Xana N’wana Wa Wena U Tirhisa Internet?

TIMILIYONI ta vantshwa loko to tshuka ti pfulekeriwa hi nkarhi, ti tshama ti ri eka Internet kun’wana ni kun’wana laha ti nga kona, ku nga ha va ku ri ekaya, exikolweni, ekaya ka vanghana va vona kumbe eka selfoni. Loko u ri mutswari u langutane ni mhaka ya nkoka: Vana va wena va tiva Internet ku ku tlula, naswona va tiva ni leswi va faneleke ku swi endla leswaku wena u nga swi voni leswi va nga eku swi endleni eka Internet.

Xana leswi swi fanele swi ku karhata? Ina. Xana xiyimo lexi a xi nge he tlhantlheki? Doo! Hambileswi eka wena Internet yi nga vaka nchumu lowu rharhanganeke, u nga swi kota ku dyondza swo karhi leswi yi nga na swona. Naswona a swi lavi u kala u va ni vutshila eka swilo swa elektroniki leswaku u ta sirhelela n’wana wa wena.

Swihloko leswi swa nxaxamelo swi ta ku pfuna leswaku u tiva swo karhi hi Internet. A hi rhangeni hi ku kambisisa makhombo lawa n’wana wa wena a nga langutanaka na wona loko a tirhisa Internet.

Vantshwa Lava Tirhisaka Internet—Leswi Vatswari Va Faneleke Va Swi Tiva

KHALE vanhu a va ehleketa leswaku va nga sirhelela vana va vona eka makhombo ya Internet hi ku veka khompyuta erivaleni. A va ehleketa leswaku leswi swi ta sivela vana va vona leswaku va nga pfuli ti-Web site leti nga ni khombo. Hambileswi ka ha riki vutlhari leswaku vatswari va nga pfumeleli vana va vona va tirhisa Internet emakamareni ya vona, kambe sweswo a hi swona ntsena leswi va faneleke va swi endla leswaku va va sirhelela. Masiku lawa vantshwa va nga kota ku tirhisa Internet etindhawini to hambana-hambana, va nga ha tirhisa tiselfoni leti nga ni Internet, tindhawu leti vanhu va nga tirhisaka Internet eka tona ivi va hakerisiwa mali yo karhi, tilayiburari ni ku tirhisa Internet ya munghana wa vona. Leswi ku nga ni tindhawu to tala leti vantshwa va nga tirhisaka Internet eka tona, mutswari a nge yi tivi hi ku helela ndlela leyi n’wana wakwe a yi tirhisaka ha yona.

Xiya swilo swin’wana leswi kokaka vantshwa vo tala eka Internet ni makhombo lama nga ha vaka kona.

KU RHUMELA RUNGULA HI E-MAIL

I yini E-mail? I marungula lama rhumeriwaka hi khompyuta ni michini yin’wana ya elektroniki.

Ha yini yi rhandziwa? E-mail i ndlela leyi hatlisaka ni leyi nga durhiki yo bula ni vanghana ni swirho swin’wana swa ndyangu.

Leswi u faneleke u swi tiva. Marungula yo tala lama rhumeriwaka hi e-mail lawa vanhu va nga ma laviki, lawa yo tala ya wona ku nga swinavetiso ma nyangatsa ngopfu. Minkarhi yo tala marungula ya kona ma va ma khumba swilo swa manyala. Rungula leri munhu lonkulu—ku katsa ni n’wana loyi bya ha riki vusiku—a rhumeriweke rona hi e-mail ri nga ha lava leswaku a tsala vuxokoxoko bya yena n’wini lebyi nga ha endlaka leswaku makhamba ma byi yiva. Ku hlamula ti-e-mail to tano, hambi ku ri ku kombela lava ti rhumeleke leswaku va tshika ku ku rhumela tona swi nga va kombisa leswaku e-mail yoleyo ya tirha kutani va hamba va ku rhumelela marungula lawa u nga ma laviki.

TI-WEB SITE

I yini ti-Web site? I rungula leri hlengeletiwaka ni ku hlayisiwa hi tinhlengeletano, tindzawulo ta dyondzo, van’wamabindzu ni hi vanhu vo karhi.

Ha yini vantshwa va ti rhandza? Ku ni timiliyoni ta ti-Web site leti nyikaka vantshwa nkarhi wo xava, wo endla ndzavisiso, wo bula ni vanghana ni wo tlanga kumbe ku tikopela mintlangu ya vhidiyo ni vuyimbeleri.

