“Na Sweswi Ra Rhendzeleka!”

“BIBELE yi dyondzisa ndlela yo ya ematilweni, ku nga ri ndlela leyi matilo ma tirhaka ha yona,” ku vule Galileo Galilei mutivi wa sayense ni muqambhi wa le Italiya, wa lembe xidzana ra vu-16. Tidyondzo to tanihi leyi ti pfuxe dzolonga exikarhi ka yena ni Kereke ya Rhoma Khatoliki, leyi n’wi xungeteke ku n’wi xanisa ni ku n’wi khotsa. Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 350, kereke yi tlhele yi kambisisa ndlela leyi yi khomeke Galileo ha yona. Leswi humeleleke esikwini ra Galileo swi vitaniwe “nkwetlembetano exikarhi ka ntokoto wa sayense ni mianakanyo yo pfumala xisekelo.”

Namuntlha, va lavi va ntiyiso va nga dyondza eka ntokoto wa Galileo. Kambe ha yini ku ve ni nkhwetlembetano wo tano? Ku kambisisa mianakanyo ya sayense leyi a yi amukeriwa hi nkarhi wa yena swi ta hi nyika nhlamulo.

Exikarhi ka lembe xidzana ra vu-16, a ku anakanyiwa leswaku misava i ntsindza wa vuako hinkwabyo. A ku ehleketiwa leswaku tiplanete ti rhendzeleka hi swirhendzevutana leswi hetisekeke. Hambi leswi a swi nga tiyisiwanga hi maendlelo ya sayense, miehleketo leyi yi amukeriwile hi ripfumelo, tanihi ntiyiso lowu tiyeke. Hakunene, sayense ni “mianakanyo ya yona leyi rharhanganeke,” a yi nga hambaniseki ni vukhongeri.

Galileo u velekiwe exivandleni xo tano, endyangwini lowu xiximiwaka, ePisa, hi 1564. Tata wa yena a a lava leswaku a dyondzela vutshunguri, kambe mufana loyi a handzisisaka, u tsakisiwe hi tinhlayo. Hi ku famba ka nkarhi, loko se a ri profesa ya sayense, u sungule misinya ya nawu yo karhi ya ndzhendzeleko wa misava (inertia). Loko a kume tinhlamuselo ta titheleskopu to sungula ta Madutch, u antswise swinene maendlelo lawa kutani a aka xitirho xa yena lexi tlakukeke swinene. U xi langutisise ematilweni kutani leswi a swi dyondzeke u swi humesa eka buku yakwe yo sungula, Sidereus Nuncius (Murhumiwa Wa Tinyeleti), a tivisa rixaka ra yena tin’hweti ta mune ta Jupiter. Hi 1611 u vitaneriwe eRhoma, laha a nga vulavula hi leswi a swi tshubuleke eka Collegio Romano (Kholichi ya Rhoma) ya Jesuit. Va n’wi xiximile hi nhlengeletano leyi eka yona va tlangeleke swikumiwa swayena.

Tidyondzo Leti Nga Kanetiwa Hi Kereke

Hi nxungeto, loko Galileo a nga si suka eRhoma, Cardinal Bellarmine, Mujesuit wa matimba, u endle leswaku ku kambisisiwa tidyondzo ta Galileo. Galileo a a pfumela leswaku ntumbuluko wu lawuriwa hi milawu leyi vanhu va nga yi tivaka hi ku endla ndzavisiso. Kereke ya Khatoliki yi kanete mhaka leyi.

Hambi ku ri vativi van’wana va tinyeleti va yi kanetile miehleketo ya Galileo. Va vule leswaku a swi nga ta koteka leswaku theleskopu yi kombisa swilo swa ntiyiso ni leswaku leswi nga kumiwa a ku ri vuxisi. Muprista un’wana u vule ni leswaku tinyeleti leti hi ti vonaka a hi ta xiviri! Loko Galileo a tshubule tintshava ta le n’wetini, leswi tiyisaka leswaku swilo swa le tilweni a swi nga ri swirhendzevutana leswi heleleke, muprista Clavius u vule leswaku n’weti wu phutseriwe hi swiaki leswi voningelaka, lerova, hambi loko munhu a swi kota ku vona tintshava, swa ha ri xirhendzevutana lexi hetisekeke! Galileo u angurile a ku: “Leswi i ku lutla ka mianakanyo ntsena, a hi nchumu wa xiviri.”

