Sayense Ni Bibele—Xana Swa Kanetana Hakunene?

MBEWU ya nkwetlembetano exikarhi ka Galileo na Kereke ya Khatoliki a yi byariwe hi madzana ya malembe emahlweni ka ku velekiwa ka Copernicus na Galileo. Dyondzo ya leswaku misava hi yona yi nga exikarhi ka tipulanete yi amukeriwe hi Magriki ya khale kutani yi haxiwa hi mutivi wa filosofi Aristotle (384-322 B.C.E.) kun’we ni mutivi tlhelo mungoma wa tipulanete Ptolemy (lembe-xidzana ra vumbirhi C.E.).a

Vonelo ra Aristotle hi vuako ri vangiwe hi mianakanyo ya mutivi wa tinhlayo ni wa filosofi wa Mugriki, Pythagoras (lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E.). Hi ku amukela vonelo ra Pythagoras ra leswaku swilo swa xivumbeko xa vhilwa ni swa xivumbeko xa bolo a swi ri swa xirhendzevutana hi ku helela, Aristotle u pfumele leswaku matilo a ma ri ntlhandlamano wa mavhilwa lama nga endzeni ka mavhilwa man’wana, hilaha marhanga ya nyala ma langutekaka hakona loko yi tsemiwile. Vhilwa rin’wana ni rin’wana a ri endliwe hi kristala, misava yi ri exikarhi. Tinyeleti a ti famba hi xirhendzevutana, laha a ti kuma matimba ya ku rhendzeleka evhilweni ra le handle, laha ku nga xihlovo xa matimba yo tlula ya ntumbuluko. Nakambe Aristotle a a pfumela leswaku dyambu ni swilo swin’wana swa le mpfhukeni a swi hetisekile, a swi nga ri na swivati swo karhi naswona a swi nga ta cinca nikatsongo.

Dyondzo yoleyo ya Aristotle a yi pfa eka filosofi, hayi eka sayense. U vule leswaku a swi twali ku vula leswaku misava ya rhendzeleka. U tlhele a kaneta leswaku ku ni xibakabaka lexi nga riki na nchumu, a vula leswaku loko misava yi rhendzeleka a yi ta sungula ku kafa kutani yi hetelela yi yimile loko ku nga ri na matimba lama tshamelaka ku yi rhendzelekisa. Leswi dyondzo ya Aristotle a yi vonaka yi twala hi ku ya hi vutivi bya nkarhi wolowo, yi hete malembe ya kwalomu ka 2 000 yi pfumeriwa hi vanhu vo tala. Hambi ku ri endzhaku swinene hi lembe-xidzana ra vu-16, mutivi wa filosofi wa Mufurwa Jean Bodin u kandziyise vonelo rero leri dumeke, a ku: “A nga kona munhu loyi a anakanyaka kahle kumbe loyi a nga ni vutivinyana hi sayense, loyi a nga anakanyaka leswaku misava, leyi tikaka ni leyi nga lawulekiki . . . , yi rhendzeleka . . . hi vuyona etlhelo ka dyambu; hikuva loko yo tshuka yi tshukunyukenyana, a hi ta vona madoroba, makhokholo ni tintshava swi hirimuka.”

Aristotle A Amukeriwa Hi Kereke

Goza rin’wana leri vangeke nkwetlembetano exikarhi ka Galileo na kereke ri tekiwe hi lembe-xidzana ra vu-13 hi murhangeri wa Khatoliki, Thomas Aquinas (1225-74). Aquinas a a n’wi xixima swinene Aristotle, lerova a n’wi vula Mutivi-nkulu wa Filosofi. Aquinas u lwe hi matimba ku ringana malembe ya ntlhanu a ringeta ku hlanganisa filosofi ya Aristotle ni dyondzo ya kereke. Ebukwini yakwe leyi nge Galileo’s Mistake, Wade Rowland u vula leswaku enkarhini wa Galileo, “dyondzo ya vukhongeri ya Aquinas leyi a yi pfangane ni filosofi ya Aristotle yi ve dyondzo-nkulu ya Kereke ya Rhoma.” Nakambe u nga rivali leswaku enkarhini wolowo a ku nga ri na vanhu lava a va titshege hi sayense ntsena. Dyondzo a yi lawuriwa ngopfu hi kereke. Timhaka ta vukhongeri na sayense hakanyingi a ti lawuriwa hi kereke.

