Xana Ku Navela Ku Hanya Nkarhi Wo Leha Ku Nga Enerisiwa Hi Ndlela Yihi?

VAN’WANA va ni ntshembo wa leswaku eka gidi ra malembe leri taka ku ta va ni nhluvuko eka matshalatshala ya vanhu yo lehisa vutomi. Dok. Ronald Klatz i un’wana wa vona. I muungameri wa American Academy of Anti-Aging Medicine, ku nga nhlangano wa madokodela ni vativi va sayense lava tinyiketeleke ku lehisa mpimo wa vutomi bya vanhu. Yena ni vatirhi-kulobye va kunguhate ku hanya nkarhi wo leha swinene. Dok. Klatz u ri: “Ndzi langutele ku hanya malembe lama nga riki ehansi ka 130. Ha tshemba leswaku ku dyuhala ku nga papalatiwa. Se ku ni thekinoloji leyi nga hungutaka, yi yimisa kumbexana ni ku tlherisela endzhaku ku tsana ka miri ni mavabyi lawa sweswi ma vitaniwaka ku dyuhala ka ntumbuluko.” Dok. Klatz u nwa kwalomu ka 60 wa tiphilisi siku na siku leswaku a ringeta ku lehisa vutomi bya yena.

Vutshunguri Bya Tihomoni Ni Bya Switekela—Xana Swa Tshembisa?

Vutshunguri bya tihomoni i ndlela yin’wana leyi nyikaka ntshembo. Vutshunguri bya homoni lebyi tiviwaka tanihi DHEA byi vonaka byi nonokisa ku dyuhala ka swiharhi leswi byi ringetiwaka eka swona endhawini ya vukambisisi.

Malunghana ni homoni ya swimilana, ku nga kinetin, phepha-hungu ra le Sweden leri vitaniwaka Aftonbladet, ri tshahe Dok. Suresh Rattan, profesa wa le Yunivhesiti ya Aarhus, le Denmark, a ku: “Minkambisiso ya le ndhawini ya hina ya vukambisisi yi kombisa leswaku tisele ta nhlonge ya munhu leti nghenisiweke eka kinetin a ti hundzuki hilaha ti endlaka hakona eka vanhu lava dyuhalaka. Ti tshama ti ri tintshwa.” Ku vuriwa leswaku switsotswana leswi nghenisiwaka homoni leyi swi hanya nkarhi wo leha hi mpimo wa 30 ku ya ka 45 wa tiphesente ku tlula nkarhi lowu tolovelekeke.

Ku vuriwa leswaku vutshunguri bya melatonin byi lehise mpimo wa vutomi bya makondlo hi tiphesente ta 25. Ku tlula kwalaho, makondlo ya kona a ma vonaka ma ri matsongo hi malembe, ma hanye kahle naswona ma ri ni matimba swinene.

Vaseketeri va homoni ya ku kula ka vanhu (hGH) va vula leswaku yi antswisa nhlonge, ku engeteleka ka ntiko wa misiha, yi kurisa ku navela rimbewu, yi endla munhu a tsaka, yi engetela vutlhari ni ku endla leswaku matirhelo ya miri ma fana ni ya n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi.

Van’wana vo tala na vona va tshembela eka switekela. Vativi va sayense va gimete hileswaku hi ku tirhisa switekela, va nga swi kota ku lawula mpimo wa vutomi bya swivungu. Kahle-kahle, va swi kotile ku hlayisa swin’wana swi hanya mpimo lowu andzisiweke ka tsevu wa vutomi bya swona lebyi tolovelekeke. Leswi swi endle leswaku ku va ni mintshembo yo kuma ni ku tirhisa switekela leswi fanaka eka vanhu. Magazini wa Time wu tshahe Dok. Siegfried Hekimi wa Yunivhesiti ya McGill le Montreal, a ku: “Loko ho kuma switekela hinkwaswo leswi lawulaka mpimo wa ku hanya ka vanhu, kumbexana hi nga hunguta matirhelo ya swona katsongo, leswaku hi kota ku lehisa vutomi.”

I khale vativi va ntivo-vutomi va tiva vuyelo bya xiyenge xa ti-chromosome, lexi vuriwaka telomere, leswaku nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku tlhela ku vumbeka sele yin’wana, xiyenge lexi xi ya xi koma. Loko telomere yi lahlekeriwa hi kwalomu ka 20 wa tiphesente ta ku leha ka yona, vuswikoti bya sele byo tlhela yi vumba yin’wana bya hela ivi yi fa. Piroteyini leyi vitaniwaka telomerase yi nga vuyetela telomere hilaha ku teleke, xisweswo yi pfumelela sele ku tshama yi ri karhi yi tswala tin’wana. Eka tisele to tala piroteyini leyi ya kavanyetiwa naswona a yi tirhi, kambe telomerase leyi tirhaka yi nghenisiwe hilaha ku humelelaka eka tisele to karhi, yi ti endla ti kula ni ku tswalana swinene ku tlula nhlayo leyi tolovelekeke.

