Tahiti

Loko u languta swihlala swa French Polynesia swo fana na Tahiti, Mooréa na Bora Bora, u ri eka xihaha-mpfhuka, swi fana ni tindzalama leti nga lo famba ti veketeriwa ehenhla ka vuandlalo bya Lwandle ra Pacific, leri mati ya rona ma nga ni muvala wa wasi lowu dzwihaleke. Madamu ya swihlala leswi lama vangamaka, lama khavisiweke hi tikorale ni tihlampfi ta mivalavala yo xonga, ma ni timbuwa ta sava ra muvala wa nsuku kumbe wo tshwuka wu tlhela wu dzwihala. Ku ni mirhi ya ncindzu leyi nembaka hi tikhokhonati leyi yaka hala ni hala loko yi hungiwaka hi rimoyana. Loko mahlo ya wena ma vona tintshava leti nga ni maribye eswihlaleni leswi, leti tinhlohlorhi ta tona ti funengetiweke hi mapapa, onge ma nga tshama ma ti honolerile.

Swa twisiseka leswaku ha yini vampfampfarhuti ni vatsari va kombisa swihlala leswi swi ri paradeyisi emisaveni. Kunene swi fanele swi ve paradeyisi eka vatluti va khale lava veke vo sungula ku swi vona ivi va tshama eka swona, kumbexana eka malembe ya gidi lama hundzeke kumbe ku tlula. Vamabulandlela lava vo hlawuleka, lava swi tikombaka onge a va huma eDzonga-vuxa bya Asia, i van’wana va vakokwana-xinguwe va vanhu lava namuntlha va tiviwaka va ri Mapolynesia. Eka malembe-xidzana lama hundzeke, va hangalakile va suka exihlaleni lexi a va tshama eka xona, va ya tshama eswihlaleni leswin’wana hinkwaswo swa lwandle ra Pacific, kutani swi hundzuka kaya ra vona.

Ndhawu leyi namuntlha yi vitaniwaka Polynesia, ku nga rito leri vulaka “Swihlala swo Tala” yi kumeka eka xiyenge lexi ku ehleketiwaka leswaku xi ni tinhla tinharhu, lexi sukelaka eHawaii, en’walungu xi ya fika aEaster Island, le dzonga-vuxa kutani xi kongoma eNew Zealand le dzonga-vupela-dyambu. Hi ta bula hi xiphemu xin’we xa ndhawu leyi ya Polynesia—ku nga French Polynesia—leyi Tahiti ku nga xona xihlala-nkulu eka yona.a French Polynesia yi vumbiwa hi mintlawa ya swihlala swa ntlhanu: ku nga Tubuaï (Austral) Islands, Gambier Islands, Marquesas Islands, Society Islands na Ntlawa wa swihlala swa Tuamotu. Vavalangi va le Yuropa va tshubule ndhawu leyi ya lwandle ra Pacific va nga swi rindzelanga, hi lembe-xidzana ra vu-16.

Ku Fika Ka Valungu

Spaniard Álvaro de Mendaña de Neira u tshubule swin’wana swa swihlala leswi vuriwaka Marquesas Islands hi 1595. Hiloko Pedro Fernandes de Queirós, loyi a a ri socha ra Mendaña de Neira, a tshubula xiphemu xa Ntlawa wa Swihlala swa Tuamotu hi 1606. Muvalangi wa le Jarimani, Jacob Roggeveen u tshubule xihlala xa Bora Bora, xa Makatéa ni xa Maupiti hi 1722. Kutani hi 1767, Samuel Wallis, Mufambisi wa xikepe xa nyimpi xa le Britain, lexi vuriwaka Dolphin, a fika eribuweni ra Tahiti, ku nga xona xihlala-nkulu eswihlaleni swa French Polynesia. Haxawa xa kona, ku fike mutlutisi wa Mufurwa, ku nga Mufambisi Louis-Antoine de Bougainville.

Bougainville u tsakisiwe hi ku xonga ka xihlala lexi a tlhela a hlamarisiwa hi ndlela leyi vaaka-tiko va kona va rhandzanaka ha yona kutani a thya xihlala xa Tahiti vito leri nge “Nouvelle Cythère, ku nga vito ra Xihlala xa Peloponnesia lexi vitaniwaka Kithira, lexi ku vuriwaka leswaku Aphrodite [xikwembukati xa rirhandzu ni vuxongi] u tlhandlukele ekusuhi na xona elwandle,” hi ku vula ka buku leyi nge Cook & Omai—The Cult of the South Seas. Exikarhi ka lembe ra 1769 ni ra 1777, James Cook, muvalangi wa le Britain, u endzele eTahiti ka mune. U fike a thya ntlawa wun’wana wa swihlala leswi katsaka Tahiti, vito leri nge Society Islands.

Endzhaku ka vavalangi lava ku te varhumiwa. Eka vona, lava va veke mpfuno lowukulu hi lava a va rhumeriwe hi Vandla ra le London ra Varhumiwa, leri a ri sekeriwa hi Maprotestente. Varhumiwa va rona vambirhi, ku nga Henry Nott na John Davies va endle ntirho lowukulu leswaku ririmi ra le Tahiti ri tsariwa kutani va sungula ku hundzuluxela Bibele ha rona. Ninamuntlha, Bibele ya Xitahiti yi tirhisiwa ngopfu eswihlaleni swa French Polynesia, ngopfu-ngopfu eswihlaleni swo tala leswi lawuriwaka hi Kereke ya Protestente. Varhumiwa va kereke ya Masavata, ya Khatoliki ni ya Mormon na vona va tirhilenyana hambileswi va hatleke va lan’wa. Hi xikombiso, Kereke ya Khatoliki, yi lawula ngopfu eswihlaleni swa Marquesas, swa Gambier ni le ntlaweni wa swihlala swa Tuamotu leswi nga le vuxeni.

Swi tise ku yini leswaku mintlawa leyi ya ntlhanu ya swihlala yi wela eka Mafurwa? Ku sukela hi 1880, tiko ra Furwa ri swi hlengelete hakatsongo-tsongo, ivi ri vumba koloni leyintshwa ya Furwa. Doroba ra Papeete le Tahiti ri endliwe ntsindza wa kona naswona vanhu va le swihlaleni va nyikiwe lunghelo ro va vaaka-tiko va le Furwa. Hi 1946, Furwa ri hlawule swihlala leswi swi va ndhawu ya rona ya le ntsungeni wa malwandle kutani hi 1957 swi thyiwa vito leri nge French Polynesia.

Ku Fika Ka Rungula Ra Mfumo

Mbhoni yo sungula ku endzela eTahiti a ku ri Sydney Shepherd, loyi a fikeke hi 1931. Sydney u hete malembe mambirhi a ri karhi a tlutela eswihlaleni swo hlayanyana swa lwandle ra Pacific a ya chumayela. Endzhaku ka yena ku te Frank Dewar wa le New Zealand. Vamakwerhu lava va fambise minkandziyiso yo tala hambileswi va nga swi kotangiki ku tshama nkarhi wo leha. Entiyisweni, endzhaku ka malembe ya 20, Leonard (Len) Helberg loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha la humaka eAustralia, u te: “A ndzi ri karhi ndzi famba ni nandza wa vandlha ePapeete hi movha wa yena loko a yima, a khandziyisa wanuna un’wana loyi a n’wi tivaka, ku nga mukhalabye wa Muamerika, loyi a a tshama etintshaveni. Loko mukhalabye loyi a twa leswaku ndzi Mbhoni, u te: ‘Ndzi tsundzuka loko un’wana wa vanhu va n’wina a endzele laha emalembeni lama hundzeke kutani a ndzi siyela nhulu ya tibuku ta Judge Rutherford.’ Lexi a xi ri xikombiso xin’wana xa ntirho lowu endliweke hi maphayona yo sungula ku fika eswihlaleni leswi. Phayona leri ku vulavuriwaka ha rona a ku nga ri Sydney Shepherd kumbe Frank Dewar.”

Van’wana lava chumayeleke hi Mfumo hi rixaladza eswihlaleni swa French Polynesia a ku ri Jean-Marie na Jeanne va ka Félix, mpatswa lowu tekaneke lowu kumeke ntiyiso eAlgeria, leyi hi nkarhi wolowo a yi ri koloni ya Furwa. Va khuvuriwe hi 1953. Hi 1955 ku rhambiwe vahuweleri va Mfumo leswaku va ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu, ku katsa ni le swihlaleni swa French Polynesia. Va ka Félix va amukele xirhambo xexo kutani va rhurhela eTahiti hi 1956 na Jean-Marc n’wana wa vona wa jaha. Hambiswiritano, Jean-Marie loyi a a ri munjhiniyara a a nga wu kumi ntirho. Hiloko ndyangu lowu wu rhurhela en’walungu-vuxa bya Tahiti, mpfhuka lowu nga tikhilomitara ta 230, exihlaleni xa Makatéa, le Tuamotu, laha Jean-Marie a fikeke a thoriwa ekhampanini ya munyu.

Mpatswa lowu a wa ha yimayimanga, wu lo namba wu sungula ku chumayela vaakelani ni vatirhi-kulobye va Jean-Marie. Jeanne u ri: “Vanhu va le swihlaleni a va xixima Bibele swinene, a va rhiya ndleve loko va chumayeriwa rungula ra Mfumo naswona a va hisekela ku dyondza Bibele. Sweswo swi hi tiyise nhlana. Kambe, vafundhisi va kwalaho a va nga lavi no hi vona. Va kale va luma swirho swa tikereke ta vona ndleve leswaku swi tivonela eka ‘vaprofeta va mavunwa’ lava nga exihlaleni xa vona, va byela vanhu leswaku va nga hi vulavurisi kumbe ku hundza hi le kaya ra hina!”

Hambiswiritano, vanhu vo tala va cince vonelo ra vona hi mpatswa lowu nga Vakreste. Vanhu vo tala va le swihlaleni va hetelele va xixima Jean-Marie na Jeanne swinene, hileswi a va nga va tekeli hansi vanhu va le Polynesia, tanihi laha valungu van’wana va le Makatéa a va endla hakona.

Nilokoswiritano, a swi lava xivindzi ku ya emahlweni ni ntirho hikuva mufambisi wa khamphani ya munyu a a ri ni matimba yo hlongola mutirhi un’wana ni un’wana loko a swi lava. Kasi xin’wana hi leswaku maphorisa mambirhi ya le xihlaleni a ma pfa ma endzela ndyangu lowu, ma wu vutisa hi ta ntirho wa wona. Hakatsongo-tsongo, maphorisa lawa ya Mafurwa ma swi xiyile leswaku Jean-Marie na Jeanne a va ri vanhu vo lulama. Hiloko ma hetelela ma ake vuxaka na vona.

Xichudeni xo sungula xa Bibele lexi endleke nhluvuko lowunene hi tlhelo ra moya a ku ri Maui Piirai, loyi a a tirha swin’we na Jean-Marie naswona a ri muaka-tiko wa le Polynesia. Loko ntiyiso wu ri karhi wu dzika embilwini ya Maui, u fularhele swilo swo tala evuton’wini bya yena. Hi xikombiso, u tshike ku dzaha fole ni ku nwa ku tlula mpimo kutani a cata ni nsati loyi a heteke malembe ya 15 va ri karhi va tshama swin’we va nga tekananga. Maui u khuvuriwe hi October 1958, naswona u ve wo sungula ePolynesia ku nyiketela vutomi bya yena eka Yehovha. Na yena u byele van’wana mahungu lamanene kutani sweswo swi hlundzukise vafundhisi. Mufundhisi un’wana u kale a luka mano ya leswaku Maui a hlongoriwa entirhweni. Kambe mano wolawo ma be hansi hikuva Maui a a ri mutirhi lonene naswona a a tiendlele vito lerinene.

Munhu wa vumbirhi la amukeleke ntiyiso a ku ri Germaine Amaru, loyi a a ri mudyondzisi wa xisati exikolweni, naswona u twe ntiyiso eka un’wana wa swichudeni swakwe, ku nga Jean-Marc, n’wana wa ka Félix. Hambileswi Jean-Marc a a ri ni malembe ya nkombo ntsena hi vukhale, mudyondzisi wa yena u tsakisiwe hi vutivi lebyi a a ri na byona bya Bibele lerova a bela vatswari va yena riqingho. Hiloko va sungula ku dyondza na yena Bibele. Kambe a swi helelanga kwalaho, hikuva Germaine u pfune mudyondzisi-kulobye Monique Sage ni nuna wa yena Roger, leswaku va va ni vutivi hi Yehovha.

Va ka Félix na Maui Piirai na vona va sungule ku dyondza na Manuari Tefaatau, muntshwa loyi a a ri mudiyakoni ekerekeni ya Protestente ya le xihlaleni xa Makatéa, swin’we ni munghana wa yena Arai Terii. Eku sunguleni, lavambirhi va hambete va ya ekerekeni ya vona va ri karhi va chumayela ntiyiso wa Matsalwa eka lava nghenaka na vona kereke, va va hlamusela hi ta Vunharhu-un’we, ndzilo wa tihele, ku nga fi ka moya-xiviri ni swin’wana. A swi kanakanisi leswaku sweswo swi pfuxe hasahasa eka vanhu va kereke ya Protestente. Hambiswiritano, vanhu vo tala va timbilu letinene va endle ku fana ni vanhu va le Beriya wa khale, va kambisisa Bibele ku vona loko leswi va swi twaka swi ri ntiyiso.—Mint. 17:10-12.

Handle ko kanakana, sweswo a swi n’wi tsakisanga mufundhisi. U kale a xungeta leswaku mani na mani la hambetaka a yingisa Timbhoni u ta n’wi hlongola ekerekeni. Van’wana va chavile kambe van’wana va ye emahlweni va endla nhluvuko wa moya kutani va namba va lela ekerekeni. Van’wana lava nga lela ekerekeni a ku ri Manuari na Arai swin’we na Moea nsati wa Maui Piirai na Taina Rataro, loyi hi nga ta twa hi ta yena loko hi ri karhi hi ya emahlweni ni rungula leri.

Eku sunguleni, ntlawa lowu kulaka wa vahuweleri ni swichudeni swa Bibele a wu hlanganyela ekaya ra va ka Félix, laha Jean-Marie a a nyikela tinkulumo hi Xifurwa kutani Maui a ti toloka hi Xitahiti. Hi 1959 loko ndyangu wa ka Félix wu rhurha exihlaleni xa Makatéa, ntlawa wa swichudeni wu sungule ku hlanganyela ekaya ra Maui hikuva Maui se a a ri makwerhu la khuvuriweke. Xana Jean-Marie na Jeanne va ri yini hi ntirho lowu va wu endleke eswihlaleni? Loko Jeanne loyi sweswi se a tshamaka eItaly, a vulavulela nuna wa yena loyi a loveke, u ri: “A hi tisoli nikatsongo. Kahle-kahle evuton’wini bya hina hi ri swin’we, ntirho lowu hi wu endleke exihlaleni xa Makatéa a wu rivaleki.”