Leswi u faneleke u swi tiva. Vanhu vo tala lava nga ni mahanyelo yo biha va tirhisa ti-Web site hi ndlela yo biha. Ti-Web site to tala ti kombisa vanhu va ri karhi va endla timhaka ta le masangwini, naswona swa olova leswaku lava nga xalamukangiki va pfula ti-Web site teto. Hi xikombiso, eUnited States, 90 wa tiphesente ta vantshwa lava nga exikarhi ka malembe ya nhungu na 16 lava ku vulavurisaniweke na vona va vule leswaku va tshame va vona swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki swi humelela hi xitshuketa eka Internet, minkarhi yo tala leswi swi humelele va ri karhi va endla ntirho wa xikolo!

Nakambe ti ni tindhawu leti vantshwa va nga nghenaka eka tona hi ku olova va gembula. Le Canada, 23 wa tiphesente ta vana lava nga eka gredi 10 na 11 va vule leswaku va tshame va nghena eka ti-Web site teto, kutani swa twisiseka loko valavisisi va karhateka ngopfu hi ku andza ka vanhu lava vaka mahlonga ya ku gembula eka Internet. Ku ni ti-Web site leti seketelaka “mhaka ya ku chava ku dya leswaku munhu a tshama a lale ngopfu.”a Hi hala tlhelo ku ni ti-Web site leti hlohlotelaka ku venga minhlangano leyitsongo ya vukhongeri ni tinxaka to karhi. Ti-Web site tin’wana ti dyondzisa vanhu ku endla tibomo, chefu ni ndlela leyi vutherorisi byi nga endliwaka ha yona. Mintlangu yo tala ya tivhidiyo leyi nga kona eka Internet yi kombisa madzolonga yo chavisa ni ku halatiwa ka ngati.

TINDHAWU TO BURISANA EKA TONA EKA INTERNET

I yini tindhawu to burisana eka tona eka Internet? I ndhawu leyi pfumelelaka vanhu ku tsalelana marungula eka Internet va bula hi mhaka yo karhi kumbe leswi va tsakisaka.

Ha yini ti rhandziwa? N’wana wa wena a nga bula ni vanhu vo tala lava a nga si tshamaka a hlangana na vona kambe lava rhandzaka swilo leswi fanaka.

Leswi u faneleke u swi tiva. Hakanyingi swifamona swi nghena eka tindhawu to burisana eka tona eka Internet swi tibyele leswaku swi ta kanganyisa vana leswaku va burisana na swona hambi ku ri ku hlanganyela etimhakeni ta masangu. Xiya leswi endlekeke loko un’wana wa vatsari va buku leyi nge What in the World Are Your Kids Doing Online? a ri karhi a endla ndzavisiso malunghana ni ku tirhisa Internet hi ndlela leyi sirhelelekeke. Loko a ri karhi a endla ndzavisiso wakwe eka Internet u tiendle onge u ni malembe ya 12. Buku leyi yi ri: “Hi ku hatlisa un’wana u n’wi rhambe leswaku va burisana eka Internet kambe a a lava swi nga voniwi hi mani na mani. U endle onge a nga swi tivi ku pfula tindhawu to burisana ta le xihundleni eka Internet, kutani mukanganyisi loyi a a tiendla munghana, u n’wi kombe ndlela ya kona. Kutani mukanganyisi yoloye u n’wi vutise loko a swi lava ku vulavula hi timhaka ta masangu [eka Internet].”

MARUNGULA LAMA FIKAKA HI XIHATLA

I yini marungula lawa? I ku burisana exikarhi ka vanhu vambirhi kumbe vo tala, va ri karhi va vona rungula leri va tsalelanaka rona hi nkarhi wolowo.

Ha yini ma rhandziwa? Munhu a nga tihlawulela munghana loyi a lavaka ku bula na yena hi ndlela yoleyo hi ku hlawula eka nxaxamelo lowu a wu endleke wa vanghana va yena. A swi hlamarisi leswi ndzavisiso lowu endliweke eCanada wu kombisaka leswaku 84 wa tiphesente ta vantshwa va malembe ya 16 na 17 va heta nkarhi lowu tlulaka awara hi siku va ri karhi va rhumelana marungula ni vanghana va vona hi ndlela yoleyo.