Sweswo hi swona a swi ta pfuxa nkwetlembetano exikarhi ka kereke na Galileo. Niloko a nga si va mutivi wa tipulanete, Galileo a a tsale xihloko lexi hlamuselaka hi ta ku rhendzeleka ka misava. A xi kaneta tinhlamuselo to tala ta Aristotle loyi a a xiximiwa swinene. Kambe lexi endleke leswaku Galileo a ya tengisiwa hi Huvo ya Vakonanisi hi 1633 hileswi a a dyondzisa leswaku dyambu hi rona ri nga exikarhi ka tipulanete ni leswaku mhaka yoleyo yi pfumelelana ni Matsalwa.

Loko a tihlamulela, Galileo u vule leswaku yena u kholwa hi ku helela leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. U tlhele a vula leswaku Matsalwa ma tsaleriwe vanhu lava tolovelekeke naswona tinhlamuselo ta le Bibeleni leti kombisaka onge dyambu hi rona ri fambaka a ti fanelanga ti tekiwa hi ku kongoma. Tinhlamuselo takwe a ti pfunanga nchumu. Tanihi leswi Galileo a kaneteke nhlamuselo ya Matsalwa leyi sekeriweke eka filosofi ya Magriki, u avanyisiwile! Kereke ya Khatoliki yi pfumele ximfumo hi 1992 leswaku ndlela leyi yi avanyiseke Galileo ha yona a yi hoxile.

Leswi Hi Nga Swi Dyondzaka

Xana hi nga dyondza yini eka swiendlakalo leswi? Swin’wana leswi hi nga swi dyondzaka hileswaku Galileo a a nga kanetani na Bibele. Ematshan’weni ya sweswo, a a kaneta tidyondzo ta kereke. Mutsari un’wana wa timhaka ta vukhongeri u te: “Leswi hi nga swi dyondzaka eka Galileo a hi swona leswaku Kereke a yi namarhela ngopfu tidyondzo ta Bibele; kambe hileswaku a yi nga ti namarheli ngopfu.” Hi ku pfumelela filosofi ya Magriki leswaku yi lawula tidyondzo ta yona ta vukhongeri, kereke yi amukele ndhavuko wa vanhu ku ri ni ku landzela tidyondzo ta Bibele.

Leswi hinkwaswo swi hi tsundzuxa xilemukiso xa Bibele lexi nge: “Tivoneleni: swi nga ha endleka ku va ni un’wana loyi a nga ta mi phasa hi filosofi ni vuxisi bya hava hi ku ya hi ndhavuko wa vanhu, hi ku ya hi swilo swa masungulo swa misava, ku nga ri hi ku ya hi Kreste.”—Vakolosa 2:8.

Hambi ku ri namuntlha, vo tala eVujaganini va hambeta va amukela tidyondzo ni tifilosofi leti kanetanaka ni Bibele. Xikombiso xin’wana i xa dyondzo ya hundzuluko ya Darwin, leyi va amukeleke yona ematshan’weni ya xiviko xa Genesa xa ku vumbiwa ka swilo. Hi ku endla sweswo, tikereke kahle-kahle ti amukele Darwin hilaha ti amukeleke Aristotle hakona enkarhini lowu hundzeke, naswona ti endle leswaku dyondzo ya hundzuluko yi amukeriwa ximfumo.b