Mahungu Lamanene Ma Fika eTahiti

Hi 1955 loko ku sale katsongo leswaku va ka Félix va rhurhela exihlaleni xa Makatéa, rhavi ra le Australia ri rhumele Len Helberg leswaku a ya endzela mavandlha ePacific Dzonga. Xiavelo xa yena a xi hlanganisa timiliyoni ta swikwere-khilomitara, ku suka exihlaleni xa New Caledonia ku ya eswihlaleni swa French Polynesia. Kambe vahuweleri lava a va tshama eswihlaleni leswi a va nga fiki ni le ka 90 naswona a a nga ri kona ni un’we loyi a a tshama eTahiti. Len a a tivekele tipakani tinharhu ta nkoka: yo sungula a ku ri ku endzela vandlha ha rin’we ni ntlawa ha wun’we endzhaku ka tin’hweti tin’wana ni tin’wana ta tsevu; ya vumbirhi a ku ri ku vonana ni muhuweleri ha un’we ni munhu un’wana ni un’wana la tsakelaka la tshamaka ekule; kasi ya vunharhu a ku ri ku sungula masimu lamantshwa laha swi kotekaka kona, a tirhisa filimi leyi nge The New World Society in Action.

Hi December 1956, Len u fike ro sungula eTahiti kutani a tshama kwalomu ka tin’hweti timbirhi. U tshame a dyondza Xifurwa exikolweni kambe se a a nga ha xi tivi kahle. Hiloko a sungula ku chumayela endhawini ya mabindzu a ri ni ntshembo wa leswaku u ta hlangana ni munhu la vulavulaka Xinghezi. Kambe u hlangane ni un’wana wa swigwili swa le Tahiti. Wanuna loyi u rhiye ndleve ivi a kombela Len leswaku a tlhela a n’wi endzela. Hi Mugqivela la tlhandlamaka, loko wanuna loyi a heta ku dya swakudya swa ninhlikanhi na Len, u n’wi rhambele ekaya rakwe kutani va famba hi movha lowu a wu chayeriwa hi munhu la n’wi hirheke. Len u ri: “Ri te loko ri rhenga, ndzi hlamarile loko wanuna loyi a ba nanga leyikulu leyi endliweke hi nkatla. Ndzi kume leswaku hi yona ndlela leyi a a vitana vachaviseki va ximutana xexo leswaku va ta hlangana eholweni leyi vandzamaneke ni yindlu ya yena.

“Hiloko ku ta vavanuna va kwalomu ka khume-mbirhi, ku katsa ni meyara, ndhuna ya maphorisa ni madiyakoni yo hlayanyana ya kereke ya Protestente. Endzhaku ka loko a va tivisile leswaku ndzi muyimeri wa Timbhoni ta Yehovha, ku nga ‘vukhongeri lebyintshwa eswihlaleni,’ u te, ‘Sweswi Nkulukumba Helberg u ta hlamula swivutiso swin’wana ni swin’wana swa Bibele, leswi mi nga na swona.’ Ndzi kote ku hlamula swivutiso hinkwaswo leswi va swi vutiseke.” Ku kale ku hela tin’hweti timbirhi ku ri karhi ku endliwa tano Mugqivela wun’wana ni wun’wana. Hambileswi xigwili lexi xi nga wu amukelangiki ntiyiso, xi pfumelele Len leswaku a kombisa filimi leyi nge The New World Society in Action exibedlhele xa lava nga ni nhlokonho. Yi hlaleriwe hi vanhu vo tlula 120.

Xana va kona lava amukeleke rungula ra Mfumo? Makwerhu Helberg u ri: “Hi Khisimusi ya 1956, loko ndzi ri karhi ndzi famba hi yindlu ni yindlu exifundzheni xa Arue, ndzi nghene emutini wa ka Micheli, lowu amukeleke rungula ra mina hi mandla mambirhi.” Va ka Micheli a va xi toloverile Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! hikuva xaka ra vona leri a ri tshama eUnited States a ri va endlele xikhokhelo. Hi ku famba ka nkarhi, Irene, n’wana wa va ka Micheli ni nuna wakwe, va amukele ntiyiso. Len u kote ni ku sungula dyondzo ya Bibele na Nkulukumba Garnier, kutani sweswo swi endle leswaku swirho swin’wana swa ndyangu wa ka vona swi amukela ntiyiso. Hi 1959 ku simekiwe Vandlha ra le Papeete kutani va ka Micheli ni va ka Garnier va ve swin’wana swa swirho swa rona swo sungula.

Loko Makwerhu Helberg a ya eGiliyadi hi 1957, rhavi ra le Australia ri kombele Paul Evans na Frances, nsati wakwe leswaku va endzela mavandlha ya le Tahiti. Hi nkarhinyana wutsongo lowu va wu heteke exihlaleni lexi, va fambise Tibibele to tlula 70 ni tibuku va tlhela va endla swikhokhelo swo tala swa Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! Makwerhu Evans u tsale a ku: “Vanhu vo hlayanyana laha Tahiti va ni vutivi lebyi ringaneke bya Bibele naswona va tsakela lerova va swi lava hi mahlo-ngati leswaku nhlengeletano yi va pfuna va sungula ku chumayela.” Xana vanhu lava ha ku sungulaka ku hlanganyela a va ta wu kuma nseketelo ni nkongomiso lowu va wu lavaka?

Makwerhu Wa Xisati Wa Le Tahiti A Tlhelela eTikweni Ra Rikwavo

Agnès, nhwanyana wa le Tahiti u suke eTahiti hi 1936 a ya eUnited States leswaku a ya tekiwa hi Earl Schenck wa le Amerika. Mpatswa lowu wu hlangane ni Timbhoni ta Yehovha kutani wu amukela ntiyiso ivi wu khuvuriwa eSan Diego, le California hi 1954. Vona ni vanghana va vona, ku nga Clyde na Ann va ka Neill, a va tshame swin’we hi 1957 entsombanweni wa muganga le Los Angeles loko Nathan Knorr wa le yindlu-nkulu a tivisa tindhawu to hlayanyana, leti ku nga ni xilaveko lexikulu eka tona. Yin’wana ya tona a ku ri Tahiti.

Makwerhu Neill u ri: “Agnès u nyanyuke lerova a tlulela ehenhla a ri karhi a huma mihloti. Hiloko ndzi hundzulukela eka yena na Earl, ndzi va byela leswaku ndzi ta endla xin’wana ni xin’wana lexi ndzi nga xi kotaka leswaku ndzi va pfuna, vona ni xifanyetana xa vona xa malembe ya 11 hi vukhale, leswaku va kota ku fika eTahiti. Loko Earl, loyi a a lamarile a twa sweswo, na yena u sungule ku huma mihloti. U hete malembe ya 17 a tshama ePacific Dzonga, a ri mumpfampfarhuti wa swifaniso ni mutsari wa tibuku kutani a a swi lava hi mahlo-ngati ku tlhelela eTahiti. Kasi xin’wana, nsati wa yena Agnès, a a ha ri ni lunghelo ra ku va muaka-tiko wa le Furwa.”

Loko Clyde a ya emahlweni, u ri: “Endzhaku ko heta nkarhi wo leha hi ri karhi hi khongela, mina na Ann hi endle xiboho xa leswaku hi ta ya eTahiti ni vana va hina vanharhu, lava nga ni malembe ya 12, 8 na 3. Vanghana va hina, David na Lynne va ka Carano ni n’wana wa vona David Lontsongo, va fambe na hina. Kutani loko ku hela ntsombano wa matiko hinkwawo hi 1958, lowu a wu khomeriwe eDorobeni ra New York, hi nghene exikepeni hi ya eTahiti.

“Rhavi ra le United States a ri hi nyike mavito ya vanhu lava tsakelaka kutani loko hi fika, hi sungule ku va endzela. Leswi Agnès a a hi rhangerile, hi kume se a wu sungurile ntirho wo chumayela. Leswi mina na Ann a hi nga tivi nchumu hi Xifurwa kumbe Xitahiti, minkarhi yin’wana loko swiyimo swi pfumela, a hi pfa hi famba na Agnès loko hi ya eku chumayeleni. Loko hi famba hi ri vambirhi ensin’wini, a hi teka buku ya Xifurwa ni ya Xinghezi leyi nge ‘Let God Be True,’ leyi a ku tirhisiwa yona hi nkarhi wolowo.”

Hikwalaho ka matshalatshala wolawo swin’we ni xisekelo lexi vekiweke hi Makwerhu Helberg na Makwerhu Evans wa Xinuna ni wa Xisati, ku nga si hela mavhiki ma nga ri mangani se a ku ri ni vanhu va 17 lava a va sungule ku dyondza Rito ra Xikwembu. Clyde u ri: “Xichudeni xin’wana lexi ndzi nga xi rivaliki i Teratua Vaitape, loyi a a ri mufundhisi wa kereke ya Protestente. U hlongoriwile entirhweni hileswi a vutiseke swivutiso swo tala hi tidyondzo ta kereke ya yena. Teratua a a tshama ni ndyangu wa yena exiyindlwanini lexi a xi pfumala mati ni gezi. U ndzi byele leswaku swilo leswi a swi dyondzeke emavhikini ma nga ri mangani loko hi ri karhi hi dyondza swin’we Bibele, swi tlula leswi a heteke malembe ya mune a ri karhi a dyondzisiwa swona exikolweni xo dyondzela vufundhisi ni leswi a swi dyondzeke eka malembe ya nkombo a ri mufundhisi.”

Clyde u ya emahlweni: “‘Leswi tiko xi nga etlelangiki,’ a ku helanga mavhiki yo tala leswaku vanhu va le xihlaleni va twa hi ta hina. Sweswo a swi ri swinene hikuva vanhu va le Tahiti va ni vunghana naswona va rhandza Bibele.”

Eku sunguleni, ntlawa lowutsongo wa vahuweleri a wu khomela minhlangano ya wona ekaya ra va ka Schenck. A ko va ni vanhu vambirhi ntsena lava tsakelaka. Makwerhu Neill u ri: “Kambe, ku nga ri khale, a ku tshama ku ri ni vanhu va 15 lava a va hlanganyela na hina. Wansati un’wana loyi hi dyondzeke na yena, u tshame a pfuna Len Helberg loko a onhakele hi xikanyakanya emahlweni ka yindlu ya yena, emalembeni mambirhi kumbe manharhu lama hundzeke. Len u n’wi fambisele nkandziyiso wo karhi kutani a a tsakile ku tiva leswaku hi va vukhongeri byin’we. Kaya ra yena a ri ri kule ni ra hina kutani loko hi n’wi endzerile, a hi dya swakudya swa ninhlikanhi le kaya rakwe—hi ntolovelo a ku ri nhlampfi yo nandziha leyi swekiweke hi poto.”

Loko va ka Neill ni va ka Carano va nga si suka hi December 1958, Clyde u nyikele nkulumo ya vumbirhi ya nkhuvulo, leyi a yi nga si tshama yi nyikeriwa eswihlaleni swa French Polynesia, yo sungula u yi nyikele exihlaleni xa Makatéa hi October loko ku khuvuriwa Maui Piirai. Eka vanhu va 60 lava a va ri kona, ku khuvuriwe va nhungu. Un’wana wa vona a ku ri Steven, n’wana wa va ka Neill, na Auguste Temanaha, wa le Tahiti loyi hi ku famba ka nkarhi a pfuneke ku simeka vandlha exihlaleni xa Huahine.

Nkarhi Wo Tiyisa Vahuweleri

Rhavi ra le Fiji ri kombele leswaku John Hubler na Ellen nkatakwe, lava humaka eAustralia, va rhurhela eTahiti hi 1959, leswaku va ta pfuna Vandlha lerintshwa ra Papeete. John u ve nandza wa vandlha tin’hweti ta nkombo loko yena na Ellen va ri eTahiti. Leswi John a velekiweke eSwitzerland, a a xi tiva kahle Xifurwa. Ellen na yena a a xi tiva hileswi a tirheke ni nuna wa yena malembe yo hlayanyana exihlaleni xa New Caledonia. Va ka Hubler, va pfune ngopfu eku leteleni ka vahuweleri lava ha ku sungulaka ku hlanganyela, leswaku va kota ku chumayela hi yindlu ni yindlu hikuva vo tala a va tiva ku chumayela hi xitshuketa ntsena.

Hi 1960, John na Ellen va sungule ku endzela mavandlha. A va endzela mavandlha ya swihlala swa French Polynesia, leswi endleke leswaku va hambeta va pfuna vahuweleri va kwalaho. John u ri: “Hiloko hi 1961, ndzi rhambiwa ku ya eXikolweni xa Giliyadi. Endzhaku ka loko ndzi thwasile, ndzi averiwe ku va mulanguteri wa xifundzha eswihlaleni hinkwaswo swa lwandle ra Pacific leswi vulavulaka Xifurwa.”

Holo Ya Mfumo Yo Sungula

Makwerhu Hubler u ri: “Loko hi endzela eTahiti ra vumbirhi, ndzi kote ku sungula dyondzo ya Bibele na Marcelle Anahoa, khale ka mudyondzisi. Hi nkarhi wolowo a hi xi lava hi mahlo-ngati xitandi xo aka Holo ya hina ya Mfumo. Kambe a ku ri ni swihinga swimbirhi. Xo sungula, a swi vonaka ku nga ri na munhu la nga ni xitandi lexi a nga hi xaviselaka xona; xa vumbirhi, vandlha a ri nga ri na mali. Hambiswiritano, hi ye emahlweni ni ku lava xitandi, hi ri ni ntshembo wa leswaku Yehovha u ta hi kongomisa emhakeni leyi.

“Loko ndzi ri karhi ndzi dyondza na Marcelle, ndzi n’wi byele mhaka leyi. U te: ‘Tana ndzi ku komba swin’wana.’ Hiloko a huma na mina ivi a kombetela a ku: ‘Wa yi vona ndhawu leyi? I ya mina. A ndzi lava ku aka tindlu to tshama eka tona kambe leswi se ndzi dyondzaka ntiyiso, a ndzi nge he ti aki. Ndzi ta mi nyika hafu ya yona leswaku mi aka Holo ya Mfumo.’ Loko ndzi twa sweswo, ndzi nambe ndzi endla xikhongelo lexi humaka embilwini, ndzi nkhensa Yehovha ndzi vuyelela.”

