhateka. U huma kukota xiluva kutani a khatluriwa, naswona u baleka ku fana ni ndzhuti kutani a nga ha vi kona.”—Yobo 14:1, 2, NW.

HAMBI ku ri namuntlha a hi vangani lava nga kanetaka mianakanyo leyi ya ku koma ka vutomi, hambi leswi yi tsariweke kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke. Minkarhi hinkwayo vanhu va kume swi nga enerisi ku titwisa ku tiphina hi vutomi swa xinkarhana ivi va dyuhala kutani va fa. Hikwalaho, ku ve ni maendlelo yo tala yo lehisa vutomi ematin’wini hinkwawo.

Enkarhini wa Yobo Vaegipta a va dya marhanga ya swiharhi, ku nga matshalatshala lama nga humelelangiki yo tlhelela evuntshweni bya vona. Xin’wana xa swikongomelo-nkulu swa ku hlanganisiwa ka tikhemikhali ka le malembeni ya le xikarhi a ku ri ku kuma murhi lowu nga endlaka leswaku vanhu va hanya nkarhi wo leha. Vanhu vo tala lava hlanganisaka tikhemikhali a va pfumela leswaku nsuku lowu nga riki wa xiviri wu ta endla leswaku vanhu va nga fi ni leswaku ku dyela endyelweni ya nsuku swi ta lehisa vutomi. Matao ya le Chayina ya khale a ma anakanya leswaku ma nga cinca fambiselo ra tikhemikhali ta miri hi ku tirhisa maendlelo yo tanihi ku anakanyisisa, vutiolori byo hefemula ni swakudya, ivi xisweswo wu nga fi.

Muvalangi wa Mupaniya, ku nga Juan Ponce de León u tiviwa hikwalaho ka ku tikarhatela ka yena ku lavisisa xihlovo xa ku tshama u ri muntshwa. Ebukwini ya yena leyi nge Hermippus Redivivus, dokodela wa lembe-xidzana ra vu-18 u ringanyete leswaku vanhwana lava ha riki vantshwa va vekiwa exiyindlwanini hi ximun’wana ivi moya lowu va wu hefemulaka wu nghenisiwa emabodlheleni wu tirhisiwa tanihi murhi lowu lehisaka vutomi. Kunene, ku hava ni rin’we ra maendlelo lawa leri humeleleke.

Namuntlha, kwalomu ka 3 500 wa malembe endzhaku ka loko Muxe a tsale marito ya Yobo, vanhu va ye en’wetini, va endle timovha ni tikhomphyuta naswona va kambisise atomo ni sele. Kambe, ku nga khathariseki nhluvuko wolowo wa thekinoloji, ha ha “hanya nkarhi wo koma naswona [hi] taleriwe hi ku karhateka.” I ntiyiso leswaku ematikweni lama hluvukeke malembe lawa munhu a languteriweke ku ma hanya ma engeteleke swinene eka lembe-xidzana leri hundzeke. Kambe leswi swi vangiwa ngopfu hi nkhathalelo wa rihanyo lowu antswisiweke, tindlela to sivela mavabyi leti tirhaka swinene ni swakudya leswinene. Hi xikombiso, ku sukela exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19 ku ya eku sunguleni ka va-1990, xiringaniso xa mpimo wa vutomi le Sweden xi tlakukile xi suka eka 40 xi ya eka 75 wa malembe eka vavanuna ni ku suka eka 44 ku ya eka 80 wa malembe eka vavasati. Kambe xana leswi swi vula leswaku ku navela ka vanhu ku hanya nkarhi wo leha ku enerisiwile?

E-e, hikuva hambileswi ematikweni man’wana vanhu vo tala va hanyaka va kondza va dyuhala, marito ya Muxe lama tsariweke malembe yo tala lama hundzeke ma ha tirha: “Masiku ya ku hanya ka hina, ma ringana malembe ya 70, ni ka la’v̌a tiyeke, ma fika ka malembe ya 80 . . . , hikuv̌a ha hatla ku hunḍa, kambe hi tihahela!” (Pisalema 90:10) Enkarhini lowu taka, xana hi ta vona ku hundzuka ko karhi? Xana vanhu va ta swi kota ku hanya nkarhi wo leha? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.