Ku navela ka Galileo ko hlaya “Buku ya Ntumbuluko,” hi laha dyondzo ya ntumbuluko a a yi vitana ha kona, ku n’wi yise eka buku ya Nicolaus Copernicus mutivi wa tinyeleti wa le Poland. Hi 1543, u humese buku leyi vulaka leswaku misava yi rhendzela dyambu. Galileo u swi seketerile leswi. Hambi swi ri tano, leswi swi endle leswaku Galileo a lwisana ni vativi va sayense, van’watipolitiki, ni vasunguri va vukhongeri va siku ra yena.

Hambi leswi Kereke ya Khatoliki a a yi tirhisa vutivi bya tinyeleti bya Copernicus leswaku yi veka masiku yo tanihi Paseka, miehleketo ya Copernicus a yi nga si amukeriwa ximfumo. Vafundhisi va kereke va amukele mianakanyo ya Aristotle ya leswaku misava a a yi ri ntsindza wa vuako hinkwabyo. Hambi swi ri tano, miehleketo leyintshwa ya Galileo yi tlhontlhe ndhuma ni matimba ya vona.

Hambi leswi vativi va sayense lava ntshunxekeke eYuropa a va seketela tirhele ra Copernicus, a va tsakela ku vulavula hi rona va ri voxe ntsena. Hikwalaho ka sweswo, Kereke ya Khatoliki a yi nga ri na mhaka na vona. Galileo a nga tsalanga hi Xilatini kambe u tsale hi Xintariyana xa vanhu lava tolovelekeke kutani a twarisa hi ta leswi a swi tshubuleke. Vafundhisi va vone onge a a nga tlhontlhi vona ntsena kambe a a tlhontlha ni Rito ra Xikwembu.

A Hi Buku Ya Sayense

Kavula, ku tshubula vumbhoni hi ta vuako entiyisweni a hi ntlhontlho eka Rito ra Xikwembu. Swichudeni swa Rito rero swa swi xiya leswaku Bibele a hi buku ya sayense, hambi leswi yi vulaka ntiyiso loko yi khumba timhaka ta sayense. Yi tsariwile leswaku yi kurisa vumoya bya vapfumeri, ku nga ri ku va dyondzisa xivumbeko xa miri kumbe sayense leyi tolovelekeke. (2 Timotiya 3:16, 17) Galileo u swi pfumerile. U ringanyetile leswaku ku na tinxaka timbirhi ta ririmi: Marito lama kongomeke ya sayense ni marito ya siku na siku ya vatsari lava huhuteriweke. U tsarile: “Swa laveka leswaku Matsalwa . . . ma hlamuseriwa ma twala leswaku ma ta twisisiwa hi vanhu lava tolovelekeke, ku vula swilo swo tala leswi vonakaka swi hambanile (mayelana ni tinhlamuselo ta marito) ni ntiyiso lowu heleleke.”

Ku na swikombiso swa leswi eka tindzimana ta Bibele to hambana-hambana. Xin’wana i Yobo 38:6, laha Bibele yi vulavulaka hi misava tanihi leyi nga ni “timhanḍe” ni “ribye ra yinhla.” Van’wana va onha mhaka leyi va yi teka yi ri vumbhoni bya leswaku misava yi celeriwile. Swiga swo tano a swi tekiwi tanihi nhlamuselo ya sayense ya misava, kambe, ematshan’wini ya sweswo, hi vuphato swi fanisa ntumbuluko wa misava ni ku akiwa ka muako, laha Yehova a nga Muaki Lonkulu.

