Xana U Nga Hanya Nkarhi Wo Tanihi Kwihi?

VO TALA, hi nga pfumela hi ku olova leswaku ku na swiphiqo evuton’wini. Kambe, ha tsaka hi ku va lava hanyaka. A hi tsakisiwi hi vuhlangi bya hina ntsena kumbe ku koma ka vutomi; hi lava ku hanya malembe yo tala. Hambi swi ri tano, rifu ri vonaka ri nga papalateki. Xana swi tano?

Xana swa koteka ku hlwerisa rifu? Xana mpimo wa vutomi bya hina wu nga engeteriwa?

Xana Ku Koma Ka Vutomi Ku Nga Lehisiwa?

Hi 1990 xiviko xa mahungu xi tivise ku koteka ka ku engeteriwa ka vutomi bya vanhu “hi malembe ya ntlhanu ma andzisiwe hi makume-mambirhi ya malembe na khume.” A swi kanakanisi leswaku leyi a ku ri nhlamuselo leyi nga kongomangiki ya marito lawa ya Muxe, mupisalema wa Bibele, lama nge: “Masiku ya ku hanya ka hina, ma ringana malembe ya 70, ni ka la’v̌a tiyeke, ma fika ka malembe ya 80; kutani ku tiḍunisa loku v̌a ku kumaka ka wona i ku v̌av̌iseka ni gome, hikuv̌a ha hatla ku hunḍa, kambe hi tihahela!” (Pisalema 90:10) Kutani Bibele yi vula leswaku malembe ya 70 kumbe 80 hi wona avhareji ya ku leha ka vutomi bya vanhu. Kambe i malembe mangani lama munhu a nga langutelaka ku hanya wona namuntlha ke?

Xiviko lexi humesiweke hi WHO (World Health Organization) hi 1992 xi kombise avhareji ya ku leha ka vutomi yi ri malembe ya 65. Hi ku ya hi WHO, leswi a swi “languteriwe ku andza hi tin’hweti ta kwalomu ka mune hi lembe, eka malembe ya ntlhanu lama landzelaka, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka ku hunguteka ka ku fa ka tincece.” Hambi loko singita ra vutshunguri ri nga sivela ku fa ka munhu a nga si fika eka malembe ya 50, magazini lowu nge Time wu vule leswaku le United States, “ku engeteleka ka avhareji ya ku leha ka vutomi ku ta va malembe manharhu ni hafu ntsena.”

Ha Yini Vutomi Byi Kome Swonghasi?

Dok. Jan Vijg wa Rhavi ra Nkambisiso wa Swiphiqo swa Vudyuhari wa le Netherlands, u vule leswaku tanihi leswi mavabyi man’wana ma vangiwaka hi xivumbeko lexi hoxeke xa tisele ta miri wa munhu, xisweswo, vudyuhari byi vonaka byi vangiwa hi xivumbeko xa ti-gene. Valavisisi van’wana va pfumela leswaku hi nga hanya nkarhi wo leha loko “ti-gene leti nga ni matimba” a ti ta siviwa hi tin’wana loko hi dyuhala. Van’wana va vona mianakanyo yo tano yi ri “vuphukuphuku.”

Entiyisweni vativi va sayense va pfumela leswaku “swi vonaka onge ku ni mpimo wa vutomi lowu akeriweke endzeni lowu tshameke eka tisele ta miri wa munhu,” hi ku vika ka magazini lowu nge Time. Hambi va ri lava vulaka leswaku hi “vumberiwe ku hanya hi laha ku nga heriki,” va pfumela leswaku “swin’wana a swi fambi kahle.” Hakunene, emalembeni ya 65, 70, 80 kumbe ku tlula, vutomi bya hina “hi xinkarhana byi herisiwa” hi rifu, hi laha Bibele yi vulaka ha kona.

Kambe, muapostola Pawulo wa Mukreste wa lembe xidzana ro sungula C.E. u vhumbhe hi laha ku tiyeke a ku: “Kutani nala lowo hetelela la nga ta herisiwa i rifu.” (1 Vakorinto 15:26) Xana rifu ri nga herisiwa njhani ke? Na loko ri ta herisiwa, xana u nga ku tiyiselela njhani ku fa ka varhandziwa va wena namuntlha ke?