Hi ku ya hi valavisisi, leswi swi nyika ntshembo lowu nyanyulaka wa ku lwisana ni mavabyi lama fambisanaka ni ku dyuhala. Ku vuriwa yini hi ku siviwa ka ti-stem cell ta miri (tisele leti vangaka ku pfuxetiwa ka miri) leti nga ni tisele leti endliweke “ti nga fi” hi telomerase leyi tirhaka? Dok. William A. Haseltine u ri: “Leyi i mianakanyo leyi hlamuseriweke kahle ya ku nga fi ka munhu leyi nga ta dyondzisiwa vanhu hakatsongo-tsongo eka malembe ya 50 lama taka.”—The New York Times.

Xana Sayense Ya Vunjhiniyara Ni Ku Gwitsirisa Ntsumbu Wa Munhu Swi Nyikela Ntlhantlho?

Nanotechnology, ku nga sayense ya vunjhiniyara ya nanometer (n’we-xa-gidi ra timiliyoni ta mitara), na yona yi tshembisa ntlhantlho. Vavhumbhi lava tirhanaka na sweswo va vula leswaku michini leyi lawuriwaka hi khompyuta, leyi nga yitsongo swinene eka tisele, yi nga ha endliwa enkarhini lowu taka leswaku yi pfuxeta tisele, tinyama ni swirho leswi dyuhaleke, hi ku tirhisa molekhuli. Enhlengeletanweni leyi lwisanaka ni ku dyuhala, mulavisisi un’wana u ringanyete leswaku madokodela ya lembe-xidzana ra vu-21 ma nga ha tirhisa sayense ya vunjhiniyara leswaku va endla munhu a nga fi.

Cryonics i mukhuva wa ku gwitsirisa mintsumbu ya vanhu hi ntshembo wa leswaku sayense yi ta kota ku pfuxeta tisele leti feke, xisweswo yi ti tlherisela evuton’wini. Miri hinkwawo, kumbe byongo ntsena swi nga gwitsirisiwa. Wanuna un’wana u tshama a gwitsirisa ni lakani. Ha yini a gwitsirise lakani? A ri ri ra munghana la nyamalaleke naswona a ri ri na tisele ta nhlonge ni misisi yi nga ri yingani. A lava leswaku swi gwitsirisiwa leswaku a nyika munghana wa yena nkarhi wo tlhelela evuton’wini loko sayense yo fika laha yi vuyetelaka vanhu hi ku tirhisa tisele ti nga ri tingani kumbe hambi ku ri yin’we.

Xana Ntshembo Wa Hina Hi Fanele Hi Wu Veka Kwihi?

Munhu hi ntumbuluko u navela ku hanya, hayi ku fa. Hikwalaho, nhluvuko wa sayense emhakeni leyi ana se wa dzunisiwa naswona wu nyika vanhu mintshembo leyikulu. Kambe ku ta fikela sweswi, a ku na vumbhoni bya xiviri bya leswaku DHEA, kinetin, melatonin, hGH, kumbe xiaki xin’wana ni xin’wana xi nga sivela ku dyuhala ka vanhu. Vaxopaxopi va anakanya leswaku ku tirhisa telomerase eka tisele swi nga vanga vuvabyi bya khensa. Naswona ku tirhisiwa ka sayense ya vunjhiniyara na ku gwitsirisiwa ka ntsumbu wa munhu swa ha ri ntsheketo wa sayense, a ko va nchumu wa xiviri.

Sayense yi va pfunile van’wana leswaku va hanya vutomi byo leha va ri ni rihanyo lerinene, naswona yi nga pfuna lava engetelekeke emhakeni leyi, kambe a yi nge nyiki munhu vutomi lebyi nga heriki. Ha yini? Kahle-kahle, swi vangiwa hileswi lexi vangaka ku dyuhala ni rifu xi nga riki ematimbeni ya sayense ya vanhu.

Xivangelo-nkulu Xa Ku Dyuhala Ni Rifu

Vativi va sayense vo tala va pfumela leswaku ku dyuhala ni rifu swi vonaka swi nghenisiwe eka swiaki swa hina swa xitekela hi ndlela yo karhi. Xivutiso hi leswaku: Xana swi nghene rini hi ndlela yo fanekisela eka mfungho wa hina wa xitekela, swi nghene njhani naswona a swi nghena hi xivangelo xihi?