Sayense Ya Ntiyiso Yi Pfumelelana Ni Bibele

Leswi hlamuseriweke laha henhla a swi fanelanga swi endla leswaku hi namba hi nga ha lavi ku twa nchumu hi sayense. Phela Bibele yi hi khutaza leswaku hi dyondza eka swilo leswi Xikwembu xi swi vumbeke kutani hi lemuka timfanelo leti hlamarisaka ta Xikwembu eka leswi hi swi vonaka. (Esaya 40:26; Varhoma 1:20) Kunene, Bibele a hi buku leyi dyondzisaka sayense. Ku ri na sweswo, yi paluxa mimpimanyeto ya Xikwembu, timhaka ta vumunhu bya xona leti ntumbuluko wu ri woxe wu nga ta ka wu nga swi koti ku ti dyondzisa, naswona yi dyondzisa ni xikongomelo xa xona hi vanhu. (Pisalema 19:7-11; 2 Timotiya 3:16) Kambe loko Bibele yi vulavula hi swilo swa ntumbuluko, minkarhi hinkwayo ya pakanisa. Galileo hi byakwe u te: “Matsalwa yo Kwetsima ni ntumbuluko swi ve kona hi Xileriso xa Xikwembu . . . Swilo leswi swimbirhi a swi nge kanetani.” Xiya swikombiso leswi landzelaka.

Nchumu wa nkoka ku tlula ku rhendzeleka ka tinyeleti ni tipulanete hileswaku swilo hinkwaswo evuakweni swi lawuriwa hi milawu, yo tanihi nawu wa nkoka-misava. Nhlamuselo ya khale leyi nga humiki eBibeleni ya milawu ya ntumbuluko yi vuriwe hi Pythagoras, loyi a a pfumela leswaku ndzhendzheleko wa swilo evuakweni wu nga kumisisiwa hi ku tirhisa tinhlayo. Endzhaku ka malembe ya 2 000, Galileo, Kepler na Newton va hetelele va kombise vumbhoni bya leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana wu lawuriwa hi nawu wo karhi.

Buku yo sungula ku vulavula hi nawu wa ntumbuluko eBibeleni i Yobo. Kwalomu ka lembe ra 1600 B.C.E., Xikwembu xi vutise Yobo xi ku: “Xana wa yi tiva milawu ya matilo?” (Yobo 38:33) Buku ya Yeremiya, leyi tsariweke hi lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., yi vula leswaku Yehovha i Musimeki wa “milawu ya n’weti ni tinyeleti” ni “milawu ya tilo ni misava.” (Yeremiya 31:35; 33:25) Hikwalaho ka tinhlamuselo teto, muhlamuseri wa Bibele, G. Rawlinson u te: “Leswaku ku ni milawu leyi lawulaka misava swi tiyisekisiwe hi vatsari va matsalwa yo kwetsima ni hi sayense ya manguva lawa.”

Loko hi tirhisa mahlayelelo ya Pythagoras, nhlamuselo ya Yobo a yi ri ni malembe ya kwalomu ka gidi loko ku tshuburiwa ta milawu leyi lawulaka vuako. U nga rivali leswaku xikongomelo xa Bibele a hi ku hlamusela mintiyiso ya sayense kambe ngopfu-ngopfu i ku hi dyondzisa leswaku Yehovha i Muvumbi wa swilo hinkwaswo—hi yena loyi a simekaka milawu yo lawula vuako.—Yobo 38:4, 12; 42:1, 2.

Xikombiso xin’wana lexi hi nga xi xiyaka hileswaku mati ma ni ndzhendzheleko wa wona. Hi mavekelo yo olova, mati ya le lwandle ma endla nkahelo, ma hundzuka mapapa, ma nela emisaveni ivi eku heteleleni ma tlhelela elwandle. Tinhlamuselo ta khale leti nga kona handle ka leti nga eBibeleni ta malunghana ni ndzhendzheleko lowu i ta ku sukela eka lembe-xidzana ra vumune B.C.E. Kambe a ku hundze madzana ya malembe Bibele yi nyikele tinhlamuselo teto. Hi xikombiso, eka lembe-xidzana ra vu-11 B.C.E., Hosi Solomoni wa le Israyele u tsale a ku: “Milambu hikwayo yi khulukela lwandle, hambi ŝi ri tano lwandle a ri tali; laha milambu yi humaka kona, hi laha yi tlhelelaka kona e ku khulukeni ka yona.”—Eklesiasta 1:7, Bibele Ya Xitsonga.

