Hi Wihi Ntshembo Wa Vutomi Byo Leha?

“Munhu la velekiweke hi wansati, u ni vutomi byo koma lebyi teleke mahlomulo.”—Marito ya Yobo, lama rhekhodiweke eka Yobo 14:1, “The Jerusalem Bible.”

EKA marito ya vutlhokovetseri hakanyingi ku hlamuseriwa hi ku koma ka vutomi! Ku fana na Yobo, mutsari wa lembe-xidzana ro sungula u te: “Hikuva mi hunguva leyi humelelaka nkarhinyana, kutani yi hangalaka.”—Yakobo 4:14.

Xana na wena, u swi xiyile leswaku vutomi byi kome hi ndlela leyi twisaka ku vava? Malembe ya kwalomu ka 400 lama hundzeke, William Shakespeare u tsarile: “Tima, tima xikhandlhelana! Vutomi byi fana ni ndzhuti lowu hundzaka.” Naswona eka lembe-xidzana leri nga hundza, hosi ya le Amerika ya Muindiya yi vutisile: “Xana vutomi i yini?” Kutani yi hlamula yi ku: “Byi kome ku fana ni ndzilo lowu tsayitelaka ni vusiku.”

Xana vanhu va nga langutela leswaku ku leha ka vutomi bya vona ku fika kwihi? Muprofeta Muxe u hlamusele xiyimo xa le sikwini ra yena, malembe ya kwalomu ka 3 500 lama hundzeke a ku: “Masiku ya ku hanya ka hina, ma ringana malembe ya 70, ni ka la’v̌a tiyeke, ma fika ka malembe ya 80; kutani ku tiḍunisa loku v̌a ku kumaka ka wona i ku v̌av̌iseka ni gome, hikuv̌a ha hatla ku hunḍa, kambe hi tihahela!”—Pisalema 90:10.

Malembe ya 70—wolawo ko va masiku ya 25-567 ntsena. Naswona malembe ya 80 ma ni masiku ya 29 219 ntsena. Hakunene, a ma talanga! Xana xi kona lexi nga endliwaka ku engetela vutomi bya munhu?

Xana Sayense Ya Swa Vutshunguri Yi Nga Pfuna?

Magazini lowu nge Science wu te: “Malembe ya ku hanya eku tswariweni [eUnited States] ma engeteleke ku suka eka malembe ya 47 hi 1900 ku ya eka malembe ya kwalomu ka 75 hi 1988.” Hikwalaho ka vuyelo bya ku hungutiwa ka nhlayo ya mafu ya tincece hi ku tirhisa nhlayiso wo antswa wa rihanyo ni swakudya, vanhu va le United States sweswi va nga langutela ku hanya ku tlula laha Muxe a vuleke ha kona. Hambi swi ri tano, xana ku languteriwe ku andza lokukulu eka ndlela leyi vanhu va nga hanyaka vutomi lebyo leha ha yona?

Lexi xiyekaka, Leonard Hayflick, murhangeri la lawulaka eka timhaka ta vudyuhari, u vule leswi ebukwini yakwe leyi nge How and Why We Age: “Nhluvuko hi tlhelo ra nkambisiso wa mirhi ni ku simekiwa ka vutshunguri lebyi hluvukisiweke eka lembe-xidzana leri, kunene swi pfunetile ku lehisa vutomi bya munhu, kambe swi lo endla ntsena leswaku vo tala va fikelela malembe lama nga wona ya le henhla ya ku hanya ka munhu.” Kutani u hlamusele a ku: “Ku languteriwa ka ku leha ka vutomi ku engeteriwile kambe ku leha ka vutomi a ku engeteriwanga; ku hambana loku ka nonon’hwa.”

Xana “mpimo lowukulu lowu tolovelekeke” wa ku leha ka vutomi bya munhu i yini? Van’wana va ri a swi tiveki loko un’wana eminkarhini ya sweswinyana a hanye ku hundza malembe ya 115. Kambe magazini lowu nge Science wu te: “Ku sukela hi 1990, malembe ya vukulu lama tiyisiweke lawa munhu a hanyeke wona ma tlula 120 ntsena.” Naswona eku sunguleni ka lembe leri, holobye wa rihanyo wa Mufurwa, xikan’we ni ntlawa wa vaviki va mahungu ni vateki va swifaniso, va endzele Jeanne Calment wa le Arles, eFurwa, leswaku va ya tlangela lembe ra vu-120 ra ku tswariwa ka yena. Muxe na yena u hanye malembe ya 120, ku tlula lama languteriweke.—Deteronoma 34:7.

Xana vativi va sayense va nyika ntshembo wa leswaku vanhu hi ntolovelo va nga ha hanya ku fikela kwalaho kumbe ku tlula? E-e, vo tala a va swi tiyisi. Nhloko-mhaka leyi nga eka Detroit News yi ri: “Valavisisi Va Vula Leswaku Malembe Ya 85 Ma Ta Va Xiringaniso Xa Mpimo Lowukulu Wa Ku Leha Ka Vutomi.” Exihlokweni lexi mulawuri la tivekaka wa ta ku dyuhala, S. Jay Olshansky, u te: “Loko va kondza va hundza malembe ya 85, vanhu va dlayiwa hi ku tsana ka swirho swo tala. A va ha swi koti ku hefemula. Kahle-kahle, va dlawa hi ku dyuhala. Naswona ku hava murhi wo tshungula sweswo.” U engeterile: “Loko ku dyuhala ka tisele ta munhu ku nga tlheriseriwi endzhaku, ku antswa loku nga kona ka ku leha ka vutomi a ku nge he vi kona.”

Magazini wa Science wu xiye leswaku kumbexana “mpimo lowukulu wa ku leha ka vutomi wu tshineleriwile ni leswaku ku hunguteka kun’wana lokukulu ka ku fa a ku nge he koteki.” Ku vuriwe leswaku loko swivangelo hinkwaswo swa rifu leswi vikiwaka eka xitifiketi xa rifu a swi herisiwa, ku leha ka vutomi a ku ta engeteriwa hi malembe lama nga hansi ka 20.

Xisweswo, vativi vo tala va sayense va languta ku leha ka vutomi bya munhu ku nga ri mhaka leyi toloveriweke kumbe leyi nga cinciwaka. Kambe eku heteleleni ha yini swi twala ku pfumela leswaku vanhu va ta hanya nkarhi wo leha?