Bibele yi hi nyika nhlamulo yo olova—hambileswi yi nga yi hlamuseriki hi ku ya hi switekela kumbe DNA. Varhoma 5:12 yi hlayeka hi ndlela leyi: “Hi yona mhaka leyi, tanihi leswi xidyoho xi ngheneke emisaveni hi munhu un’we, ni rifu hikwalaho ka xidyoho, kutani xisweswo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo hikuva hinkwavo va dyohile.”

Munhu wo sungula, Adamu a ri ni ntshembo wo hanya hi masiku. Miri wa yena a wu vumbiwe wu ri ni vuswikoti lebyi lavekaka byo hanya ni ku tiphina hi vutomi lebyi nga heriki. Kambe, vutomi lebyi nga heriki a byi ri ni swipimelo. Adamu a fanele a tirhisana ni Xihlovo xa vutomi a tlhela a xi yingisa, ku nga Muvumbi wa yena, leswaku a hanya hilaha ku nga heriki.—Genesa 1:31; 2:15-17.

Adamu u hlawule ku nga yingisi Muvumbi. Entiyisweni, Adamu u vule leswaku munhu a nga swi kota ku tifuma handle ka Xikwembu. Xisweswo u dyohile. Ku sukela kwalaho ku ya emahlweni, a swi fana ni loko xitekela xa yena xi cinciwile. Ematshan’weni yo hundzisela vutomi lebyi nga heriki tanihi ndzhaka eka vana va yena, Adamu u hundzisele xidyoho ni rifu.—Genesa 3:6, 19; Varhoma 6:23.

Ntshembo Wa Xiviri

Hambiswiritano, xiyimo xolexo a xi nga ta tshama hilaha ku nga heriki. Varhoma 8:20 yi ri: “Ntumbuluko wu vekiwe ehansi ka vuhava, ku nga ri hi ku rhandza ka wona, kambe hikwalaho ka loyi a wu vekeke, exisekelweni xa ntshembo.” Muvumbi wa vanhu, ku nga Yehovha Xikwembu, u pfumelele vanhu leswaku va fa hikwalaho ka leswi va n’wi dyoheleke, kambe loko a endla sweswo u tlhele a veka xisekelo xa ntshembo.

Xisekelo lexi xi vonake kahle loko Yesu Kreste a te emisaveni. Yohane 3:16 yi ri: “Hikuva Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.” Kambe, xana ku kombisa ripfumelo eka Yesu Kreste ku nga hi ponisa njhani eka rifu?

Loko xidyoho ku ri xona lexi vangeke rifu, xidyoho xi fanele xi susiwa rifu ri nga si herisiwa. Eku sunguleni ka vutirheli bya Yesu a ri Kreste, Yohane Mukhuvuri u te: “Vonani, Xinyimpfana xa Xikwembu lexi susaka xidyoho xa misava!” (Yohane 1:29) Yesu Kreste a nga ri na xidyoho hilaha ku heleleke. Xisweswo, a nga ri ehansi ka rifu, ku nga nxupulo wa xidyoho. Hambiswiritano, u pfumelele van’wana leswaku va n’wi dlaya. Ha yini? Hikuva hi ku endla tano, u hakele hakelo ya swidyoho swa hina.—Matewu 20:28; 1 Petro 3:18.

Loko hakelo yoleyo se yi hakeriwile, hinkwavo lava kombisaka ripfumelo eka Yesu va kume ntshembo wo hanya va nga ha fi. Sayense yi nga ha hoxa xandla eku lehiseni ka vutomi bya hina ku ya fikela eka mpimo wo karhi, kambe ku kombisa ripfumelo eka Yesu i ndlela ya xiviri yo ya evuton’wini lebyi nga heriki. Yesu u kume vutomi bya muxaka wolowo etilweni, naswona vaapostola va yena lava tshembekaka ni van’wana na vona va ta byi kuma. Kambe, vo tala va hina lava kombisaka ripfumelo eka Yesu, vutomi lebyi nga heriki hi ta byi kuma laha misaveni, loko Yehovha Xikwembu a vuyetele Paradeyisi ya laha misaveni.—Esaya 25:8; 1 Vakorinto 15:48, 49; 2 Vakorinto 5:1.

