Xana U Fanele U Swi Tshemba?

XICHUDENI lexi nga ni malembe ya 12 a xi tsandzeka ku twisisa xisekelo xa matirhelo ya algebra. Mudyondzisi wa xona u endle xikombiso lexi a xi tikomba xi olova xa mahlayelo ya algebra.

U sungule hi ku: “A hi nge x=y naswona a hi nge letere ha rin’we ri ringana na 1.”

Xichudeni xi ehleketile kutani xi ku: ‘Swi tikomba swa ha twakala.’

Hambiswiritano, endzhaku ka mintila ya mune ya tinhlayo leti a ti tikomba ti twala, hiloko mudyondzisi a fikelela makumu: “Hikwalaho, 2=1!”

U tlhontlhe swichudeni swa yena leswi na swona a swi pfilunganyekile a ku: “Kanetani.”

Hi ku va ni vutivi lebyi ringaniseriweke bya algebra, xichudeni lexitsongo a xi nga twisisi leswaku xi nga swi kaneta njhani. Xiyenge xin’wana ni xin’wana xa mahlayelelo a xi languteka xi twala hakunene. Kutani xana a xi fanele xi pfumela makumu lawa lama nga twaliki? Tlhandla-kambirhi mudyondzisi wa xona a a ri ni vutivi swinene hi tinhlayo ku tlula xona. Kunene a xi nga fanelanga xi swi endla sweswo! Hiloko xi ehleketa xi ku: ‘A ndzi fanelanga ndzi kaneta. Mianakanyo ya mina yi ndzi byela leswaku leswi a swi twali.’ (Swivuriso 14:15, 18) A xi swi tiva leswaku hambi ku ri mudyondzisi wa xona kumbe un’wana wa swichudeni-kulobye a va nga ta pfumela ku nyikisa R2 leswaku va ta kuma R1!

Hi ku famba ka nkarhi xichudeni xa algebra xi swi vonile leswaku ku na leswi nga fambiki kahle eka mahlayelelo lawa. Hi nkarhi lowu fanaka, leswi swi xi dyondzise dyondzo ya nkoka. Hambiloko un’wana la nga ni vutivi lebyi tlakukeke swinene a nyikela rungula leri hleriweke kahle naswona ri tikomba ri nga kanakanisi, muyingiseri a nga fanelanga a pfumelela makumu lama nga twaliki hikwalaho ka leswi a nga swi kotiki ku kaneta hi nkarhi wolowo. Kahle-kahle xichudeni lexi a xi landzela nsinya wa nawu wa Bibele lowu kumekaka eka 1 Yohane 4:1—ku nga hatliseli ku kholwa xin’wana ni xin’wana lexi u xi twaka hambi loko xi tikomba xi huma eka vanhu lava tshembekaka.

Leswi a swi vuli swona leswaku u fanele u tiomisa nhloko u khomelela eka mavonelo lama nga twaliki. I xihoxo ku tiomisa nhloko u honisa rungula leri nga lulamisaka mavonelo lama hoxeke. Kambe u nga tshuki u ‘ninginisiwa hi ku hatlisa emianakanyweni ya wena’ loko u langutane ni ntshikilelo wa munhu la tivulaka la nga ni vutivi swinene kumbe vulawuri. (2 Vatesalonika 2:2) Ina, mudyondzisi a a tlanga hi swichudeni. Kambe, minkarhi yin’wana swi ni khombo. Vanhu va nga ha endla “hi vukanganyisi eku kunguhateni ka xidyoho,” hilaha swi hundzeletiweke.—Vaefesa 4:14; 2 Timotiya 2:14, 23, 24.

Xana Vatshila Va Vula Ntiyiso Nkarhi Hinkwawo?

Ku nga khathariseki leswaku va ni vutivi byo fikela kwihi vatshila eswilweni swo hambana-hambana va ni mianakanyo leyi nga faniki naswona va ni mavonelo lama cinca-cincaka. Hi xikombiso, anakanya hi njhekanjhekisano lowu yaka emahlweni eka sayense ya swa vutshunguri malunghana ni nchumu lowu ku nga wona lowu vangelaka mavabyi. Profesa wa swa mirhi eYunivhesiti ya Harvard wa tsala: “Mhaka ya leswaku ntumbuluko wu lwisana ni mbango etimhakeni ta mavabyi yi vanga njhekanjhekisano lowukulu eka vativi va sayense.” Lava va pfumelaka eka ku nga koti ku lawula xiyimo va ni ntshembo lowukulu wa leswaku swiaki swa xitekela xa hina swi ni xiphemu lexikulu eka mavabyi lawa hi vaka na wona. Hambiswiritano, van’wana va vula leswaku mbango ni mahanyelo hi swona swivangelo-nkulu emavabyini ya vanhu. Mintlawa leyi hayimbirhi yi hatlisela ku kombetela eka vukambisisi ni tinhlayo leti sekelaka rungula ra vona. Hambiswiritano, njhekanjhekisano wa ha ya emahlweni.