Hi laha mutsari wa vutomi bya vanhu L. Geymonat a kombisaka ha kona eka buku ya yena ya Galileo Galilei: “Vativi va ntivo-vukwembu vo koma mianakanyo lava lavaka ku hunguta sayense hi xisekelo xa ku anakanyisisa hi Bibele a va nge endli nchumu handle ko herisa ku dzuneka ka Bibele hi yoxe.” Hikwalaho ka vutianakanyi vanhu lava tiarisaka va endle sweswo. Ku yisiwe papila eka Holy Office ri kombela leswaku Galileo a konanisiwa.

Hi February 19, 1616, vativi va ntivo-vukwembu va Makhatoliki va nyikele switsundzuxo swimbirhi: (1) “dyambu i ntsindza wa vuako hinkwabyo” naswona (2) “misava a hi ntsindza wa vuako hinkwabyo.” Hi February 24 va tirhise miehleketo leyi hi vuphukuphuku na hi mavunwa. Galileo u lerisiwile leswaku a nga namarheli kumbe ku dyondzisa mianakanyo yo tano.

Galileo u miyetiwile. A ku nga ri swona leswaku Kereke ya Khatoliki yi lwisana na yena ntsena kambe vanghana va yena na vona a va ri hava matimba yo pfuna. U tinyiketele eka vulavisisi. Loko a ku nga ri ku cinca ka mupapa hi 1623, a hi ta va hi nga twanga hi ta yena nakambe. Hambi swi ri tano, bixopo lontshwa, Urban VIII, a a ri ntlharhi ni museketeri wa Galileo. Rito ri fikile eka Galileo ra leswaku mupapa a nge yi kaneti buku leyintshwa. U tlhele a vulavula ni mupapa. Endzhaku ka xikombiso lexi xi nga erivaleni xa mianakanyo leyi pfulekeke ya mupapa, Galileo u ye mahlweni a tsala buku.

Hambi leswi buku ya Galileo ya Dialogue Concerning the Two Chief World Systems yi nga humesiwa hi mpfumelelo wa Khatoliki hi 1632, ku chivirika ka vupapa ku nyamalarile hi ku hatlisa. Loko a ri ni malembe ya 70, Galileo u vitaniwile leswaku a humelela emahlweni ka Nkonaniso, ra vumbirhi. Xihehlo hikwalaho ka ku nga tiyiseki xi lave leswaku mpfumelelo wa kereke wa ku humesa buku wu rhanga wu hlamuseriwa, swi tiyisekisiwile leswaku hi vuxisi, Galileo u sirhelete ku yirisiwa ko sungula ka ku dyondzisa Vucopernicus. Tanihi leswi Dialogue a yi fanisa mafambiselo ya swa ntivo-tinyeleti, ku katsa ni ya Copernicus, ku vuriwe leswaku yi lwisana ni nawu lowu yirisiweke.

Galileo u vule leswaku buku ya yena a yi xopaxopa Copernicus. A a ku ri ku tisirheleta loku tsaneke, hikuva mhaka leyi khorwisaka ngopfu a yi tsariwile ebukwini hi Copernicus. Tlhandlakambirhi, marito ya mupapa a ma tsariwile hi mutsari loyi a a nga tlharihanga, Simplicio, xisweswo a dyohela Mupapa Urban VIII.

Galileo A Hehliwa Hi Tidyondzo Ta Mavunwa

Galileo u kumiwe a ri ni nandzu. A a vabya naswona u byeriwe leswaku u ta xanisiwa loko a nga wu pfumeli nandzu wa yena, kutani a wu pfumela. A khinsame hi matsolo u hlambanyile a ku: “Ndza tisola eka swihoxo ni tidyondzo ta mavunwa leti ndzi ti vuleke . . . Ndzi nga ka ndzi nga swi vuli nakambe . . . swilo leswi nga ta endla leswaku ndzi hemba nakambe.” Lexi tsakisaka, mahungu ma vula leswaku loko a tlakuka a yima, u be misava kutani a vulavula, “Eppur si mouve! [Na sweswi ra rhendzeleka!]”