Vutomi Lebyi Nga Heriki eMisaveni Ya Paradeyisi

Wanuna un’wana u vutisile a ku: “I vanhu vangani lava nga ta swi kuma swi fanerile ku hanya loko va lemuka leswaku a va nge he fi?” Xana ku hanya hi nga ha fi swi ta phirha? Bibele ya hi tiyisekisa leswaku a swi nge phirhi. “Ši endlile hikwaŝo ŝi sasekile hi nkari wa ŝona, ši v̌ekile ku anakanya ka v̌utomi le’byi nga heriki e timbilwini ta v̌ona; hambi ŝi ri tano, a ku na munhu l’a twisisaka mitiro le’yi endliweke hi Šikwembu e ku sunguleni ka yona e ku yisa ku heteleleni.” (Eklesiasta 3:11) Swilo leswi Yehovha Xikwembu a swi tumbuluxeke swi tele naswona swi rharhanganile lerova swi ta hambeta swi hi koka, swi hi nyanyula ni ku hi tsakisa evuton’wini hinkwabyo—hilaha ku nga heriki.

Wanuna la dyondzeke hi xinyenyana lexi tiviwaka tanihi Siberian Jay u xi vitane “munghana la hlawulekeke, la tsakisaka” naswona u vule leswaku ku hlalela xinyenyana lexi a ku ri xin’wana xa swilo leswi n’wi tsakiseke swinene evuton’wini bya yena. Loko a ya a dyondza swinene hi xinyenyana lexi, u xi kume xi tsakisa swinene. U vule leswaku hambileswi se a a ri ni malembe yo tlula 18 a ri karhi a xi dyondza, a a ha dyondza leswi engetelekeke ha xona. Loko muxaka wun’we wa xinyenyana wu koka nyingiso, wu nyanyula ni ku tsakisa munhu la tlhariheke loko a ri karhi a xi dyondza hi vuenti ku ringana malembe ya 18, swi fanele swi tsakisa ni ku enerisa swinene ku dyondza hi ntumbuluko hinkwawo wa laha misaveni.

Wa nga anakanya timhaka hinkwato leti tsakisaka ta sayense leti nga ta pfulekela un’wana ni un’wana loyi a nga siyiwiki hi nkarhi. Anakanya hi tindhawu hinkwato leti nyanyulaka leti nga ta valangiwa ni vanhu hinkwavo lava tsakisaka lava hi nga ta hlangana na vona. Ringeta ku twisisa vuswikoti lebyi nga heriki byo anakanya, byo vumba ni byo aka swilo. A ku nge vi na swipimelo malunghana ni nkarhi wa hina wo antswisa ni ku tirhisa vuswikoti bya hina byo endla swilo. Loko hi anakanya hi ntumbuluko hinkwawo lowu nga kona, swi le rivaleni leswaku ku hanya hilaha ku nga heriki hi swona ntsena leswi nga endlaka leswaku hi kota ku endla swilo hinkwaswo leswi nga endliwaka evuton’wini.

Bibele yi kombisa leswaku ku hanya hi masiku ku ta tlhela ku kumiwa ni hi lava feke loko va pfuxiwa. (Yohane 5:28, 29) Byo tala bya vuxokoxoko lebyi nga tiviwiki hi nga byi tiva loko lava byi tokoteke vo byi hlamusela hi vuenti naswona va hlamula swivutiso swa hina. Anakanya hi vutlhari bya minkarhi yo hambana-hambana ematin’wini lebyi lava pfuxiweke va nga ta hi nyika byona.—Mintirho 24:15.

Loko wa ha anakanyisisa hi nkarhi wolowo, u nga swi vona leswaku Yobo la pfuxiweke u ta lava ku lulamisa marito lama kumekaka eka Yobo 14:1. Kumbexana u ta ku: ‘Munhu la velekiweke hi wansati, sweswi u hanya hi masiku naswona u taleriwe hi ku eneriseka.’

Eka lava tshembaka Yehovha naswona va kombisa ripfumelo eka Yesu, ku hanya hi masiku a ko va norho. Ku nga ri khale swi ta humelela. Ku dyuhala ni rifu swi ta hela. Leswi swi pfumelelana na Pisalema 68:20, leyi nge: “Hi yena Yehova, Hosi ya hina, l’a tiv̌aka ku hi humesa ku feni.”—Nhlavutelo 21:3, 4.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 4, 5]

Nhluvuko wa sayense wu pfuxe ntshembo wa leswaku swi nga koteka ku hanya nkarhi wo leha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku hanya hilaha ku nga heriki hi swona ntsena leswi nga endlaka leswaku hi kota ku endla swilo hinkwaswo leswi nga endliwaka evuton’wini