Vanhu lava tlhariheke lava tiviwaka swinene va kumeke va hoxile minkarhi yo tala, hambiloko leswi va swi dyondziseke hi nkarhi wolowo swi tikombeke swi nga kanakanisi. Mutivi wa filosofi Bertrand Russell u hlamusele Aristotle tanihi “mutivi wa filosofi la nga ni nkucetelo lowukulu ku tlula hinkwavo.” Kambe, Russell u tlhele a vula leswaku to tala ta tidyondzo ta Aristotle a ti ri “mavunwa ya rihlaza.” U tsale a ku: “Eminkarhini ya manguva lawa, loko hi lava ku swi veka erivaleni nhluvuko wun’wana ni wun’wana lowu endliwaka hi sayense, eka maehleketelelo kumbe eka filosofi wu endliwe ehansi ka nkaneto lowukulu wa vadyondzisiwa va Aristotle.”—History of Western Philosophy.

“Leswi Vuriwaka ‘Vutivi’ Hi Mavunwa”

Swi nga endleka Vakreste vo sungula va hlangane ni vo tala lava a va ri vadyondzisiwa va vativi va filosofi lava tivekaka va Magriki, vo tanihi Socrates, Plato na Aristotle. Swidyondzeki swa nkarhi wolowo a swi titeka swi tlharihe ku tlula Vakreste vo tala. A va talanga vadyondzisiwa va Yesu lava a va tekiwa va ri “lava tlhariheke hi tlhelo ra nyama.” (1 Vakorinto 1:26) Entiyisweni, lava va dyondzeke eswikolweni swa filosofi swa nkarhi wolowo a va ehleketa leswaku leswi Vakreste va pfumelaka eka swona a swi ri “vuphukuphuku” kumbe “a swi nga twali.”—1 Vakorinto 1:23; Phillips.

Loko a wu ri exikarhi ka Vakreste volavo vo sungula, xana a wu ta va u tsakisiwe hi minjhekanjhekisano leyi yo wonga ya tintlhari ta nkarhi wolowo kumbe a wu ta va u hetiwe matimba hi tindlela ta vona to kombisa vutlhari? (Vakolosa 2:4) Hi ku ya hi muapostola Pawulo, a ku nga ta va ni xivangelo xo endla tano. U tsundzuxe Vakreste leswaku Yehovha u languta “vutlhari bya tintlhari” ni “ku twisisa ka vanhu lava nga ni ku twisisa” va nkarhi wolowo tanihi vuphukuphuku. (1 Vakorinto 1:19) U vutisile: “I yini lexi mutivi wa filosofi, mutsari ni muxopaxopi wa misava leyi va nga seketelaka vutlhari bya vona hi xona?” (1 Vakorinto 1:20, Phillips) Ku nga khathariseki vutivi bya vona bya xiyimo xa le henhla, vativi va filosofi, vatsari ni vaxopaxopi va le nkarhini wa Pawulo a va kalanga va nga nyika vanhu nhlamulo ya xiviri eka swiphiqo swa vona.

Kutani Vakreste va dyondze ku papalata leswi muapostola Pawulo a swi vuleke ku “kanetana hi leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa.” (1 Timotiya 6:20) Xivangelo lexi endleke Pawulo a vitana vutivi byebyo ‘mavunwa’ hi leswi a byi pfumala nchumu wun’wana wa nkoka—xihlovo kumbe leswaku byi huma eka Xikwembu laha tidyondzo ta vona a ti ta kambisisiwa kona. (Yobo 28:12; Swivuriso 1:7) Hi ku pfumala sweswo naswona hi tlhelo lerin’wana va pfariwe mahlo hi muxisi lonkulu, Sathana, lava va khomeleleke eka vutivi byebyo va nga ka va nga vi ni ntshembo wo pfuka va kume ntiyiso.—1 Vakorinto 2:6-8, 14; 3:18-20; 2 Vakorinto 4:4; 11:14; Nhlavutelo 12:9.

Bibele—Nkongomiso Lowu Huhuteriweke

Vakreste vo sungula a va kalanga va nga kanakana leswaku Xikwembu xi paluxe ku rhandza ka xona, xikongomelo ni misinya ya milawu ya xona eMatsalweni. (2 Timotiya 3:16, 17) Leswi swi va sirhelerile leswaku ‘va nga phasiwi hi tifilosofi ni vuxisi bya hava hi ku ya hi ndhavuko wa vanhu.’ (Vakolosa 2:8) Xiyimo xi tano ni namuntlha. Ku hambana ni mavonelo ya vanhu lama pfilunganyaka ni lama lwisanaka, Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke ri nyikela xisekelo lexi tiyeke laha ripfumelo ra hina ri nga sekeriwaka kona. (Yohane 17:17; 1 Vatesalonika 2:13; 2 Petro 1:21) Loko a hi nga ri na rona a hi ta va hi fana ni munhu loyi a ringetaka ku aka nchumu wo karhi lowu tiyeke esaveni leri nga tiyangiki ra mianakanyo ni tifilosofi ta vanhu.—Matewu 7:24-27.

