TA KHALE
Galileo
Exikarhi ka va-1300 na va-1500, van’wasayense va le Yuropa ni vativi va filosofi, va sungule ku twisisa vuako hi ndlela leyi nga pfumelelaniki ni tidyondzo ta Kereke ya Khatoliki. Galileo Galilei u sungule ku kambisisa matilo.
EMAHLWENI ka minkarhi ya Galileo, vanhu vo tala a va tshemba leswaku dyambu, tipulanete ni tinyeleti swi rhendzeleka misava. Sweswo a ku ri dyondzo ya Kereke ya Khatoliki.
Kambe Galileo u tirhise theleskopu yakwe leswaku a kuma vumbhoni lebyi a byi nga pfumelelani ni tidyondzo ta sayense. Hi xikombiso, loko a ri karhi a languta swivativati leswi nga eka dyambu, u swi xiyile leswaku dyambu ri rhendzeleka ndhawu yin’we. Leswi a swi endla leswaku vanhu va va ni vutivi hi vuako kambe swi tlhele swi endla leswaku Galileo a kanetana ni Kereke ya Khatoliki.
SAYENSE NI VUKHONGERI
Eka makume ya malembe lama hundzeke, mutivi wa tinyeleti Nicolaus Copernicus wa le Poland, u tshubule leswaku misava yi rhendzeleka dyambu. Galileo u dyondze hi mintirho ya Copernicus leyi vulavulaka hi swilo swa le mpfhukeni a tlhela a hlengeleta vumbhoni lebyi fambisanaka ni dyondzo yoleyo. Leswi a tsandzekeke ku tshama ni vumbhoni lebyi a byi voneke hi theleskopu ya yena, u hetelele a byela vanhu hi leswi a swi tshubuleke. Van’wasayense van’wana va vule leswaku swilo leswi a a swi dyondzisa a swi kanetana ni tidyondzo ta vona naswona loko vafundhisi va ri ekerekeni a va sandza Galileo.
Hi 1616, Bellarmine “mufundhisi loyi a tlakukeke wa hi nkarhi wolowo,” u tivise Galileo hi dyondzo leyintshwa ya Khatoliki leyi a yi nga pfumelelani ni tidyondzo ta Copernicus. U sindzise Galileo leswaku a pfumelelana ni dyondzo yoleyo naswona ku hundze malembe yo tala a nga vuli leswaku misava yi rhendzeleka dyambu.
Hi 1623 Mupapa Urban VIII, loyi a a ri munghana wa Galileo, u sungule ku fuma. Hi 1624 Galileo u kombele mupapa loyi leswaku a tshika xikhundlha lexi. Ematshan’weni ya sweswo, Urban u kombele Galileo leswaku a hlamusela tidyondzo ta Copernicus ni ta Aristotle kambe a nga tshuki a pfumelelana ni yin’we eka tona hatimbirhi.
Hi nkarhi wolowo Galileo u tsale buku leyi nge Dialogue on the Great World Systems. Hambileswi mupapa a leriseke Galileo leswaku a nga pfumelelani na tona hatimbirhi tidyondzo leti, buku ya Galileo a yi pfumelelana ni tidyondzo ta Copernicus. Ku nga ri khale valala va Galileo va vule leswaku buku yakwe yi sandza mupapa. Leswi Galileo a a hehliwa a tlhela a xungetiwa hi ku xanisiwa, u lerisiwe leswaku a kanetana ni tidyondzo ta Copernicus. Hi 1633, Vakonanisi va le Rhoma va n’wi gweve ku tshama vutomi hinkwabyo a ri ekhotsweni. Galileo u fele endlwini eArcetri ekusuhi ni le Florence, hi January 8, 1642.
Mupapa John Paul II u xiye leswaku Kereke ya Khatoliki a yi hehla Galileo hi mavunwa
Ku hele madzana ya malembe tidyondzo tin’wana ta Galileo ti ri eka swikombo swa tibuku kambe Makhatoliki a ma nga pfumeleriwi ku tihlaya. Hi 1979 kereke yi tlhele yi kambisisa swiendlo swa Vakonanisi va Varhoma leswi se a swi ri ni malembe ya 300 swi ri kona. Hi 1992, Mupapa John Paul II u xiye leswaku Kereke ya Khatoliki a yi hehla Galileo hi mavunwa.