Xigwevo xi ve ku khotsiwa ni ku tisola ku fikela eku feni ka yena, loku humeleleke emalembeni ya kaye lama nga landzela. Papila leri a nga ri tsala hi 1634 ri te: “A hi miehleketo ya mina leyi nga sungula nyimpi, kambe hikwalaho ko wela emavokweni yo biha ya Majesuit.”

Hi 1822 ku yirisiwa ka tibuku ta yena ku herisiwile. Mpfhuka xa sweswo ku ta fikela hi 1979 Mupapa John Paul II a nga yi yisanga mhaka yoleyo emahlweni naswona a nga pfumelanga leswaku Galileo “u xanisiwile swinene . . . hi vanhu na hi tinhlengeletano ta Kereke.” Eka phephahungu ra Vatican, L’Osservatore Romano, Mario D’Addio, xirho lexi tivekaka xa ntirho lowu hlawulekeke lowu simekiweke hi Mupapa John Paul II wa ku tlhela ku kambisisiwa tidyondzo ta Galileo hi 1663, xi te: “Leswi vuriwaka tidyondzo ta mavunwa ta Galileo swi ti komba swi ri hava masungulo, hi tlhelo ra dyondzo ya ntivo-vukwembu kumbe ehansi ka nsinya wa nawu.” Ku ya hi D’Addio, Huvo ya nkonaniso a yi byi tirhisanga kahle vulawuri bya yona—mianakanyo ya Galileo a yi lwisani ni mhaka ni yin’we ya ripfumelo. Phepha-hungu ra Vatican ri vule leswaku xihehlo xa leswaku dyondzo ya Galileo i mavunwa a xi ri hava xisekelo.

Hi dyondza yini eka ntokoto wa Galileo? Mukriste u fanela a swi xiya leswaku Bibele a hi buku-mpfuno ya sayense. Loko ku hambana ku va kona exikarhi ka Bibele ni sayense, a nga fanelanga a ringeta ku lunghisa ku “hambana” kun’wana ni kun’wana. Ehenhla ka sweswo, ripfumelo ra Mukriste ri sekeriwe eka “rito ra Kriste,” ku nga ri eka vulawuri bya sayense. (Varhoma 10:17) Handle ka sweswo, sayense yi hundzuka nkarhi na nkarhi. Mianakanyo leyi vonakaka yi kaneta Bibele ni leyi tivekaka ngopfu namuntlha mundzuku yi nga ha kumeka yi ri ni xihoxo ivi yi tshikiwa.

Kambe, loko hi tirhisa mhaka ya Galileo leswaku hi kombisa ku tshikileriwa ka vukhongeri hi sayense, vativi va sayense va ta endla kahle ku tsundzuka leswaku ntshubulo wa Galileo a wu amukeriwanga hi vulavisisi lebyi simekiweke enkarhini wa yena. Ku hambana ni miehleketo ya sweswi, Bibele a yi nga hambananga ni ntiyiso. Rito ra Xikwembu a ri nga wu lavi mpfuxeto. A ku ri ku hlamuseriwa loku hoxeke ka Bibele hi Kereke ya Khatoliki loku nga vanga xiphiqo.

Un’wana ni un’wana u fanela a susumetiwa hi ku ntwanana ka vuako hinkwabyo loku hlamarisaka ni milawu ya ntumbuluko leswaku a tlangela swinene Muvumbi, Yehova Xikwembu. Galileo u vutisile: “Xana Ntirho i wutsongo ku tlula Rito?” Muapostola wa hlamula: ‘Timfanelo leti nga vonakiki ta [Xikwembu] ti vonaka kahle ku sukela eku tumbuluxiweni ka misava ku ya emahlweni, hikuva ti voniwa hi swilo leswi endliweke.’—Varhoma 1:20, NW.