Un’wana a nga ha ku, ‘yimanyana. Xana a hi ntiyiso leswaku mintiyiso ya sayense yi paluxe Bibele yi ri ni xihoxo xisweswo yi ri leyi nga ha tshembekiki ku tlula tifilosofi ta vanhu leti tshamelaka ku cinca-cinca?’ Hi xikombiso, Bertrand Russell u vule leswaku “Copernicus, Kepler na Galileo va boheke ku lwisana na Aristotle ku katsa ni Bibele leswaku va sungula vonelo ra leswaku misava a hi ntsindza wa vuako hinkwabyo.” (Xiitaliki i xerhu.) Hi xikombiso, xana a hi ntiyiso leswaku namuntlha vativi va swa ntumbuluko, va sindzisa leswaku Bibele yi dyondzisa leswaku misava yi vumbiwe hi masiku ya ntsevu lama nga ni tiawara ta 24, loko mintiyiso hinkwayo yi kombisa leswaku misava hi vuyona yi ni malembe ya magidi ya timiliyoni yi tumbuluxiwile?

Entiyisweni, Bibele a yi vuli leswaku misava i ntsindza wa vuako hinkwabyo. Yoleyo a ku ri dyondzo ya vafundhisi va kereke lava hi voxe va nga landzeleriki Rito ra Xikwembu. Mhaka ya le ka Genesa ya masungulo ya ntumbuluko yi pfumelela misava ku va ni malembe ya magidi ya timiliyoni yi ri kona naswona a yi pimi siku ha rin’we ra ku tumbuluxa ri ri leri nga ni tiawara ta 24. (Genesa 1:1, 5, 8, 13, 19, 23, 31; 2:3, 4) Ku dzuneka ka xiviri loku yisiwaka eBibeleni ku kombisa leswaku hambi leswi yi nga riki buku ya sayense, hakunene yi vula “swilo leswi twalaka.” Entiyisweni yi pfumelelana hi ku helela ni sayense leyi kambisisiweke kahle.a

‘Matimba Yo Anakanya’

Hambileswi vadyondzisiwa vo tala va Yesu a va ri vavanuna ni vavasati va xiyimo xa le hansi, kumbexana a va nga dyondzanga ku ya kwihi, a va ri ni xipfuneti xin’wana lexi humaka eka Xikwembu. Ku nga khathariseki ndhavuko wa vona hinkwavo a va nyikiwe matimba yo anakanya ni vuswikoti byo ehleketa. Muapostola Pawulo u khutaze Vakreste-kulobye ku tirhisa ‘matimba ya vona ya ku anakanya,’ leswaku “[va] ta tiyiseka hi ku rhandza ka Xikwembu loku nga kunene ni loku amukelekaka ni loku hetisekeke.”—Varhoma 12:1, 2.

Hi ‘matimba yo anakanya’ lawa va nyikiweke wona hi Xikwembu, Vakreste vo sungula va swi vone kahle leswaku filosofi yin’wana ni yin’wana kumbe dyondzo leyi nga fambisaniki ni Rito ra Xikwembu leri paluxiweke a yi nga pfuni nchumu. Entiyisweni, minkarhi yin’wana vavanuna vo tlhariha va le nkarhini wa vona a va ‘sivela ntiyiso’ naswona va honisa vumbhoni lebyi nga kona bya leswaku ku ni Xikwembu. Muapostola Pawulo u tsarile: “Hambiloko va sindzisa leswaku va tlharihile, va ve swiphukuphuku.” Hikwalaho ka leswi va aleke ntiyiso mayelana ni Xikwembu ni xikongomelo xa xona, “a va vanga na nchumu eku anakanyeni ka vona, naswona timbilu ta vona leti nga twisisiki ti endliwe ta ntima.”—Varhoma 1:18-22; Yeremiya 8:8, 9.

Hi xitalo lava tivulaka tintlharhi va fikelela makumu ya leswaku “A ku na Xikwembu” kumbe “Bibele a yi fanelanga yi tshembiwa” kumbe “Lawa a hi ‘masiku ya makumu.’” Mianakanyo yo tano i vuphunta emahlweni ka Xikwembu, yi fana ni loko u fikelela makumu ya leswaku “2=1.” (1 Vakorinto 3:19) Ku nga khathariseki vulawuri lebyi vanhu va nga na byona, a wu fanelanga u amukela makumu ya vona loko ma lwisana ni Xikwembu, ma honisa Rito ra xona naswona ma lwisana ni mianakanyo leyi twisisekaka. Eku heteleleni, minkarhi hinkwayo ndlela ya vutlhari hi leswaku “Xikwembu a xi kumeke xi ri ni ntiyiso, hambiloko munhu un’wana ni un’wana a kumeka a ri muhembi.”—Varhoma 3:4.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]

Ku hambana ni mavonelo ya vanhu lama cincacincaka, Bibele yi ni swisekelo leswi tiyeke swa ripfumelo

[Swihlovo Swa Kona]

Left, Epicurus: Photograph taken by courtesy of the British Museum; upper middle, Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece; right, Socrates: Roma, Musei Capitolini