Endzhaku ka loko ndhawu yoleyo yi tsarisiwe hi nawu, Vandlha ra Papeete ri ake Holo ya rona ya Mfumo yo sungula, kutani ri yi heta hi 1962. A yi akiwe hi ndlela yo olova ya le swihlaleni, yi pfulekile ematlhelo naswona yi fuleriwe hi matluka ya ximilana lexi vuriwaka pandanus. Kambe, khombo ra kona, tihuku ta vaakelani a ti rhandza ku tshikela mandza eswitshan’weni swa holo ni ku dzumba etimbalelweni ta yona. Hikwalaho, loko vamakwerhu va ta eminhlanganweni, a va kuma mandza ni tinsiva, leswi kombisaka leswaku tihuku a ti tiendlela ku rhandza eholweni. Hambiswiritano, holo yoleyo a yi faneleka kukondza vamakwerhu va aka leyikulu, leyi akiweke hi switina.

Ku Tlhanthliwa Ka Swiphiqo Swa Le Nawini

Loko ntirho wa ha ku sungula, vamakwerhu a va nga tiyiseki loko Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo eswihlaleni swa French Polynesia. Magazini wa Xihondzo xo Rindza a wu yirisiwile eFurwa ku sukela hi 1952, kambe ntirho hi woxe a wu nga yirisiwanga. Nilokoswiritano, xana a swi ri tano ni le swihlaleni leswi lawuriwaka hi Furwa? Hi nkarhi wolowo, nhlayo ya vahuweleri a yi ri karhi yi andza kutani sweswo swi endle leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tiveka. Siku rin’wana loko lembe ra 1959 ri ya eku heleni, maphorisa ma fike ma nghena nhlangano wu ri karhi wu ya emahlweni, ma lava ku vona leswaku ku endleka yini.

Hikwalaho, vamakwerhu va byeriwe leswaku va simeka nhlengeletano leyi tsarisiweke ximfumo. Ku tsarisa nhlengeletano ximfumo a ku ta tlhantlha swiphiqo hinkwaswo swa timhaka leti vamakwerhu a va nga tiyiseki ha tona, ku sala ku nga ri na nchumu lexi sorisaka. Vamakwerhu va tsake ngopfu loko va kuma papila hi April 2, 1960, leri tiyisekisaka leswaku va tsarisiwe ximfumo tanihi Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha!

Hambiswiritano, Xihondzo xo Rindza a xa ha yirisiwile eFurwa. Leswi vamakwerhu a va ehleketa leswaku xi fanele xi yirisiwile ni le swihlaleni swa French Polynesia, va amukele Xihondzo xo Rindza xi huma eSwitzerland, xi vitaniwa La Sentinelle (The Sentinel). Siku rin’wana, phorisa rin’wana ri byele Michel Gelas, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa nhlengeletano leyi tsarisiweke ximfumo, leswaku va swi tiva leswaku La Sentinelle yi yimela Xihondzo xo Rindza. Nilokoswiritano, maphorisa a ma wu sivelanga magazini lowu loko wu rhumeriwile. Vamakwerhu va kume xivangelo xa kona loko ku yirisiwa ka Xihondzo xo Rindza ku herisiwile eFurwa hi 1975.

Loko ku yirisiwa ka Xihondzo xo Rindza ku herisiwile, vamakwerhu va le Tahiti va lave ku kuma mpfumelelo wa leswaku xi rhumeriwa eswihlaleni. Hiloko swi kumeka leswaku ku yirisiwa ka xona a ku nga si tshama ku kandziyisiwa eka phepha-hungu leri vuriwaka Official Journal of French Polynesia. Leswi vulaka leswaku Xihondzo xo Rindza a xi nga si tshama xi yirisiwa eswihlaleni swa French Polynesia naswona sweswo swi hlamarise vo tala.

Hi hala tlhelo, a swi nga olovi leswaku valawuri va le swihlaleni va nyika munhu mpfumelelo wo nghena kumbe wo engetela nkarhi wo tshama eswihlaleni. Hi yona mhaka leyi hi ntolovelo lava a va nga ri vaaka-tiko va le Furwa, vo kota Clyde na Ann va ka Neill, lava boxiweke eku sunguleni, a va tshama tin’hweti ti nga ri tingani ntsena. Van’wana va vona a ku ri va ka Hubler. Kambe, leswi John a a ri xirho xa vayimeri va nhlengeletano leyi tsarisiweke ximfumo, naswona nawu wa le Furwa a wu pfumelela munhu wumbe un’we leswaku a va xirho xa nhlengeletano leyi, a swi nga n’wi tikeli ngopfu ku kuma mpfumelelo wo nghena exihlaleni.

Leswi swi pfune John leswaku a ya emahlweni ni ntirho wa yena wo endzela mavandlha. Siku rin’wana khomixinara wa maphorisa u vitanele John ehofisini yakwe, a lava ku tiva leswaku ha yini a tshamela ku endzela eswihlaleni. John u vule leswaku tanihi xirho xa nhlengeletano, u fanele a va kona eminhlanganweni leyi khomiwaka hi swirho swa nhlengeletano. Khomixinara u enerisekile hi nhlamulo yoleyo. Kambe, a ku nga ri ro sungula leswaku John a vitiwa hi khomixinara.

Eku sunguleni ka lembe ra 1963, vanhu vo tala va le Polynesia, ku katsa ni mufundhisi la dumeke, va hlundzukisiwe hi ku tirhisiwa ka lwandle ra Pacific tanihi ndhawu yo ringetela loko matlhari ya nyutliya ma tirha kahle. Mugwinehi un’wana u ye emaphoriseni, a fika a phyarheka Makwerhu Hubler hi mavunwa, a vula leswaku na yena hi un’wana wa lava hlundzukisaka vaaka-tiko. Hambileswi a ku ri mavunwa ya rihlaza, John u tlhele a vitaniwa hi khomixinara. Ematshan’weni ya leswaku John a sola muhehli wa yena, hi musa u hlamusele xivangelo xa ku va hi nga seketeli timhaka ta politiki, lexi sekeriweke eBibeleni ni ndlela leyi hi xiximaka mfumo ha yona. (Rhom. 13:1) U tlhele a nyika khomixinara, yin’wana ya minkandziyiso ya hina. Khomixinara u hetelele a swi vonile leswaku ku ni munhu la ringetaka ku onha Timbhoni vito.

Hambiswiritano, ku fike laha va ka Hubler a va nga ha nyikiwi mpfumelelo wo nghena eswihlaleni. Hikwalaho, va tlhelele eAustralia, va ya emahlweni ni ntirho wo endzela mavandlha ku fikela hi 1993, loko vuvabyi byi va sindzisa ku tshika.

Loko va ka Hubler va ha ri eswihlaleni, va vone vanhu vo hlayanyana va cinca mahanyelo ya vona hi ndlela leyi hlamarisaka, leswaku va tsakisa Yehovha. Un’wana wa vona a ku ri wansati la nga ni malembe ya 74 hi vukhale, loyi a a ri ni vana va 14, lava a va kumeke a nga tekiwanga. John u ri: “A hi n’wi vitana Mama Roro. Loko Mama Roro a dyondza ntiyiso, u cate ni wanuna loyi a a tshama na yena naswona u tsarise vana va yena hinkwavo ximfumo hambileswi a va nga ri va tatana un’we. Leswaku mavito ya vana lava hinkwavo ma helela ephepheni rin’we, meyara yi boheke ku hlanganisa maphepha mambirhi ma va phepha rin’we ro leha. Mama Roro u sindzise leswaku swilo swi endliwa hi ndlela ya Yehovha.” Endzhaku ka loko makwerhu loyi wa xisati wo tshembeka a khuvuriwile, u sungule ku phayona naswona nchumu lowu a a ri ni vuswikoti ngopfu eka wona a ku ri ku fambisa timagazini. U fambe ni vahuweleri van’wana va ya chumayela eswihlaleni swa le kule.

Bibele Ya Xitahiti Yi Ve Nkateko

Hi va-1960 a swi tolovelekile ku kuma vanhu lava vulavulaka Xitahiti ntsena. Kambe hikwalaho ka muhundzuluxeri Nott na Davies, Bibele yi sungule ku humesiwa hi ririmi rero endzhaku ka lembe ra 1835.b Nchumu wun’wana lowu yi hlawulekeke ngopfu ha wona i ku tirhisa ka yona vito ra Xikwembu Iehova (Yehovha) hi Xitahiti, hinkwako lomu ri faneleke ri humelela kona, ku katsa ni le Matsalweni ya Vukreste ya Xigriki.

Bibele ya Xitahiti yi siyiwe emavokweni ya vanhu vo tala eswihlaleni naswona yi pfune vanhu vo tala leswaku va kuma vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso. Un’wana wa vona i Taina Rataro. Taina u velekiwe hi 1927 naswona i un’wana wa swichudeni swo sungula swa Bibele swa le xihlaleni xa Makatéa. Hambiswiritano, eku sunguleni a a nga swi koti ku hlaya kumbe ku tsala Xitahiti, ririmi ra ka vona. Kambe u endle matshalatshala swinene kutani a endla nhluvuko lowunene. U kale a tsarisa eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni kutani hi ku famba ka nkarhi a va nandza wa vutirheli.

Elisabeth Avae la nga ni malembe ya 78 hi vukhale, u velekeriwe exihlaleni xa le kule xa Rimatara, lexi nga ntlawa wa Tubuaï Islands, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 600 ku suka eTahiti. Hi va-1960 a yo na yi xa loko munhu a vulavula na yena Xifurwa, kambe u hetelele a swi kotile ku hlaya ni ku tsala Xitahiti. Endzhaku ka loko a tekiwile, yena ni nuna wa yena va rhurhele ePapeete. Loko a fika kona, u dyondze ntiyiso wa Bibele eka Marguerite, n’wana wa yena lonkulu wa nhwanyana, loyi a a sungule ku ya eminhlanganweni ya Vukreste. Elisabeth na yena u sungule ku va kona eminhlanganweni ni vana va yena lavan’wana va kaye. U endle tano hambileswi nuna wa yena a a n’wi kaneta ngopfu, naswona a a humesela swiambalo swa yena a swi cukumetela ehandle loko a ha ye eminhlanganweni.

Hi nkarhi wolowo, minhlangano a yi fambisiwa hi Xifurwa kutani tinkulumo tin’wana a ti pfa ti tolokiwa hi Xitahiti. Elisabeth a a tiwundla emoyeni hi ku hlaya eBibeleni ya yena ya Xitahiti loko ku hlayiwa matsalwa. Vamakwerhu va xisati lava a va n’wi dyondzela, a va tirhisa xibukwana xa Xifurwa lexi nge “Mahungu Lamanene Ya Mfumo,” va xi toloka hi Xitahiti loko va ri karhi va dyondza kutani Elisabeth a hlaya Matsalwa eBibeleni yakwe. Hikwalaho ka sweswo, u endle nhluvuko lowunene kutani a khuvuriwa hi 1965. Na yena u dyondze ni van’wana lava a va vulavula Xitahiti ntsena. U dyondzise ni vana va yena, lava va tsevu eka vona va tinyiketeleke eka Yehovha, ku katsa ni vatukulu van’wana va yena, lava vo hlayanyana va kurisiweke hi yena.

Diana Tautu, un’wana wa vatukulu va yena, u hete malembe ya 12 a ri muhundzuluxeri erhavini ra le Tahiti. Diana u ri: “Ndzi nkhensa Kokwana leswi a ndzi pfuneke leswaku ndzi xi tiva kahle Xitahiti. Sweswi ndzi kota ku hoxa xandla leswaku van’wana va kota ku kuma swakudya swa moya hi ririmi ra rikwavo, leswi ponisaka vutomi.”

Machayina Ma Sungula Ku Tiva Yehovha

Hi va-1960, tiphesente ta khume ta vaaki va le Tahiti a ku ri Machayina. Muchayina wo sungula ku amukela ntiyiso wa Bibele i Clarisse Lygan, loyi hi nkarhi wolowo a a ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi. Ndyangu wa ka va Clarisse a wu ri swisiwana. Leswaku a wu pfuna hi mali, a a tirha Ravunharhu wun’wana ni wun’wana loko ku nga ri na xikolo. Ndyangu lowu a wu n’wi thorile a wu ri Timbhoni. Hi ndlela yoleyo, Clarisse u kote ku tiva ntiyiso kutani a khuvuriwa hi 1962, a ri ni malembe ya 18 hi vukhale, hambileswi vatswari va yena a va n’wi kaneta ngopfu.

Machayina man’wana lama veke yo sungula ku tirhela Yehovha eTahiti, a ku ri Alexandre na Arlette va ka Ly Kwai na Ky Sing wa ka Lygan. Siku rin’wana Alexandre, loyi a a chayela thekisi, u hlangane na Jim na Charmian va ka Walker, mpatswa lowu nga Timbhoni, lowu fikeke hi 1961 wu ta pfuna entirhweni wo chumayela, wu huma eNew Zealand. Alexandre u vule leswaku a nga tsakela ku dyondzisiwa Xinghezi. Charmian u ri: “Hi nkarhi wolowo a ndzi ri phayona. Hiloko Jim a byela Alexandre leswaku ndzi nga n’wi dyondzisa. Kutani a pfumela. A ndzi heta timinete ta 30 ndzi n’wi dyondzisa Xinghezi kasi eka timinete letin’wana ta 30 a ndzi n’wi dyondzisa Bibele, ndzi tirhisa buku leyi nge From Paradise Lost to Paradise Regained.”

Hi nkarhi wolowo, Ky Sing, makwavo wa Alexandre na yena u sungule ku dyondza ntiyiso. Kambe, havumbirhi bya vona a va ha ku hundzukela eka Vukhatoliki naswona a va ri karhi va dyondzisiwa hi ta vukhongeri byebyo. Hikwalaho swi hatle swi va erivaleni eka vona leswaku ku ni ku hambana eka leswi va swi dyondzaka eBibeleni ni leswi va dyondzisiwaka swona ekerekeni. Kutani loko va heta ku dyondza, muprista u vutise swichudeni leswi a swi ri kwalomu ka 100 loko swi ri ni swivutiso. Alexandre u tlakuse voko a kombela vumbhoni bya Matsalwa bya leswaku moya-xiviri a wu fi. Muprista u te: “Ndza swi tiva leswaku ha yini u vutisa. Se u bula ni Timbhoni ta Yehovha, a swi tano ke?” Hiloko a hlekula jaha leri emahlweni ka swichudeni leswin’wana.