Leswi u faneleke u swi tiva. Ku burisana hi ndlela yoleyo swi nga kavanyeta n’wana wa wena loko ku ri leswaku a a fanele a hlaya kumbe a endla ntirho wun’wana lowu lavaka leswaku a nga kavanyetiwi. Hi hala tlhelo a wu swi tivi leswaku i mani munhu loyi n’wana wa wena a burisanaka na yena, naswona a wu swi koti ku twa bulo ra kona.

TIDAYARI LETI VURIWAKA TI-BLOG

I yini ti-blog? Leti i tidayari ta le ka Internet.

Ha yini ti rhandziwa? Eka tidayari leti vantshwa va kota ku tsala hi swilo leswi va swi ehleketaka, leswi va swi navelaka ni mintirho leyi va yi rhandzaka. To tala ta tona ti ni ndhawu leyi muhlayi a nga tsalaka swo karhi, naswona vantshwa vo tala va tsaka loko va kuma leswaku munhu un’wana u tsale swo karhi eka yona.

Leswi u faneleke u swi tiva. Tidayari leti ti nga hlayiwa hi mani na mani. Vantshwa van’wana va tsala rungula leri munhu a nga ri tirhisaka leswaku a kuma ndyangu wa ka vona, laha va nghenaka kona xikolo ni adirese ya laha va tshamaka kona. Mhaka yin’wana leyi u faneleke u yi xiya hi leyi: Tidayari leti ti nga onha ndhuma leyinene leyi munhu a nga na yona ku katsa ni ndhuma ya n’wini wa dayari yoleyo. Hi xikombiso, vathori van’wana va sungula hi ku languta dayari ya munhu loyi a kombelaka ntirho va nga si endla xiboho xo n’wi thola.

KU TIENDLELA WEB SITE

I yini Web site leyi munhu a tiendlelaka yona? I ndhawu leyi vantshwa va kotaka ku nghenisa swifaniso swa vona, tivhidiyo ni tidayari leti vuriwaka ti-blog.

Ha yini ti rhandziwa? Hikuva vantshwa va kota ku tiendlela Web site leyi tsakisaka, va tihlamusela leswi va nga xiswona. Eka Web site leyi va kota ni ku kuma vanhu vo tala lava va va vulaka vanghana kasi i vakanganyisi.

Leswi u faneleke u swi tiva. Nhwanyana la vuriwaka Joanna u ri: “Ku tiendlela Web site swi fana ni ku va u endle xinkhubyana eka Internet. Hambi ku ri vanhu lava chavisaka va nga ta exinkhubyanini xexo.” Vuxokoxoko bya wena n’wini lebyi u byi tsaleke kwalaho byi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo biha hi vantshwa ni hi vanhu lavakulu lava nga vakanganyisi leswaku va endla swilo swo biha. Parry Aftab la nga ni ntokoto eku tirhiseni ka Internet hi ndlela leyinene, u vitana ti-Web site leti vanhu va tiendlelaka tona a ku i “ndhawu leyi vanhu lava kanganyisaka van’wana hi timhaka ta le masangwini va nga kumaka vanhu lava va nga va hlaselaka.”

Ku tlula kwalaho, ku endla xinghana ni vanhu va le ka Internet swi ni khombo. Vantshwa vo tala va ni nxaxamelo wo leha eka ti-Web site ta vona wa vanhu lava va nga siki tshamaka va vonana na vona hi xiviri, naswona sweswo va swi endla hi xikongomelo xa leswaku va vonaka va ri vanhu lava tiviwaka swinene eka lava va pfulaka ti-Web site ta vona. Candice Kelsey loko a tsala ebukwini yakwe leyi nge Generation MySpace, u vule leswaku “vantshwa va kambisisa ndlela leyi munhu a nga ta va munghana wa nkoka ha yona hi ku languta leswaku i vanhu vangani lava n’wi tsakelaka.” U tlhele a engeta a ku: “Moya lowu wa ku tihlanganisa ni vanhu hi ku rhanga u languta nxaxamelo wa vanhu lava a nga na vona wu endle leswaku vana va hina va tihambanisa ni vanhu ni tindhawu leti a va ta pfuneka eka tona, kambe va tsutsumela eka swilo leswi nga ta endla leswaku va va ni ndhuma.” Hikwalaho, buku leyi nge What in the World Are Your Kids Doing Online? yi vutisa xivutiso xa nkoka lexi nge: “Xana u va hlamusela njhani vana va wena leswaku va twisisa leswaku va fanele va va ni ntwela-vusiwana, kasi Internet yi va endla va hlangana ni vanhu va tlhela va nga ha vi na mhaka na vona handle ko karhateka?”