Hilaha ku fanaka, kwalomu ka 800 B.C.E. muprofeta Amosi loyi a a ri murisi ni mutirhi wa le masin’wini la nga wa xiyimo xa le hansi, u tsale leswaku Yehovha hi “Loyi a vitanaka mati ya le lwandle, leswaku a ma chulula ehenhla ka vuandlalo bya misava.” (Amosi 5:8) Handle ko tirhisa ririmi ro rharhangana, Solomoni na Amosi va wu hlamusele kahle ndzhendzheleko wa mati, un’wana a wu hlamusela hi ndlela leyi hambanekenyana ni ya loyi un’wana.

Nakambe Bibele yi vula leswaku Xikwembu xi “hayeka misava ehenhla ka hava,” kumbe xi “hayeka misaba la ku ngeke na ntšhumu,” hi ku ya hi A Buku Ḍa Ku Šwenga. (Yobo 26:7) Hikwalaho ka vutivi lebyi a byi ri kona hi 1600 B.C.E., ku nga nkarhi lowu marito wolawo ma vuriweke ha wona, i munhu wo hlawuleka ntsena loyi a a ta twisisa leswaku nchumu wo tika swonghasi wu nga yima empfhukeni wu nga tshegiwanga hi nchumu. Hilaha ku vuriweke hakona eku sunguleni, Aristotle a a kaneta dyondzo ya leswaku misava yi yime empfhukeni, kasi u hanye loko se ku hundze 1 200 wa malembe marito wolawo ma vuriwile!

Xana a swi ku hlamarisi leswi Bibele yi nyikeleke tinhlamuselo to pakanisa swonghasi—hambileswi hi nkarhi wolowo a ku pfumeriwa mianakanyo leyi hoxeke, kambe yi vonaka yi twala? Eka vanhu lava ehleketaka kahle, lebyi i vumbhoni byin’wana bya leswaku Bibele yi huhuteriwe hi Xikwembu. Hikwalaho hi ta va hi endla kahle loko hi nga hatlisi hi pepetsekisiwa hi dyondzo yihi ni yihi leyi kanetaka Rito ra Xikwembu. Hilaha matimu ma kombiseke hakona hi ku phindha-phindha, tifilosofi ta vanhu, hambi va ri tintlhari leti dumeke, a ti tlhaveriwi hi dyambu, kasi “rito ra Yehovha ri tshama hi masiku.”—1 Petro 1:25.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

Vonelo Ra Maprotestente

Varhangeri va Valweri va Ndzhundzuluko va Maprotestente na vona a va lwisana ni dyondzo ya leswaku dyambu hi rona ri nga exikarhi ka tipulanete. A va katsa Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560) na John Calvin (1509-64). Luther u vule leswi hi Copernicus: “Xiphukuphuku lexi xi lava ku yi hlanula hi ku helela sayense ya tipulanete.”

Valweri va Ndzhundzuluko a va seketela dyondzo ya vona eka nhlamuselo leyi kongomeke ya matsalwa yo karhi, yo tanihi xiviko xa Yoxuwa ndzima 10, lexi vulaka leswaku dyambu ni n’weti ‘swi yimile.’c Ha yini Valweri va Ndzhundzuluko va ve ni vonelo leri? Buku leyi nge Galileo’s Mistake yi hlamusela leswaku, hambileswi Valweri va Ndzhundzuluko va Maprotestente va tipanululeke ejokweni ra mupapa, va tsandzeke ku “tipanulula ehansi ka vulawuri” bya Aristotle na Thomas Aquinas, lava tidyondzo ta vona a ti “amukeriwa hi Makhatoliki ni Maprotestente hi ku fanana.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso]

Luther

Calvin

[Xihlovo Xa Kona]

From the book Servetus and Calvin, 1877

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Aristotle

[Xihlovo Xa Kona]

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Thomas Aquinas

[Xihlovo Xa Kona]

From the book Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Isaac Newton

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Eka malembe ya 3 000 lama hundzeke, Bibele yi hlamusele ndzhendzheleko wa mati