Xiendlakalo lexi xi swi humesele erivaleni eka Alexandre na Ky Sing leswaku ntiyiso a wu kona eKerekeni ya Khatoliki. Eku heteleleni, havumbirhi bya vona va tinyiketele eka Yehovha kutani hi ku famba ka nkarhi va va vakulu. Alexandre u kale a heta nkarhi wo karhi a ri xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Tahiti. Endzhaku ka sweswo, yena ni nsati wa yena va rhurhele exihlaleni xa Raïatéa, ku nga xin’wana lexi welaka eka leswi vuriwaka Society Islands, leswaku va ya seketela ntirho wa Mfumo kutani endzhaku ka sweswo va ya exihlaleni xa Bora Bora, laha Alexandre a fikeke a tirha hi ku tshembeka kukondza a fa.

Ku Hundzuka eLwandle

Antonio Lanza a a lunghisa tithelevhixini efektri ya le Milan, eItaly. Hi 1966, khamphani yi kombele loko ku ri ni loyi a nga rhandzaka ku ya eTahiti leswaku a ya pfuna ku ungamela ntirho ni ku lunghisa leswi lavaka ku lunghisiwa. Antonio u amukele ntirho lowu, lowu a wu fanele wu teka malembe manharhu. Kambe, a a kunguhate ku siya nsati wakwe Anna ni vana va yena vambirhi va vafana. Anna u hete mune wa mavhiki a ri karhi a rila, a xavelela nuna leswaku a nga fambi, kambe a swi pfunanga nchumu.

Ku tsemakanya lwandle u suka eMarseilles le Furwa u ya ePapeete a swi teka 30 wa masiku. Antonio a a ri ni xinghana naswona a a rhandza ku bula ni vanhu kambe vunyingi bya vanhu lava a va ri exikepeni a va vulavula Xifurwa, naswona eka yena a yo na yi xa. Kambe hi siku ra vumbirhi loko a ri karhi a lavisisa lava a nga bulaka na vona, u hlangane ni tinani timbirhi ta Makhatoliki leti a ti ri Mantariyana. Hambiswiritano, siku ni siku a ti tshama ti khomekile hi mihivahivani ya tona kutani a a nga kumi nkarhi lowu ringaneke wo bula na tona. Nilokoswiritano, ti byele Antonio leswaku ku ni wansati wa Mufurwa exikepeni, loyi a tivaka Xintariyana. Vito ra wansati loyi a ku ri Lilian Selam loyi a a ri Mbhoni. Lilian na vana va yena a va endzela nuna wa yena le Tahiti hikuva a a kume ntirho kona.

Antonio u lave Lilian a kala a n’wi kuma kutani va tiphina hi mabulo. Hiloko Lilian a n’wi nyika buku ya Xintariyana leyi sekeriweke eBibeleni. Endzhaku ka sweswo va bule hi timhaka to tala ta swa moya. Loko va ri karhi va bula, Lilian u byele Antonio hi khombo leri a ti nghenisaka eka rona hi tlhelo ra mahanyelo, hi ku siya nsati ni vana malembe manharhu a ya tirha eTahiti. U tlhele a n’wi komba leswi Xikwembu xi swi vulaka mayelana ni ku kwetsima ka vukati, a n’wi hlayela matsalwa yo kota Vaefesa 5:28, 29 na Marka 10:7-9.

Endzhaku ko dya marhambu ya nhloko hi mhaka leyi, Antonio u sungule ku tisola hi xiboho lexi a xi endleke. Entiyisweni, loko a ri ePanama, u tsalele nsati papila, a n’wi byela leswaku loko a kuma mali, u ta hatla a n’wi rhumela leswaku yena ni vana va khandziya xihaha-mpfhuka va ta eTahiti. U tlhele a tsala, kambe enkarhini lowu a a kombela leswaku Anna a n’wi kombelela Bibele eka mufundhisi wa yena, a ta na yona. Xana mufundhisi u te yini loko a twa mhaka leyi? U byele Anna leswaku loko nuna wa yena a lava ku hlaya buku leyi rharhanganeke swonghasi, ti fanele ti nga helelanga enhlokweni.

Endzhaku ka loko Antonio a ri ni tin’hweti ta tsevu eTahiti, ndyangu wa yena na wona wu fikile. Leswi Anna a a rhandza vukhongeri, hi siku ra vumbirhi a fikile, u kombele Antonio leswaku a va yisa ekerekeni leswaku va ta nkhensa Xikwembu leswi xi tlheleke xi va hlanganisa. Antonio u te: “Swi lulamile, hi ta ya ekerekeni.” Kambe ematshan’weni yo va yisa ekerekeni ya Khatoliki, u va yise eHolweni ya Mfumo! Kunene Anna u sale a hlamale ngopfu. Nilokoswiritano, u tiphinile hi minhlangano lerova a pfumela ku dyondzeriwa Bibele. I mani la dyondzeke na yena? A ku ta va mani un’wana loko ku nga ri Lilian Selam, makwerhu wa xisati loyi a chumayeleke Antonio exikepeni!

Antonio a a fanele a heta malembe manharhu a ri yexe eTahiti, kambe ku hele malembe ya 35 a ri kwalaho naswona a ri ni ndyangu wa yena hinkwawo. Kasi xin’wana, Antonio, Anna ni vana va vona va mune va majaha, hinkwavo va le vugandzerini bya ntiyiso naswona Antonio i nkulu evandlheni.

Mindyangu Yi Pfuna Laha Ku Nga Ni Xilaveko Lexikulu

Emalembeni lama hundzeke, vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati va rhurhele eswihlaleni leswi nga le kule, laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Van’wana va vona i va ka Mara, va ka Haamarurai ni va ka Terii, swin’we na Ato Lacour, loyi ndyangu wa ka vona a wu nga ri Timbhoni. Ndyangu wa ka Mara—ku nga Vaieretiai na Marie-Medeleine ni vana va vona va ntlhanu—wu suke eTahiti wu rhurhela exihlaleni xa Raïatéa. Mpatswa lowu nga maphayona yo hlawuleka, lowu a wu tirha exihlaleni xexo wu rhumeriwe kun’wana. Exihlaleni xexo ku lo sala ntsena vamakwerhu vambirhi va xisati ni vahuweleri van’wana lava nga khuvuriwangiki.

Vaieretiai a a vatla mintsandza kambe hi ku famba ka nkarhi u vatle tikorale, kutani sweswo swi n’wi pfune leswaku a rhurha handle ko cinca ntirho wa yena. Leswi a ku ri yena ntsena nkulu, u hete malembe ya ntlhanu a ri karhi a khathalela ntlawa lowutsongo wa le xihlaleni xa Raïatéa kukondza ku fika makwerhu un’wana la fanelekaka. Hiloko va ka Mara va rhurhela exihlaleni xa Tahaa, laha va fikeke va tshama kona mune wa malembe.

Hi tlhelo ra timali, va ka Mara a swi va fambela ximatsi exihlaleni lexi. Vaieretiai u ri: “A ndzi boheka ku ya eTahiti ndzi ya xavisa swilo leswi ndzi swi vatleke. Minkarhi yin’wana a ndzi pfumala ni mali yo hakela xihaha-mpfhuka. Loko ndzi nga ri na mali, a ndzi kombela n’wini wa xihaha-mpfhuka lexitsongo leswaku a ndzi nyika thikithi hi xikweleti, ndzi n’wi byela leswaku ndzi ta n’wi hakela loko ndzi vuya. Ina, minkarhi yin’wana a hi pfumala mali kambe a hi si tshama hi etlela ni ndlala.” Xikombiso lexinene xa moya wa ku tinyiketela xa Vaieretiai na Marie-Medeleine, xi pfune Jeanne, n’wana wa vona wa nhwanyana, leswaku a tekelela xikombiso xa vatswari va yena kutani sweswi se u hete malembe ya 26 a ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo naswona i xirho xa ndyangu wa Bethele ya le Tahiti.

Hi 1969, Ato Lacour u rhurhele exihlaleni xa Rurutu ni ndyangu wa yena, lexi nga entlaweni wa Tubuaï Islands, hikuva a a hlele leswaku va n’wi cinca a ya tirha kwale. Leswi a a ha ku heta malembe manharhu a khuvuriwile, hi yena ntsena endyangwini wakwe loyi a a ri entiyisweni naswona a ko va yena ntsena muhuweleri eswihlaleni sweswo. Siku leri tlhandlamaka leri a fikeke ha rona, u ye eku chumayeleni. U tsale ebukwini yakwe ya siku a ku: “Ndzi sungule ku chumayela ndzi ri ndzexe. A swi olovi. Timitsu ta Babilona Lonkulu ti mile ti tlhela ti dzika laha.”

Kambe ku nga ri khale, vanhu lava tsakelaka va sungule ku amukela mahungu lamanene kutani ku simekiwa ntlawa. Eku sunguleni, a va hlanganyela ekamareni ro tshama ka rona ekaya ra va ka Lacour. Ato u ri: “Leswi a hi ri swirho swa vukhongeri lebyintshwa exihlaleni, ntlawa wa hina a wu vuriwa ‘kereke ya ka Lacour.’ Kambe Yehovha ‘u hambete a kurisa’ ntlawa lowu kutani wu va vandlha hi 1976.” (1 Kor. 3:6) Loko Makwerhu Lacour a nga si lova hi lembe ra 2000, swirho swo hlayanyana swa ndyangu wa yena, ku katsa na Perena nsati wa yena, se a va ri vagandzeri va ntiyiso.

Rudolphe na Narcisse va ka Haamarurai va rhurhele exihlaleni xa Bora Bora. Rudolphe u tshike ntirho wo va mukongomisi wa khamphani ya gezi ya xifundzha xa Tahiti, a ya tirha ku rholela tikhokhonati exihlaleni xa Bora Bora kutani a ti vandla ivi a omisa makamba ya kona. Ku hele malembe mambirhi a nga kumi ntirho wun’wana. Kambe Yehovha u n’wi katekisile swin’we ni nsati wa yena hikuva hi ku famba ka nkarhi ku simekiwe vandlha exihlaleni xexo! Ku hele malembe ya 25 vandlha rero ri ri karhi ri hlanganyela ekaya ra ka Haamarurai. Hiloko hi lembe ra 2000, ri rhurhela eHolweni ya rona ya Mfumo leyintshwa-tshwa, ekusuhi ni damu ra mati ro xonga ra le xihlaleni xa Bora Bora.

Taaroa na Catherine va ka Terii, lava va veke ni vana va 15, va rhurhe ni vana va nkombo lava a va ha va wundla, va ya exihlaleni lexitsongo xa Maupiti, lexi na xona xi welaka eka leswi vuriwaka Society Islands. Loko va ka Terii va fika hi 1977, hi vona ntsena lava a va ri vahuweleri exihlaleni xa Maupiti. A va tshama exihlaleni lexitsongo etlhelo ka madamu lamakulu ya mati. Swakudya swa vona a ku ri tinhlampfi ni khokhonati leyi siriweke. Nakambe a va khoma tinkatla leti dyiwaka va ya ti xavisa. Loko va ka Terii va ya ensin’wini, a va tsemakanya damu va ya exihlaleni lexikulu eka lexi va tshamaka eka xona, va ri karhi va xiyaxiya leswaku va nga kandziyi tinhlampfi leti nga ni chefu loko ti ku tlhavile.

Hi 1980, Taaroa na Catherine va averiwe exihlaleni xa Bora Bora, se a va ri maphayona yo hlawuleka. Va hete malembe ya ntlhanu va ri maphayona yo hlawuleka ivi va heta man’wana ya 15 va ri maphayona ya nkarhi hinkwawo. Hilaha hi nga ta swi vona hakona loko rungula leri ri ri karhi ri ya emahlweni, swin’wana swa swichudeni swa vona swo sungula swa Bibele a ku ri mpatswa lowu tekaneke, lowu tiyiseleleke nkaneto lowukulu hikwalaho ka mahungu lamanene.

Swihlangi eMoyeni Swa Ringiwa

Swichudeni swo sungula swa Bibele swa va ka Terii leswi amukeleke ntiyiso exihlaleni xa Bora Bora, a ku ri Edmond (Apo) na Vahinerii va ka Rai. Va ka Rai a va tshama endlwini ya mana wa Edmond. Endzhaku ka loko mpatswa lowu wu hete tin’hweti ta kwalomu ka tsevu wu ri karhi wu dyondzeriwa, mufundhisi u kucetele mana wa Edmond leswaku a va hlongola ekaya. Edmond na Vahinerii ni n’wana wa vona wa mufana wa malembe mambirhi hi vukhale va boheke ku ya tshama exiyindlwanini enhoveni. Mufundhisi u kucetele ni muthori wa Edmond leswaku a n’wi hlongola entirhweni—kahle-kahle mufundhisi u kale a byela ni van’wana lava nga ha tholaka Edmond leswaku va nga n’wi tholi! Ndyangu lowu wu hete tin’hweti ta nhungu wu hanya hi ku phasa tinhlampfi.

Hiloko siku rin’wana wansati un’wana loyi a a lava ku akeriwa yindlu, a kombela khale ka muthori wa Edmond leswaku a ta n’wi akela yona. A a wu rhandza hi mbilu hinkwayo ntirho lowu endliwaka hi Edmond naswona a a lava leswaku ku va yena a n’wi akelaka yindlu. Loko a twa leswaku Edmond u hlongoriwile entirhweni hileswi a hlanganyelaka ni Timbhoni ta Yehovha, u byele khale ka muthori wa yena leswaku u ta kuma ntirho wolowo ntsena loko Edmond a tirha eka yena. Sweswo swi endle leswaku Edmond a tlhela a thoriwa entirhweni wa yena. Kasi ni mana wa yena u cince langutelo ra yena kutani a pfumelela Edmond na Vahinerii leswaku va tlhela va tshama ekaya rakwe. Namuntlha, Edmond i nkulu eVandlheni ra Bora Bora.

Mahungu Lamanene Ma Dzima Timitsu eHuahine

Un’wana wa ntlawa wo sungula wa swichudeni swa Bibele la nga khuvuriwa eTahiti hi 1958 a ku ri Auguste Temanaha. Endzhaku ka loko Auguste a khuvuriwile u rhurhele eUnited States, naswona u tlhele a vuya eTahiti eku heleni ka va-1960 swin’we ni nsati wakwe Stella ni vana va vona vanharhu. U fike a sungula bindzu ra yena leri a ri famba kahle. Hi 1971, ndyangu wa ka Temanaha wu xavise bindzu ra wona kutani wu rhurhela exihlaleni xa Huahine lexi nga eka tikhilomitara ta 160 ku suka eTahiti, endzhaku ka loko mulanguteri wa xifundzha a wu khutaze ku endla tano niloko wu vone xikombiso lexinene xa ndyangu wa ka Mara lowu ha ha ku vulavulaka ha wona.