Swikombiso leswi i swin’wana swa leswi vantshwa va swi rhandzaka eka Internet namuntlha. Loko u ri mutswari, i yini leswi u nga swi endlaka leswaku u sirhelela vana va wena eka makhombo ya Internet?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

Le Indiya nhlayo leyikulu ya vanhu lava tirhisaka Internet i vantshwa, naswona hi lembe rin’we yi tlakuke hi 54 wa tiphesente

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

“Mutswari a nga ha vona onge vhidiyo leyi hoxiweke eka khompyuta i ndlela leyi nga durhiki leyi n’wana a nga yi tirhisaka ku bula ni vanghana kumbe maxaka, kambe eka xigevenga yoleyo ku nga ha va ndlela yo yenga n’wana wa wena loko a ri yexe.”—Robert S. Mueller wa Vunharhu, mukongomisi wa Ndzawulo ya Mfumo ya Vulavisisi

Vantshwa Lava Tirhisaka Internet Leswi Vatswari Va Nga Swi Endlaka

LOKO u ri mutswari, xana i yini lexi a xi ta ku chavisa ngopfu—xana i ku tiva leswaku n’wana wa wena u ni swilotlelo swa movha wa laha kaya kumbe i ku tiva leswaku u tirhisa Internet hi ndlela leyi a yi lavaka? Haswimbirhi swa chavisa, naswona swi lava leswaku munhu a va a ri ni vutihlamuleri hi ndlela yo karhi. Vatswari a va nge tshameli ku alela vana va vona leswaku va tirhisa movha, kambe va ta tiyiseka leswaku va va dyondzisa ndlela leyinene yo chayela. Vatswari vo tala na vona va dyondzisa vana va vona ku tirhisa Internet hi ndlela leyinene. Milawu leyi kongomisaka ya le Bibeleni leyi hi nga ta vulavula hi yona yi ta pfuna swinene.

“Un’wana ni un’wana wo tlhariha u ta endla swilo hi ku tiva.” (Swivuriso 13:16) Vatswari lava vana va vona va tirhisaka Internet va fanele va tiva ndlela leyi yi tirhaka ha yona ni leswi vana va vona va swi endlaka loko va tsalelana marungula lama fikaka hi xihatla, loko va ri karhi va pfula ti-Web site leti vanhu va nga tiendlela tona kumbe loko va ri karhi va endla swo karhi eka Internet. Marshay la nga ni vana vambirhi u ri: “U nga tibyeli leswaku se u dyuharile kumbe a wu dyondzekanga. Tikarhatele ku tiva swilo swa thekinoloji.”

“U fanele u tlhela u endla guma elwangwini ra wena, leswaku [ku nga wi munhu] ehenhla ka [rona].” (Deteronoma 22:8) Vanhu va le ka Internet va nga ha endla tiprogreme leti nga pfumelelaka vatswari leswaku va endla guma hi ndlela yo fanekisela, leswaku ku nga ngheni marungula kumbe swifaniso leswi nga basangiki eka Internet ni leswaku vana va vona va nga ngheni eka ti-Web site leti nga ni khombo. Tiprogreme tin’wana ti nga ha sivela vana leswaku va nga tsali mavito ni tiadirese ta vona vini kumbe vuxokoxoko byin’wana. Kambe swi fanele swi xiyiwa leswaku tiprogreme toleto a hi minkarhi hinkwayo ti kotaka ku sivela rungula leri nga ni khombo. Nakambe vantshwa vo tala lava se va nga ni ntokoto eka khompyuta va dyondza tindlela to honisa tiprogreme toleto ivi va nghena laha a va nga fanelanga va nghena kona.

“Loyi a tihambanisaka ni van’wana u tilavela swa yena ntsena; u ta hambana ni vutlhari hinkwabyo lebyi pfunaka.” (Swivuriso 18:1) Nkambisiso lowu endliweke le United Kingdom wu paluxe leswaku muntshwa un’we eka va ntlhanu lava nga exikarhi ka malembe ya kaye na 19 va kota ku tirhisa Internet va ri emakamareni ya vona yo etlela eka wona. Loko khompyuta yi vekiwe erivaleni swi nga pfuna vatswari leswaku va tshama va ri karhi va xiya leswi vana va vona va nga le ku swi endleni eka Internet, naswona swi nga sivela vana ku nghena eka ti-Web site leti nga basangiki.