Hi nkarhi wolowo, a ku ri na makwerhu un’we wa xisati ni vanhu van’wana lava tsakelaka lava tshamaka exihlaleni xexo. Ndlela leyi a va kota ku vulavurisana ni nhlengeletano ya Yehovha ha yona a ku ri loko va endzeriwe hi maphayona ni hi mulanguteri wa xifundzha. Hikwalaho a va tsake ngopfu loko ndyangu wa ka Temanaha wu fika. Auguste a nga ha yimayimanga, u lo vhela a hlela leswaku ku va ni minhlangano, leyi a yi ta khomeriwa ekhixini rakwe. A ku va ni vanhu va kwalomu ka 20.

Eku sunguleni, Auguste a a nga kumi ntirho. Nilokoswiritano, yena swin’we ni ndyangu wakwe a va tshama va khomekile hi nsimu, va ri ni ntshembo wa leswaku Yehovha u ta va khathalela. Hakunene u va khathalerile. Hi xikombiso, loko va ka Temanaha va ya eku chumayeleni, hi ntolovelo Auguste a a paka movha wakwe ensin’wini leyi va tirhaka eka yona. Kutani loko va tlhelela emovheni, minkarhi yo tala a va yi kuma yi lo mphaa, hi swakudya. A va nga swi tivi leswaku swi veke hi mani. Va lo ehleketa leswaku swi nga va swi vekiwe hi vanhu va musa va le nsin’wini yoleyo lava a va tiva vusiwana bya vona. Swi fambise sweswo ku ringana mavhiki yo hlaya, kukondza loko ndyangu wolowo wu sungula ku va ni mali yo nyawula.

Hikwalaho ka ku hiseka ni ku tiyisela ka va ka Temanaha ni van’wana vo fana na vona, swin’we ni musa wa vanhu va le xihlaleni xexo, a swi hlamarisi leswi namuntlha xihlala xa Huahine xi nga ni mavandlha lama khapakhapaka hi vahuweleri. Kahle-kahle, muhuweleri un’we u fanele a chumayela vanhu va 53. Naswona emalembeni lama ha ku hundzaka, munhu un’we eka vanhu va 12 u ve kona eXitsundzuxweni!

Mindyangu yin’wana yo tala ya Timbhoni yi kombise moya lowu fanaka wa ku tinyiketela. Hi xikombiso, ku sukela hi 1988, Jean-Paul na Christiane Lassalle va tirhe malembe mambirhi eMarquesas Islands. Jean-Paul a a ri xirho xa huvo ya vakongomisi va Ndzawulo ya Nsirhelelo ni Ntshamisano eTahiti kambe u tshike ntirho wa yena wa xikhundlha xa le henhla leswaku a ta kota ku heta nkarhi wo tala a ri eku chumayeleni. Hi 1994 ndyangu wa ka Lassalle wu tlhele wu rhurha, kambe se a wu rhurhela eRangiroa eswihlaleni swa Tuamotu, laha wu nga fika wu tshama kona ku ringana malembe manharhu. Sweswi, Jean-Paul u tirha hi ku tshembeka eFurwa.

Ku nga ri khale, Colson Deane u tshike ntirho wa ku va mupfuni wa mukongomisi wa vabohiwa eTahiti, kutani yena swin’we ni nsati wakwe Lina va rhurhela exihlaleni xa Tubuaï laha ku tshamaka Vatubuaï. Kutani havumbirhi bya vona i maphayona, naswona sweswo i nkateko lowukulu evandlheni leritsongo ra le xihlaleni xexo, lexi xa ha riki ni xilaveko lexikulu xa vakulu.

Mindyangu Leyi Humaka eFurwa Leyi Nga Tela Ku Ta Pfuna

Mindyangu yin’wana leyi humaka eFurwa yi tile yi ta pfuna ku chumayela. Hi xikombiso, twana ta ndyangu wa ka Sicari—ku nga Francis, Jeannette ni swinhwanyetana swa vona swimbirhi, xa malembe ya tsevu ni xa malembe ya kaye. Francis u ri: “A hi yimele ku kuma nkarhi wo ndlandlamuxa ntirho wa hina wo chumayela. Hiloko hi hlaya eka Buku Ya Lembe Ya Timbhoni Ta Yehovha Ya 1971 (ya Xinghezi), hi twa hi ta vahuweleri lava tirhaka eDzongeni wa Lwandle ra Pacific.” Hambileswi vanghana ni maxaka man’wana ya ndyangu wa ka Sicari va ringeteke ku va heta matimba, vona va lave ku ya tivonela hi ya vona, hiloko hi April 1972 va rhurhela ePapeete.

Hikwalaho ka leswi Francis a a ri nkulu, ku fika ka yena ku endle leswaku ku sunguriwa vandlha ra vumbirhi kwale Tahiti eximutanini xa Punaauia. Yena swin’we na Jean-Pierre Francine loyi enkarhini wolowo a a ri mulanguteri la ungamelaka evandlheni lerin’wana va pfunile, naswona Francis u ve ni lunghelo ro va eka swirho swo sungula swa Komiti ya Rhavi eTahiti loko lunghiselelo leri ri simekiwa hi 1976. U ve xirho xa komiti yoleyo ku ringana malembe ya 12.

Xana a swi fanerile leswaku vanghana ni maxaka ya va ka Sicari va karhateka? Francis u ri: “Ku hambana ni leswi van’wana va swi vuleke, swinhwanyetana swa hina swi vuyeriwe ngopfu hikwalaho ka ku rhurha ka hina. Entiyisweni, hi vumune bya hina hi hete malembe ya 105 hi ri karhi hi phayona naswona hi katekisiwe hi tindlela to tala, hilaha Yehovha a tshembiseke hakona.—Mal. 3:10.”

Hi 1981 eka Vutirheli Bya Mfumo, rhavi ra le Furwa ri tivise leswaku ku laveka vakulu exihlaleni xa Mooréa, ku nga mpfhuka wa timinete ta 30 ku suka ePapeete hi xikepe. Vamakwerhu vambirhi swin’we ni vasati va vona kunene va yi twile nanga, mpatswa lowun’wana i Alain na Eileen va ka Raffaelli. Va hoxe xandla leswaku ku simekiwa vandlha eMooréa, naswona va tirhe kona malembe ya nhungu. Nakambe Alain u ve xirho xa Komiti ya Rhavi ku sukela hi 1987 ku fika hi 1994.

Hi 1997 rhavi ra le Furwa ri rhambe vamakwerhu lava nga tshika ntirho leswaku va rhurhela eswihlaleni leswi nga ekule, va ya heta malembe mambirhi kumbe ku tlula leswaku va ya pfuna laha ku nga ni xilaveko xa xihatla xa vakulu. Gérard Balza la nga muungameri wa Komiti ya Rhavi le Tahiti u ri: “A hi langutele leswaku ku angula mimpatswa yimbirhi kumbe yinharhu eka xirhambo lexi. Kambe hi hlamarile ku vona mimpatswa ya 11 yi tinyiketela ku ta tirha hi ku tirhandzela! Mimpatswa yin’wana yimbirhi yi hlawule ku ya aka muti kwale. Hikwalaho ka ku wupfa ka vona emoyeni ni ntokoto wa vona, vamakwerhu lava va ve mpfuno swinene eka vahuweleri va hina. Hambileswi va nga riki varhumiwa, va titwise vutomi bya varhumiwa ni swiphiqo swa ku ya tshama exihlaleni xa le kule.”

Ku Simekiwa Ka Rhavi

Loko ntirho wu ya wu kula hala tlhelo ra lwandle ra Pacific, ku ve ni ku cinca eka maendlelo ya swilo swa nhlengeletano. Rhavi ra le Australia a ri langutela ntirho wa le swihlaleni swa French Polynesia ku fikela hi 1958 loko wu languteriwa hi rhavi ra le Fiji, leri nga ekusuhi swinene. Ku cinca kun’wana ku endleke hi 1975 loko Nathan Knorr na Frederick W. Franz lava a va huma eyindlu-nkulu va endzele eTahiti. Va nyikele tinkulumo leti khutazaka eka vayingiseri vo tlula 700, kutani Makwerhu Knorr a kombisa tislaydi eka yin’wana ya Tiholo ta Mfumo, ku ri ni vayingiseri va kwalomu ka 500.

Endzhaku ka nongonoko wolowo, Makwerhu Knorr u vulavule ni vakulu kutani a ringanyeta leswaku ku simekiwa rhavi eTahiti. Xiringanyeto xexo xi va tsakise ngopfu vamakwerhu. Alain Jamet, la nga mulanguteri wa xifundzha loyi a a vulavula Xinghezi, u vekiwe ku va mulanguteri wa rhavi. Ri sungule ku tirha hi April 1 rona lembe rero, naswona lunghiselelo rolero lerintshwa ri antswise swo tala. Entiyisweni, rhavi ra le Fiji a ri ri kusuhi swinene ku tlula ra le Australia, kambe ririmi a ra ha ri xihinga. Hambiswiritano, vamakwerhu va le swihlaleni swa French Polynesia se a va ta kota ku vulavurisana ni rhavi ra vona vini hi ku kongoma hi ririmi ra vona.

Leswi a ku ri ni vahuweleri lava nga ehansi ka 300 ensin’wini hinkwayo, rhavi ra kona a ri ri ritsongo. Kahle-kahle, rhavi ra kona le Papeete a ku ri kamara leri hlanganeke ni Holo ya Mfumo. A ku ri ni tafula eka tlhelo lerin’wana kutani eka lerin’wana ku ri ni mabokisi ya tibuku. Eku sunguleni mulanguteri wa rhavi a a nga tirhi erhavini masiku hinkwawo, leswi a swi endla leswaku Alain ni nsati wakwe Mary-Ann, va hambeta ni ntirho wa vona wa ku endzela mavandlha ni ku ya chumayela eswihlaleni swa le kule leswi a swi nga ri na vahuweleri.

Ku Chumayela eNtlaweni Wa Swihlala Swa Tuamotu Ni Swa Gambier

Leswi a ku simekiwe rhavi eTahiti, ku kandziyisiwe ngopfu mhaka ya ku ya chumayela mahungu lamanene eswihlaleni swa le kule. Minkarhi yin’wana, vamakwerhu a va famba hi mintlawa va ya chumayela eswihlaleni sweswo. Axel Chang, loyi a nga va xirho xa Komiti ya Rhavi nkarhi wo leha, wa ha wu tsundzuka ntlawa wa vamakwerhu va 20 lava nga hirha xihaha-mpfhuka va ya eRangiroa, ku nga xihlala lexikulu eka ntlawa wa swihlala swa Tuamotu. U ri: “Endzhaku ko chumayela un’wana ni un’wana eka ntlawa wa swihlala sweswo, hi endle malunghiselelo ya nkulumo ya le rivaleni. Meyara ya kwalaho yi hi nyike ndhawu leyi nga ni lwangu. Eku sunguleni a swi vonaka onge vayingiseri va kona ku to va vamakwerhu ntsena! A hi ehleketa leswaku, ‘Kumbexana vanhu va chava vafundhisi va vona.’ Kambe loko nkulumo yi sungula, vanhu va fiketerile, kutani ndhawu yoleyo yi sungula ku tala.”

Makwerhu Chang u ya emahlweni a ku: “Loko nkulumo yi ya emahlweni, hi vone mufundhisi wa Mukhatoliki a ri eku teni hi xikanyakanya xa yena hi nkhinkhi, a kongome laha a hi hlengeletane kona. Kambe, loko a ri karhi a tshinelela, u sungule ku nonoka, a ri karhi a langutisisa ku vona loko ku ri ni tinyimpfu takwe. A a tshamela ku endla sweswo loko hi hlengeletanile, kambe a a tiendla xihlekiso eka hina.”

Alain Raffaelli u hlele leswaku ku ya chumayeriwa le Gambier Islands hi 1988. Ntlawa lowu wa swihlala, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara to tlula 1 600 ku suka eTahiti naswona wu taleriweke hi Makhatoliki, hi wona lowutsongo eka mintlawa leyin’wana ya swihlala kasi wu le kule swinene ni swihlala swa French Polynesia. Swihlala leswi a swi hetelele ku chumayeriwa hi 1979 hi Alain Jamet la heteke masiku manharhu a ri kwale.

Eku sunguleni vamakwerhu va hlamusele meyara hi ta ntirho wa vona va tlhela va kombela ndhawu leyi va nga khomelaka Nkulumo ya le Rivaleni eka yona. U va lombe holo leyi tirhiseriwaka micato, kambe u kombele leswaku va n’wi khomela hikwalaho ka leswi a nga ta ka a nga swi koti ku famba na vona loko va ri karhi va rhamba vanhu, hikuva a a ri eka tsima ro lava vanhu lava nga ta n’wi vhotela. Hambiloko a a nga khomekanga, vamakwerhu a va nga ta n’wi pfumelela ku famba na vona loko va ya rhamba vanhu. Eka nkulumo ya le rivaleni a ku ri ni vayingiseri va 30 ku katsa ni meyara hi yoxe ni phorisa.

Loko nkulumo ya le rivaleni leyi a yi hlamusela xiyimo xa vafi, yi ri karhi yi ya emahlweni, Alain u vule leswaku tihele leti ku vulavuriwaka ha tona eBibeleni ko va sirha leri tolovelekeke nileswaku na Kreste u ye kona etiheleni. Un’wana wa vayingiseri u huwelerile a ku, “Yesu a nga yanga etiheleni!” Hiloko Alain a tshaha marito lama vuriwaka Dyondzo ya Vaapostola, lama nge Kreste “u ye eTiheleni.” Nhlamulo leyi yi hlamarise vayingiseri, siku rero va swi vonile leswaku i malembe va ri karhi va phindha-phindha xivulwa lexi kambe va nga anakanyisisi hi leswi xi vulaka swona. Ndyangu wun’wana lowu a wu ri kona enhlanganweni wolowo, sweswi i Timbhoni.

Hakanyingi eka mavhiki lawa eka wona valanguteri lava famba-fambaka a va nga endzeli mavandlha, a va ya eku chumayeleni etindhawini leti nga riki na vahuweleri. Mpatswa wa le Tahiti ku nga Mauri na Mélanie va ka Mercier na vona a va endla tano. Hi vona vo sungula ku ya chumayela mahungu lamanene eka swihlala leswitsongo leswi welaka eka ntlawa wa swihlala swa Tuamotu, ku nga Ahe, Anaa, Hao, Manihi, Takapoto na Takaroa. Loko swi koteka, Mauri a a nyikela nkulumo ya le rivaleni kumbe a kombisa tislaydi. U ri: “Vanhu vo tala va le swihlaleni a va ri ni xinghana, handle ka va le xihlaleni xa Anaa lexi a xi ri xa Makhatoliki. Hi nkarhi wa tislaydi, van’wana va sungule ku tlatlarhuka kasi van’wana a va lava ni ku hi ba. Hambiswiritano, hi we mbilu loko hi hetelele hi kote ku va verhamisa.”

Ku Fika Ka Varhumiwa eSwihlaleni

Ku sukela hi 1978, eswihlaleni leswi nga ekule ku rhumeriwe varhumiwa vo hlayanyana vo huma le Furwa. Michel na Babette va ka Muller va fike hi August 1978 naswona va averiwe exihlaleni xa Nuku Hiva, ku nga xihlala lexikulu ni lexi rhandziwaka ngopfu eka ntlawa wa swihlala swa Marquesas. Vamakwerhu a va tshamela ku endzela swihlala leswi taleriweke hi Makhatoliki, kambe ku hava ni un’we wa vona la koteke ku tshama kona nkarhi wo leha. Leswi a ku nga ri na mapatu, Michel na Babette a va famba-famba hi milenge kumbe hi tihanci. Vaaki a va tala ku va nyika byetlelo. Vusiku byin’wana va kale va etlela ehenhla ka mukhusu wa tindzoho ta kofi!

Va ka Muller va tshame eswihlaleni swa Marquesas ku ringana tin’hweti ta 18 va nga si sungula ntirho wo endzela mavandlha. Vo tala a va swi tlangela ku endzeriwa naswona a va teka ni tibuku. Entiyisweni, hi lembe rin’we Michel na Babette va fambise gidi ra tibuku leti nge Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele! Ntirho wu fambe kahle le swihlaleni swa Marquesas ni le nsin’wini hinkwayo leyi nga ehansi ka rhavi rero hikwalaho ka matshalatshala yo tano ya varhumiwa swin’we ni maphayona ni vahuweleri hinkwavo lava rhandzekaka. Entiyisweni, swiviko swi komba leswaku nhlayo ya vahuweleri yi andze ka 69!

A swi kanakanisi leswaku a ku fanele ku leteriwa vahuweleri hinkwavo lavantshwa. Kambe a ku pfa ku kayivela vamakwerhu lava nga ni ntokoto lava nga pfunaka muhuweleri ha un’we hi ku kongoma. Kambe va ka Muller, va tlhantlhe xiphiqo lexi hi ku tirha ni vahuweleri lavantshwa havambirhi-mbirhi hi nkarhi wun’we. Loko muhuweleri un’we a nghena endlwini na Michel kumbe na Babette lowun’wana a a sala exitarateni. Sweswi va ka Muller i varhumiwa eBenin kwala Afrika.

‘Ku Chumayela Ku Hi Kombise Leswaku Hi Ni Vutivi Byo Fika Kwihi Hi Matsalwa’

Varhumiwa van’wana ku nga Christian na Juliette va ka Belotti va fike eswihlaleni swa French Polynesia hi February 1982. Eku sunguleni a va endzela mavandlha, naswona va phayone malembe ya ntlhanu exihlaleni xa Raïatéa, lexi etindhawini ta xona to tala a ku fambiwa hi swikepe leswi boheleriweke mintsandza hala matlhelo. Kambe loko munhu a ya chumayela kwale a swi lava a tluta swi nyawula; Christian u ri: “A swi lava nileswaku munhu a yi tiva kahle Bibele. Minkarhi yo tala a hi vutisiwa swivutiso swo kota leswi: Xana vatotiwa va swi tivisa ku yini leswaku va ya etilweni? kumbe Xana swivandzana swa le ka Nhlavutelo swi yimela yini?”

Vanhu va le xihlaleni xa Raïatéa a va tivana, ku fana ni vanhu lava tshamaka eximutanini. Christian u ri: “Loko muhuweleri a nga ha yi ensin’wini, a wu ta twa munhu loyi u vulavulaka na yena ensin’wini a ku: ‘I khale ndzi nga si vona swimani-mani. Xana se u lo hola?’ Kumbe ‘swimani-mani u fanele a pfuniwa. Ku fanele ku ri na leswi nga fambiki kahle hi vumoya bya yena!’” Loko va ka Belotti va suka eRaïatéa, munhu wo karhi eka fare (rito ra Xitahiti leri vulaka “yindlu”) yin’wana ni yin’wana a a dyondzile ni Timbhoni ta Yehovha.

Va ka Belotti va ye ni le xihlaleni xa Maupiti va sukela ekaya ra vona exihlaleni xa Raïatéa. Siku rin’wana va hlele leswaku ku rhumeriwa tibuku hi ku kongoma kwale xihlaleni. Kambe tibuku teto a ti fikanga hi nkarhi. Kambe eka Christian na Juliette sweswo a swi va sivelanga ku chumayela, va kombe vanhu tibuku ta vona vini to fana ni leti a va tiyimisele ku va nyika tona. Kwalomu ka mindyangu ya 30 yi kombele ku tiseriwa tibuku teto, yi ri karhi yi tiyiseka leswaku ti ta fika. Loko tibuku teto ti hetelele ti fikile, munhu un’wana la tsakelaka u ti helekete eka vini va tona.

Va ka Belotti va tlhele va averiwa exihlaleni xa Rangiroa lexi nga eka ntlawa wa Tuamotu Islands, laha a ku ri vona ntsena Timbhoni. Endzhaku ka sweswo va tlheriseriwe exiavelweni xa vona eFrench Guiana kutani va hetelela va averiwe eDemocratic Republic of Congo, laha Makwerhu Belotti a nga xirho xa Komiti ya Rhavi.

“Yehovha U Ta Ku Letela”

Frédéric na Urminda va ka Lucas va fike eFurwa hi April 1985 kutani va averiwa exihlaleni xa Tahaa, laha a ko va ni vahuweleri vanharhu ntsena. Eka mavhiki mambirhi yo sungula swilo a swi tikela mpatswa lowu wuntshwa hikuva a wu nga si tolovela. A wu khomela minhlangano endlwini ya wona naswona a ko va wona ntsena. Wu yimbelele tinsimu ta Mfumo, ivi wu rila; kambe hambiloko wu ri ni gome a wu tshikanga ntirho wa wona.

A ku nga ri na gezi exihlaleni xexo hambi ku ri riqingho rinene. Hambiswiritano, Frédéric na Urminda a va ri ni xiya-ni-moya lexi a va kota ku vulavurisana ni varhumiwa lava nga exihlaleni xa Raïatéa lexi a xi ri ekusuhi—naswona a va vulavula na vona ntsena loko va kote ku va khoma emoyeni! Nakambe a va ri ni xigwitsirisi lexitsongo lexi ntambhu ya xona ya gezi a yi tlhomiwa eka janareta ya muakelani. Frédéric u ri: “Hi ntolovelo, janareta yoleyo a yi tirha ku sukela hi 6:00 nimadyambu ku ya fika hi 10:00 nivusiku. Siku rin’wana loko hi fika ekaya hi kume matamatisi ya hina ma ri gwitsi. Leswi muakelani wa hina a a lava ku hlalela ntlangu eka thelevhixini, siku rero u hatle a layita janareta.”

Va ka Lucas a va boheka ku dyondza Xitahiti. Hilaha mani na mani la nga tshama a dyondza ririmi rimbe a swi tivaka hakona, lava va ri dyondzaka va pfa va vula swilo leswi khomisaka tingana. Hi xikombiso, Frédéric u tsundzuka loko a ri karhi a famba hi yindlu ni yindlu, a ri karhi a ehleketa leswaku leswi a swi vulaka swi vula leswaku “moya lowo kwetsima” ku nga varua mo’a. Leswi a a nga si ma tiva kahle mavitanelo ya rito mo’a, mbuyangwana a a ku “moya wa tihuku.”

Loko va ka Lucas va fika exihlaleni xa Tahaa, Frédéric a a ri ni malembe ya 23 hi vukhale naswona a a ri nandza wa vutirheli. U tiphofule eka Alain Jamet loyi a a ri muungameri wa Komiti ya Rhavi enkarhini wolowo, leswaku u titwa a nga faneleki eka vutihlamuleri lebyi a byarhisiweke byona. Alain u n’wi hlamule a ku: “U nga vileli, Yehovha u ta ku letela!” Kunene u n’wi leterile. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, loko va ka Lucas va tlulele exiavelweni xa vona lexi landzelaka eBurkina Faso, ntlawa lowutsongo wa le Tahaa se a wu ri vandlha leri nga ni vahuweleri va 14, leri nga ni Holo ya rona ya Mfumo, naswona Frédéric a a ri nkulu.

Mpatswa lowu wa tsaka hakunene leswi wu nga tshikangiki, hambiloko wu ri ni gome! Sweswinyana wa ha ku vula wu ku: “Wolawo a ma ri malembe ya vuntshwa bya hina lama tsakisaka ngopfu. Hi dyondze ku lehisa mbilu ni ku tshemba Yehovha hi mbilu hinkwayo ematshan’weni ya ku tshemba vuswikoti bya hina. Loko hi hela matimba, a hi khongela kutani hi tiyisiwa timbilu. Yehovha a a ri vutumbelo bya hina, naswona a nga hi tshikanga. Kunene, u hi leterile.”

Varhumiwa Lava Nga Nghenelangiki Vukati Va Amukela Swiavelo Swo Tika

Varhumiwa lava nga nghenelangiki vukati lava humaka eFurwa na vona va ye eswihlaleni swa French Polynesia va ya pfuna. Lava nga fika ro sungula a ku ri Georges Bourgeonnier na Marc Montet. Hinkwavo a va tirha erhavini hala tlhelo va ri valanguteri va xifundzha. Xifundzha lexi Marc a a xi endzela a xi hlanganisa ntlawa wa swihlala swa Tubuaï, Gambier, Marquesas ni swa Tuamotu. Eka swihlala swo hlayanyana leswitsongo ngopfu, a a chumayela a ri yexe; minkarhi yin’wana a a tirha swin’we ni maphayona yo hlawuleka ya le swihlaleni sweswo. Laha swi kotekaka, a a nyikela nkulumo ya le rivaleni, naswona eswihlaleni swin’wana a ku ta kwalomu ka vaaki hinkwavo va le xihlaleni xexo. Endzhaku ka loko Marc a tekile u hambete a ri mulanguteri wa xifundzha nkarhi wo lehanyana. Sweswi yena ni nsati wakwe Jessica va le Vandlheni ra Bora Bora, laha Marc a nga nkulu tlhelo phayona.

Hi February 1986, ku fike Philippe Couzinet na Patrick Lemassif lava a va huma eFurwa. Va averiwe eka ntlawa wa swihlala swa Marquesas. Ku hambana ni swihlala leswin’wana swa French Polynesia, swona a swi sirheleriwanga hi rigiyagiya. Mawa layo leha lama nga eswihlaleni leswi ma le ribuweni ra lwandle ra Pacific, laha ma mbeyeteriwaka hi magandlati lamakulu ya lwandle rero. Exikarhi ka maganga ni tintshava ku ni nkova lowu nga ni swinambyana ni maboboma ya mati—laha timbuti, tihanci ni tihongonyi swa kwale swihlaleni swi tiyingayingelaka kona hi vunyingi.

Emalembeni lama hundzeke, swihlala swa Marquesas a swi pfa swi endzeriwa hi vahuweleri ni maphayona. Hi xikombiso, va ka Muller va hete tin’hweti ta 18 va ri exihlaleni xa Nuku Hiva hi 1978 ku ya ka 1979. Kambe ku hava xihlala lexi a xi chumayeriwe hi xitalo eka ntlawa wolowo hinkwawo wa swihlala. Hambiswiritano, swilo swi cince loko ku fika Philippe na Patrick. Entiyisweni, nhluvuko wa kona a wu nonoka, hikuva Vukhatoliki a byi dzime timitsu naswona vanhu vo tala a va chava vafundhisi. Kahle-kahle vafundhisi a ku ri vona a va hlohlotela vanhu leswaku va xungeta vamakwerhu lavambirhi. Nakambe ntlawa wa Makhatoliki lowu a wu endla mihlolo a wu ya wu kula, naswona a wu hlohlotela vanhu leswaku va hisekela etlhelo ni ku endla swilo leswi nga tivikaniki etikweni.

Eku sunguleni Patrick na Philippe va tirhe swin’we kamba va hambanile loko se va tolovele nsimu ya kona. A va cincana, un’wana a a sala ekaya ra varhumiwa eHiva Oa, leswaku a ta fambisa minhlangano, loko lon’wana a famba mavhiki hi xikepe a ya chumayela eswihlaleni swin’wana. Eku heteleleni, va swi vone swi fanerile leswaku un’wana ni un’wana a ya tirha a ri yexe—Patrick a a tirha eswihlaleni swa le n’walungwini, kasi Philippe a a tirha eka swa le dzongeni.

Leswaku rhavi ri pfuna varhumiwa lava vambirhi, ri rhumele maphayona yo hlawuleka yo huma eTahiti leswaku ma ya tirha swin’we na vona. Phayona rin’wana a ku ri Pascal Pater loyi sweswi a nga nkulu; lerin’wana a ku ri Michel Bustamante loyi sweswi a nga mulanguteri wa xifundzha. Majaha lawa ya migingiriko a ma tsakela ku tirhisa matimba ya vuntshwa bya wona entirhweni wa Yehovha. (Swiv. 20:29) Kunene a ma ya lava matimba, hikuva ku ya chumayela eswihlaleni swa Marquesas a swi lava mbilu. A ku nga ri na mapatu, a ko va na swindledyana leswi hundzaka hi le minkoveni, ni le magoveni swi ya humelela emakaya ni le swimitanini leswi tsalanganeke. Ndlela yo antswa yo ya emakaya ni le swimitanini swoleswo a ku ri ku famba hi xithuthuthu lexi kotaka ku famba enhoveni.

Philippe u tsundzuka siku rin’wana loko a ri karhi a famba hi xithuthuthu xakwe exindledyanini xin’wana, ivi ku humelela tihongonyi leti a ti tsutsuma ti n’wi kongomile hikuva a ti chuhisiwe hi movha wun’wana. Hi nkarhi wolowo Philippe a a ri exikarhi ka mawa, lerin’wana ri ri ni maribye yo tontswa, kutani a a nga ri na ko balekela kona. Hikwalaho u time xithuthuthu xakwe kutani a tserhama hi rigiyagiya. Hiloko tihongonyi teto ti hundza hi le matlhelo ti n’wi siya a lo dyudyu, hi ku chuha kambe ti nga n’wi khumbanga nikatsongo.