“Tshamani mi ri karhi mi languta leswaku ndlela leyi mi fambaka ha yona a yi fani ni ya lava nga tlharihangiki kambe yi fana ni ya vanhu vo tlhariha, mi tixavela nkarhi lowunene, hikuva masiku ma hombolokile.” (Vaefesa 5:15, 16) Vula leswaku vana va nga yi tirhisa rini Internet nileswaku va nga heta nkarhi wo tanihi kwihi va ri eka yona, swin’we ni ti-Web site leti va nga nghenaka eka tona ni leti va nga fanelangiki va nghena eka tona. Hlamusela vana va wena milawu leyi va faneleke va yi landzela loko va tirhisa Internet, naswona u tiyiseka leswaku va yi twisisa.

I ntiyiso leswaku a wu nge swi koti ku vona leswi vana va wena va swi endlaka loko va nga ri ekaya. Hikwalaho i swa nkoka leswaku u dyondzisa vana va wena milawu leyinene leswaku va ta endla swiboho swa vutlhari hambi loko va ri ekule na wena.a (Vafilipiya 2:12) Swi veke erivaleni leswaku byi ta va byihi vuyelo bya kona loko va tlula milawu leyi u va vekeleke yona malunghana ni ku tirhisa Internet. Yi tirhise milawu yoleyo.

“[Manana lonene] u languta leswi endlekaka eka vandyangu wakwe.” (Swivuriso 31:27) Tshama u ri karhi u kambela ndlela leyi vana va wena va yi tirhisaka ha yona Internet naswona u va byela leswaku u ta endla tano. Leswi a swi vuli swona leswaku u nghenelela etimhakeni ta vona. Tsundzuka leswaku Internet yi tirhisa hi mani na mani. Ndzawulo ya Mfumo ya Vulavisisi eUnited States yi vula leswaku vatswari va fanele va pfula Internet va vona leswi vana va vona va swi endlaka eka yona naswona minkarhi yin’wana va kamba ti-e-mail ni ti-Web site leti va nghenaka eka tona.

“Vuswikoti byo ehleketa byi ta ku rindza, ku twisisa ku ta ku hlayisa, ku ku kutsula endleleni yo biha, eka munhu la vulavulaka swilo leswi humeke endleleni.” (Swivuriso 2:11, 12) Vatswari a va nge swi koti ku vona hinkwaswo leswi vana va vona va swi endlaka eka Internet. Kambe milawu leyi u va dyondzisaka yona ni xikombiso lexinene lexi u va vekelaka xona swi ta va sirhelela ngopfu. Kutani tinyike nkarhi u bula ni vana va wena hi makhombo lawa va nga langutanaka na wona loko va tirhisa Internet. Ku bula ni vana va wena u ntshunxekile hi yona ndlela ya nkoka yo va sirhelela eka makhombo ya Internet. Tom, tatana la nga Mukreste u ri: “Hi vulavule ni vafana va hina havambirhi malunghana ni vanhu vo ‘biha’ va le ka Internet. Hi tlhele hi va hlamusela leswaku i yini swifaniso swo navetisa timhaka ta le masangwini, leswaku ha yini swi fanele swi papalatiwa, nileswaku ha yini va nga fanelanga va bula ni vanhu lava nga va tiviki eka Internet.”

U Nga Va Sirhelela Vana Va Wena

Leswaku u sirhelela vana va wena eka makhombo ya Internet swi lava matshalatshala naswona swilo swa elektroniki leswi Internet yi kumekaka eka swona swi tshama swi ri karhi swi cinca. Nhluvuko wa thekinoloji wu nga pfuna hi ndlela yo karhi, kambe wu nga va ni khombo swinene eka vana. Vatswari va nga va pfuna njhani vana va vona leswaku va kota ku langutana ni makhombo enkarhini lowu taka? Bibele yi ri: “Vutlhari i xisirhelelo ku fana nileswi mali yi nga xisirhelelo.”—Eklesiasta 7:12.

Pfuna vana va wena leswaku va tlhariha. Nakambe va pfune leswaku va twisisa ndlela yo papalata makhombo ya le ka Internet ni ndlela leyi va nga yi tirhisaka ha yona hi ndlela leyinene. Hikwalaho Internet yi ta tirhisiwa hi ndlela leyi nga ta ka yi nga xungeti vuhlayiseki bya vana va wena.