Michel Bustamante u ri: “Eka mina xiavelo lexi a ku ri ntokoto wo tsakisa. Kambe minkarhi yin’wana a hi chava, ngopfu-ngopfu loko hi ri hexe eka swin’wana swa swihlala sweswo. Ku ni nkarhi lowu a ndzi tshama exiyindlwanini lexi a xi akiwe enkoveni lowu tlhumeke wu sala wu lo dzwii, a xi ri kule ni laha a ndzi tirha kona nhlikanhi wolowo. Ndzi ringete ku kuma ko veka nhloko eximutanini xa le kusuhi kambe ko fana ni kwala, kutani ndzi boheka ku ba hi nenge ndzi ya exiyindlwanini xa mina. Kambe nkarhi wolowo se a ku lo dzwii, naswona mawa layo leha a ya ndzi chavisa. Kutani ndzi sungula ku ehleketa na hi vuloyi bya xihlala xexo ni hi madimona lama tumbeleleke kwalaho. Hinkwaswo leswi swi ndzi chuhise ku tlula mpimo. Hiloko ndzi sungula ku khongela ni ku yimbelela tinsimu ta Mfumo leti eka tona vito ra Yehovha ri tirhisiweke ko tala. Loko ndzi ya hetelela ndzi fikile ekaya, ndzi tipfalerile ivi ndzi pfula Bibele yanga kutani ndzi sungula ku yi hlaya. Hiloko ndzi twa mbilu ya mina yi rhurile.”

Endzhaku ka malembe manharhu vamakwerhu lava va ri karhi va tirha hi matimba, va tsake ngopfu ku vona xichudeni xo sungula xa Bibele le swihlaleni swa Marquesas xi amukela ntiyiso—a ku ri jaha leri va nge i Jean-Louis Peterano. Jean-Louis u endzeriwe hi mufundhisi loyi a a lava leswaku a “tlhelela entlhambini wakwe.” Leswaku a ringeta ku koka jaha leri, mufundhisi yoloye u tiomise nhloko a vula leswaku Timbhoni ta Yehovha ti lo tisungulela rona vito leri nge Yehovha. Hiloko Jean-Louis a tshaha Pisalema 83:18 eka Crampon Bible (1905) ya Xifurwa leyi nga ya Makhatoliki, leyi tirhisaka vito ra Xikwembu. Ndzimana leyi yi pfale mufundhisi nomu, hiloko a khotsa ncila a famba naswona a nga ha tlhelanga a vuya. Swi nga endleka leswaku a ku ri ro sungula munhu wa le Marquesas a tirhisa Bibele ya Makhatoliki ku hlula mufundhisi etimhakeni leti khumbaka vukhongeri. Endzhakunyana ni matsalana wa bixopo wa Khatoliki u tshike kereke ivi a amukela ntiyiso.

Le Hiva Oa, varhumiwa va vulavule ni mpatswa wun’wana wa valungu, ku nga Jean na Nadine va ka Oberlin. Mpatswa lowu a wu rhurhele eMarquesas leswaku wu va ekule ni vanhu, ku fana na Paul Gauguin mumpfampfarhuti la dumeke wa Mufurwa. A va tshama endhawini leyi a yi nga fikeleleki naswona a va tihanyela hi ndlela yo olova va nga ri na swilo swa manguva lawa. Endzhaku ka loko Jean na Nadine va dyondze Bibele malembe manharhu, va cince mahanyelo ya vona ivi va khuvuriwa.

Loko Philippe Couzinet na Patrick Lemassif va fika eMarquesas hi 1986, a ko va ni muhuweleri un’we eswihlaleni sweswo. Endzhaku ka malembe ya nhungu loko Philippe—ku nga wa vumbirhi eka vo hetelela ku suka eswihlaleni sweswo—a averiwe eCameroon, a ku ri ni vahuweleri va 36—muhuweleri un’we a a fanele a chumayela vanhu va 210. Naswona a ku ri ni mavandlha manharhu, leswi vulaka leswaku a ku ri ni vandlha rin’we eka xihlala ha xin’we xa leswinharhu—ku nga Hiva Oa, Nuku Hiva na Ua Pou.

Ku Fika Ka Varhumiwa Vo Hetelela

Varhumiwa lava nga fika ro hetelela vo huma eFurwa a ku ri Serge na Marie-Louise va ka Gollin, lava nga fika hi November 1990. Na vona a va averiwe eswihlaleni swa Marquesas, laha va tirheke hi matimba leswaku va tiyisa mavandlha. Va ka Gollin va dyondze ririmi ra le Marquesas, naswona lexi hlamarisaka, va endzele ndyangu wun’wana ni wun’wana eswihlaleni hinkwaswo swa tsevu!

Va ka Gollin va endzela swihlala leswin’wana swo tala, ku katsa ni swin’wana swimbirhi leswi nga riki na vahuweleri, va sukela laha va tshamaka kona eHiva Oa, laha Serge a ngo va nkulu a ri yexe. Loko va endzela eFatu Hiva ro sungula, Serge u hlamarile loko a vona ntirhisano lowu vadiyakoni va Makhatoliki ni Maprotestente va wu kombiseke eka vamakwerhu. Loko kereke ya vona yi humile, mudiyakoni wa Mukhatoliki ni wa Muprotestente a va endla xitiviso va rhamba vanhu leswaku va ya yingisela nkulumo ya le rivaleni leyi nga ta teka timinete ta 30, leyi a yi ta nyikeriwa hi Serge exikolweni xa kwalaho. Ku tlula kwalaho, mudiyakoni wa Muprotestente a a ta, a ta toloka nkulumo ya Serge hi ririmi ra le Marquesas, leri a a ri vulavula kahle ku tlula Serge.

Leswaku Serge a pfuna vayingiseri va yena va kota ku kuma matsalwa yo tala eTibibeleni ta vona, a a va tsalela wona ebodweni hi choko. U tlhele a khongela ivi hinkwavo va ku, “Amen” hi marito lama twalaka kahle. Hi xamundzuku xa kona, va ka Gollin va siyele ndyangu wun’wana ni wun’wana wa le Fatu Hiva buku. Ku sukela kwalaho, va hambete va amukeriwa hi malwandla loko va endzela xihlala lexi, lexi nga ni vanhu lava nga fikiki eka 600.

Ntiyiso Wa Bibele Wu Nghena eMakhotsweni

Tanihi le matikweni man’wana yo tala, vanhu vo tala va le swihlaleni swa French Polynesia va dyondze Bibele va ri ekhotsweni. Hi xikombiso, Alexandre Tetiarahi, a a ri madzinga-ndleve evuntshweni byakwe naswona u koke malembe ya nkombo ekhotsweni. U baleke ka tsevu ekhotsweni lerova a kala a thyiwa vito ra Butterfly, ku nga vito ra mutlangi wa le ka xibukwana xin’wana lexi dumeke loyi a a ri mubohiwa loyi a a tshama a ri eku balekeni.

Loko Alexandre a ri eRaïaté, endhawini yin’wana leyi a a tumbele eka yona u kume Bibele ni buku leyi nge “Things in Which It Is Impossible for God to Lie.” U hlaye Bibele hinkwayo kasi buku yoleyo u yi hlaye ko talanyana. Leswi a a khorwiseka leswaku u wu kumile ntiyiso, u sungule ku biwa hi ripfalo. Xana u endle yini?

Hambileswi a nga hlanganangiki ni Timbhoni ta Yehovha, ku nga tona vatsari va buku leyi, u tinyikete emaphoriseni, kutani wona ma n’wi yisa ekhotsweni ra le Tahiti. Colson Deane a a ri mulanguteri wa vabohiwa ekhotsweni rero. Ku nga ri khale loko Alexandre a fikile, u twe Colson a ri karhi a chumayela mutirhi-kulobye kutani a swi tiva xikan’we-kan’we leswaku i dyondzo leyi a yi tivaka. Hiloko a ya vonana na Colson exihundleni ivi a n’wi kombela leswaku a n’wi dyondzisa leswi engetelekeke.

Makwerhu Deane u kume mpfumelelo eka mukongomisi wa khotso leswaku a dyondza na Alexandre laha a pfaleriweke kona. Ku nga ri khale vabohiwa lavan’wana na vona va lave ku dyondza. Mukongomisi wa khotso u pfumelele Colson leswaku a dyondza ni vabohiwa lava hi nkarhi wakwe wo wisa ninhlikanhi. Hiloko endzhakunyana ku hleriwa leswaku swi ta antswa ku va ni vakulu van’wana vambirhi lava nga ta fambisa tidyondzo teto. Ku hundze malembe yo tala vabohiwa va kwalomu ka 30 ku ya ka 50 va yingisela nkulumo ya Bibele vhiki ni vhiki ivi endzhaku ka sweswo lava va swi lavaka va dyondzeriwa ha un’we-un’we.

Hi nkarhi wolowo Alexandre u endle nhluvuko hi ku hatlisa, lerova swi lemukiwa na hi valanguteri va khotso. Hikwalaho, Alexandre, loyi a nga tshama a va mubaleki, u nyikiwe mpfumelelo wo hlawuleka wo ya entsombanweni wa muganga ro sungula evuton’wini byakwe, va n’wi veke emavokweni ya Makwerhu Deane. Hi wona ntsombano lowu Alexandre a khuvuriweke eka wona. Endzhaku ka sweswo u ntshunxiwile ekhotsweni kutani a hambeta a tirhela Yehovha.

Mintsombano Ya Matiko Hinkwawo Ya Le Tahiti

Hi 1969, ku ve ni ntsombano wo sungula wa matiko hinkwawo eTahiti. Enkarhini wolowo, a ko va ni vahuweleri va 124 ntsena eswihlaleni sweswo. Kutani u nga anakanya leswi a va tsakise xiswona loko va amukela vapfhumba va 210 vo huma ematikweni ya 16, ku katsa na Frederick W. Franz—xirho xa Huvo leyi Fumaka xo sungula ku endzela eTahiti. A ku ri ni vayingiseri va 610, naswona ntsombano lowu wu va khutaze swinene vamakwerhu, kutani ntsombano lowu wu endle leswaku nhlayo ya vahuweleri yi engeteleka hi tiphesente ta 15 haxawa xa kona. Hi 1978, wun’wana wa Mintsombano ya Matiko Hinkwawo ya “Ku Hluka Ka Ripfumelo” wu khomeriwe eTahiti. Enkarhini lowu a ku ri ni vayingiseri va 985!

Ku Hundzuluxela Hi Xitahiti

Loko nhlayo ya vahuweleri yi ri karhi yi andza, ni ntirho wa rhavi a wu ya wu engeteleka, ngopfu-ngopfu wa ku hundzuluxela tibuku leti sekeriweke eBibeleni ti ya eka Xitahiti, ku nga ririmi leri tiviwaka ngopfu eswihlaleni swa Polynesia. Hambiloko ku nga si simekiwa rhavi, vanhu va nga ri vangani lava nga ni malembe yo hlaya va ri vahuweleri lava a va xi tiva kahle Xitahiti a va pfa va hundzuluxela tibuku, ti suka eka Xifurwa. Hi xikombiso, hi 1963 va sungule ku hundzuluxela Vutirheli Bya Mfumo. Kutani hi 1971 va heta buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki.

Ku simekiwa ka rhavi ra le Tahiti hi 1975 ku endle leswaku ntirho wa vuhundzuluxeri wu engeteleka. Vahundzuluxeri vo tala lavantshwa a va xi tiva Xinghezi hikuva a xi dyondziwa exikolweni. Xisweswo, se a va ta hundzuluxela va susa eka Xinghezi ematshan’weni yo hundzuluxela leswi nga rhanga swi hundzuluxeriwa hi Xifurwa. Ku sukela hi 1976, rhavi ri sungule ku hundzuluxela Xihondzo xo Rindza hi Xitahiti, xi huma kambirhi hi n’hweti naswona va hundzuluxele Xalamuka! swa nkarhinyana. Va hundzuluxele ni buku leyi nge “Matsalwa Hinkwawo Ma Huhuteriwe Hi Xikwembu Naswona Ma Pfuna,” Ku Hlamulana Hi Matsalwa ni buku hinkwayo ya tinsimu. Kunene, a wu kona ntlawa wun’wana lowu kandziyiseke tibuku to tala hi Xitahiti ku fana ni Timbhoni ta Yehovha!

Hambiswiritano, eka malembe ya 30 lama hundzeke, Xitahiti ni tindzimi tin’wana ta le swihlaleni swa Polynesia ti dyiwe hi Xifurwa. Xivangelo xin’wana hileswaku Xifurwa, ku nga ririmi leri fuweke, xi tirhisiwa hi ta vuhaxi kasi ni le xikolweni ku tirhisiwa xona ku ya fika eyunivhesiti.

Hambiswiritano, vanhu vo tala va le swihlaleni swa Polynesia va teka Xitahiti xi ri ririmi ra rikwavo, lerova hakanyingi vamakwerhu va chumayela hi xona. Naswona eka mavandlha ya 26 lama nga kona ensin’wini ya rhavi leri, ntlhanu wa wona ya tirhisa Xitahiti, naswona ma yimela kwalomu ka 20 wa tiphesente ta vahuweleri. Hikwalaho, ku ni xilaveko lexikulu xa tibuku ta ririmi rero.

Ku Sunguriwa Ka Tsima Lerikulu Ro Aka

Kamara leri hlanganeke ni Holo ya Mfumo le Papeete hi rona a ri tirhisiwa tanihi rhavi ku sukela hi 1975 ku ya fika hi 1983, loko ku akiwa rhavi lerintshwa eximutanini xa Paea, ku nga tikhilomitara ta 25 ku suka ePapeete. Muako hinkwawo lowuntshwa wa Bethele wu akiwe hi vamakwerhu va kwalaho, naswona a wu ri ni makamara ya mune ya swirho swa ndyangu wa Bethele, tihofisi tinharhu, vuhlayiselo bya tibuku swin’we ni Holo ya Mfumo. Hi April 15, 1983, Lloyd Barry loyi a nga xirho xa Huvo leyi Fumaka u nyiketele miako leyintshwa, ku ri ni vayingiseri va 700.

Kambe swi nga si ya kwihi rhavi rero se a ri ri ritsongo swinene. Hiloko Huvo leyi Fumaka yi nyika mpfumelelo wa ku aka muako lowukulu ku katsa ni Holo ya Tinhlengeletano eToahotu, emugangeni lowu nga ekusuhi ni xihlala xo lala lexi hlanganisaka swihlala swimbirhi. Ntirho hinkwawo wo aka wu endliwe hi vamakwerhu va le Australia, Canada, Furwa, New Zealand ni le United States. Vahuweleri va kwalaho na vona va hoxe xandla swinene. Xirho xa Huvo leyi Fumaka, Milton G. Henschel u nyiketele muako lowuntshwa hi December 11, 1993.

Hi nkarhi wolowo, ku sunguriwe ni tsima lerikulu ro aka Tiholo ta Mfumo. Vamakwerhu va ake Tiholo ta Mfumo ta 16, ku nga si hela malembe ya khume, ehansi ka nkongomiso wa Komiti yo Aka ya Xifundzha. Hikwalaho, sweswi mavandlha yo tala ma ni Tiholo ta wona ta Mfumo.

Ku Cinca eRhavini Ni Ku Leteriwa Kun’wana

Hi 1995, Alain Jamet se a a lave ku heta malembe ya kwalomu ka 20 a ri muungameri wa Komiti ya Rhavi, kambe hikwalaho ka vutihlamuleri bya ndyangu, a nga ha swi kotanga ku ya emahlweni ni ntirho wakwe. Hambiswiritano, u swi kotile ku hambeta a ri xirho xa Komiti ya Rhavi a pfa a va mulanguteri wa muganga. Kutani hi September lembe rero, Huvo leyi Fumaka yi rhumele Gérard na Dominique va ka Balza lava a va ri eBethele ya le Furwa leswaku va ya eTahiti. Gérard u vekiwe ku va muungameri wa Komiti ya Rhavi.

Xirho xa vunharhu xa Komiti ya Rhavi i Luc Granger. Yena ni nghamu yakwe Rébecca, va rhurhele eTahiti hi 1991 leswaku va ya tirha laha xilaveko xi nga xikulu kona. Endzhaku ko va maphayona yo hlawuleka swa nkarhinyana, va hete malembe ya mune va ri karhi va endzela swifundzha ni miganga, va nga si averiwa ku ya tirha erhavini hi 1995.

Hi May 1997 rhavi ra le Tahiti ri ve ni Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xo sungula. Swo tala swa swichudeni leswa 20, leswi a swi ri exikolweni lexi, swi hambete swi kuma malunghelo yo hlawuleka ya ntirho. Hi xikombiso, Félix Temarii i wun’wana wa valanguteri vambirhi va xifundzha eswihlaleni leswi. Gérard Balza u ri: “Sweswi hi khongelela leswaku vamakwerhu van’wana lava engetelekeke va endla nhluvuko leswaku va ta fanelekela ku kuma malunghelo, leswaku ku ta va ni xikolo xin’wana xa vumbirhi. A swi kanakanisi leswaku ka ha ri ni xilaveko lexikulu eswihlaleni swo hlaya, swin’wana a swi si va ni vahuweleri ku fikela namuntlha. Eswihlaleni swin’wana, ku laveka vamakwerhu lava fanelekaka leswaku va tamela mintirho ya vandlha. Kutani tiphesente ta nkombo ta vaaki va le swihlaleni swa 58, a hi kanyingi va twa mahungu lamanene. Etindhawini tin’wana, ku laveka vamakwerhu lava nga ha tirhiki, lava wupfeke emoyeni, lava nga vaaka-tiko va le Furwa. Loko vamakwerhu vo tano va tsakela ku ta pfuna—hambi ko va malembe mambirhi—rhavi ri ta tsakela ku tivisiwa.”

Swiphiqo Swa Vanhu Lava Cincaka Hi Ku Hatlisa

Xihlala xa Tahiti xi ya xi fuwa hi tlhelo ra timali naswona vanhu a va ha lawuriwi hi vukhongeri kutani va sungule ku hanya xilungu. Leswi hi swona swi endlaka vanhu va le swihlaleni swin’wana va rhurhela eswihlaleni swa Tahiti. Ku rhandza swilo leswi vonakaka, swi endle leswaku vanhu va rhandza mintsako.

Lexi twisaka ku vava hileswaku vo tala va vanhu va Yehovha na vona wa va nghena moya lowu. Ngopfu-ngopfu vantshwa swa va tikela ku va ni mahanyelo lamanene ni ku rhangisa timhaka ta swa moya evuton’wini bya vona. Hambiswiritano, swa vonaka leswaku Yehovha wa va katekisa vanhu vakwe nkarhi hinkwawo, hikuva ensin’wini ya kona sweswi muhuweleri un’we u yimeriwe hi ku chumayela vanhu va 141.

Lebyi i vumbhoni bya leswaku vanhu vo tala va le swihlaleni swa French Polynesia va rhandza paradeyisi ya moya yo xonga swinene, leyi ku hanyaka ntsena vanhu lava vitaniwaka hi vito ra Xikwembu. (Yoh. 6:44; Mint. 15:14) Ku tlula kwalaho, paradeyisi leyi i xikombiso xa paradeyisi ya xiviri leyi ku nga ri khale yi nga ta va kona emisaveni hinkwayo ni leyi nga ta susa switlhavi, nhlomulo ni rifu, ku nga swilo leswi kombaka vanhu maxangu kwihi na kwihi lomu va nga kona.—Yobo 14:1; Nhlav. 21:3, 4.

Vanhu va khale va le swihlaleni swa Polynesia swin’we ni vatluti a va ri ni xivindzi ni ntshembo wa leswaku le vugima-musi ku ni tiko ro xonga swinene. Ntshembo wa vona a wu va khomisanga tingana. Hilaha ku fanaka, namuntlha vagandzeri va Yehovha lavo tshembeka, ku fana ni lava boxiweke laha, va hambeta va tikarhatela ku kuma hakelo leyi Yehovha a va vekeleke yona. Na vona a va nge khomisiwi tingana. Ina, vatluti a va tshembe nkongomiso wa tinyeleti leswaku va ta fika etikweni ro xonga, kambe Yehovha hi byakwe u ta hambeta a kongomisa hinkwavo lava n’wi tshembaka emisaveni leyi yi nga ta va Paradeyisi ku nga ri khale.—Ps. 73:23, 24; Luka 23:43.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 72]

Nkatsakanyo Wa Swihlala Swa French Polynesia

Tiko ra kona: Swihlala swa 130 leswi tsalanganeke evuandlalweni bya lwandle, lebyi hlanganisaka mpfhuka lowu tlulaka swikwere-khilomitara swa ntlhanu wa timiliyoni, loko swo hlanganisiwa swi nga teka ndhawu leyi ringanaka swikwere-khilomitara swa 4 000. Swi vumba swiyenge swa ntlhanu swa mintlawa ya swihlala: ku nga Tubuaï (Austral), Gambier, Marquesas, Society na Tuamotu. Vanhu vo tala va kumeka eka swihlala swa 14 leswi welaka eka Society Islands.

Vanhu va kona: Vo tala va velekeriwe kwale swihlaleni swa Polynesia kumbe mutswari un’we i muaka-tiko wa le swihlaleni swa Polynesia. Lavan’wana hinkwavo—va nga nhlayo yitsongo—va huma eChayina, eYuropa ni le Amerika.

Ririmi ra kona: Tindzimi leti vulavuriwaka ngopfu i Xifurwa ni Xitahiti, kasi Xifurwa xi tirhisiwa etimhakeni ta ximfumo ni ta mabindzu.

Ndlela yo tihanyisa: Nchumu lowu nghenisaka mali ngopfu i mintirho ya le ka hulumendhe, tifeme to xavisa swilo ni switolo swa swakudya ku katsa ni vavalangi. Vanhu van’wana va tirha ku rima, ku endla mintirho ya mavoko ni ku phasa tiperela. Swilo swo tala leswi rhumeriwaka ngopfu ematikweni ya le handle i tiperela.

Swakudya swa kona: Swakudya swo tala leswi dyiwaka eswihlaleni leswi swi huma ematikweni mambe. Mihandzu leyi byariweke eswihlaleni i mabanana, makhalavatla, mapopo, matamatisi, mintsumbula, tikhokhonati, ti-lettuce, ti-taro ni swihenge. Nyama ya kona i nhlampfi, mahanti, mindle, nyama ya homu, ya mbuti ni ya nguluve.

Maxelo: Maxelo ya kona ma hisa—ka kufumela ku tlhela ku va ni moya wo tsakama—kambe ma hambana hi ku ya hi swihlala. Nguva ya mpfula (ximumu) yi sungula hi November yi hela hi April. Lembe ni lembe ku na mpfula leyi tlulaka timitara ta kaye le xikarhi ka xihlala xa Tahiti.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 74]

Swihlala Leswi Tlakukeke Ni Leswi Nga Le Hansi Ni Leswitsongo Ngopfu

Swihlala swa French Polynesia swi tumbuluke hikwalaho ka ku buluka ka vholkheno kutani yi endla tinxaka timbirhi ta swona—ku nga swihlala leswi tlakukeke ni leswi nga le hansi. Swihlala leswi tlakukeke swi ni tintshava, laha tin’wana ta tona tinhlohlorhi ta tona ti tlakukeke hi magidi ya timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Tahiti i muxaka wa xihlala lexi tlakukeke.

Swihlala hinkwaswo leswi tlakukeke handle ka xihlala xa Marquesas swi rhendzeriwe hi maribye lama nga endzeni ka lwandle. Eka yo tala ya maribye lawa, yo fana ni lama nga ematlhelo ka Bora Bora, u ta kuma swimila leswitsongo ni swihlala leswitsongo ngopfu. Swihlala leswi swi rhandziwa hi vaendzi.

Swihlala leswi nga le hansi swi ni swimilana leswi ku kumekaka tikorale eka swona, leswi kulaka timitara ti nga ri tingani ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Hi ntolovelo, swimilana leswi swa le lwandle swi endla xirhendzevutana lexi mati ya xona ma vonakaka ma base paa! Ntlawa wa swihlala swa xiyenge xa Tuamotu i swa muxaka wolowo. Swirhendzevutana swin’wana swa mati swi anamile. Hi xikombiso, lexi nga eRangiroa xi lehe 70 wa tikhilomitara naswona xi aname 20 wa tikhilomitara.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Ndzi Tshike Ku Va Mudiyakoni eKerekeni, Ndzi Ya Chumayela Hi Mfumo

Manuari Tefaatau

U velekiwe hi: 1913

U khuvuriwe hi: 1959

Matimu ya yena hi ku komisa: Loko a ha ri mudiyakoni eKerekeni ya Protestente, u dyondzisiwe ntiyiso hi swichudeni swin’wana swo sungula swa Bibele exihlaleni xa Makatéa.

Endzhaku ka loko Jean-Marie na Jeanne va ka Félix, lava nga Timbhoni va fike eMakatéa hi 1956, swichudeni swa vona swo sungula swa Bibele, ku nga Maui Piirai na Germaine Amaru swi ndzi chumayerile. A swi hlwelanga leswaku ndzi sungula ku chumayela lava a ndzi nghena na vona kereke, leswi endleke leswaku hi va ni bulo ro leha ekerekeni. Entiyisweni, mufundhisi u ndzi byele leswaku ndzi tshika ku vulavula ni Timbhoni ta Yehovha.

Ndzi nambe ndzi tshika kereke kutani ndzi sungula ku ya eminhlanganweni leyi a yi khomeriwa ekaya ra va ka Félix. Vanhu va nga ri vangani lava a ndzi nghena na vona kereke na vona va sungule ku dyondzeriwa ni ku ya eminhlanganweni. Ndzi swi teka ku ri lunghelo ku va ndzi ve un’wana wa ntlawa lowutsongo wo sungula wa swichudeni swa Bibele eswihlaleni hinkwaswo swa French Polynesia.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 83, 84]

Yehovha U Ndzi Nyike Timfanelo Leti A Ndzi Ti Pfumala

Leonard (Len) Helberg

U velekiwe hi: 1930

U khuvuriwe hi: 1951

Matimu ya yena hi ku komisa: Hi yena la sunguleke ntirho eTahiti loko a endla xiavelo xakwe xo sungula xo va mulanguteri wa xifundzha, a nga si teka. Sweswi yena ni nsati wakwe Rita va tshama eAustralia.

Hi 1955, rhavi ra le Australia ri ndzi avele leswaku ndzi ya sungula ku endzela mavandlha ePacific Dzonga, nsimu leyi leyikulu a yi ri ni mavandlha mambirhi ntsena—rin’wana a ri ri eFiji kasi lerin’wana a ri ri eSamoa—ni mintlawa ya tsevu leyi nga ekule. A ku ri hava vahuweleri eTahiti.

Ndzi kunguhate ku endzela exihlaleni xa Tahiti ro sungula hi December 1956, laha ndzi heteke masiku ya tsevu ku suka eFiji, ndzi ri karhi ndzi famba hi xikepe lexi a xi vuriwa Southern Cross. Ndzi etlele endlwini leyi hirhiwaka leyi loko u ri eka yona u vonaka hlaluko ro xonga ra Papeete. Mixo lowu landzelaka, loko ndzi ri karhi ndzi ambala, ndzi lunghekela ku ya ensin’wini, ndzi vone xikepe lexi vuriwaka Southern Cross xi ri karhi xi hundza ekusuhi ni fasitere ra yindlu leyi a ndzi tshama eka yona. A ku ri mina ntsena Mbhoni etikweni lerintshwa, leri nga kule hi tikhilomitara ta 3 000 ku suka eka vamakwerhu lava nga ekusuhi, naswona etikweni leri a ndzi tshama ni vanhu lava vulavulaka ririmi rimbe—ku nga Xifurwa. Lexi a ndzi ri na xona, a ko va adirese ya munhu la endleke xikhokhelo xa Xalamuka!

A swi hlwelanga leswaku ndzi titwa ndzi ri ni xivundza, lerova ndzi va ni gome kutani ndzi ku xibuku, ndzi rila. Leswi a ndzi tsandzeka ku miyela, ndzi tibyele ndzi ku, ‘Swi le rivaleni leswaku a swi nge ndzi fambeli kahle namuntlha, ndza ha tietlelela. Ndzi ta swi vona mundzuku.’ Endzhaku ko khongela hi mbilu hinkwawo vusiku byebyo, ndzi pfuke ndzi tsakile. Ndzhenga wolowo ndzi kume munhu luya a a endle xikhokhelo xa Xalamuka!—ku nga wansati loyi a a huma eAlgeria. Ku fana na Lidiya loyi a boxiweke ebukwini ya Mintirho, wansati loyi ni n’wana wakwe wa xinuna loyi a a ri ni malembe ya 34 hi vukhale, va ndzi amukele hi malwandla, va sindzisa leswaku ndzi tshama na vona. (Mint. 16:15) Xivundza xa mina xi lo nkwee! Ndzi nkhense Yehovha, loyi a tweke xirilo ni xikhongelo xa mina xo leha.

Sweswi loko ndzi ehleketa ta tolo ni tolweni, ndza swi xiya leswaku Tata wa hina Yehovha u ni rirhandzu! Ina, loko hi tshama hi lunghekele ku endla ntirho wun’wana ni wun’wana lowu a hi avelaka wona, u ta hi pfuna ni ku hi nyika timfanelo tin’wana ni tin’wana leti hi ti pfumalaka.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 87, 88]

Maphayona Yo Sungula

Alexis Tinorua u ve kona eminhlanganweni leyi Len Helberg a yi hleleke eku heleni ka va-1950. Alexis u te: “Ndzi yingisele bulo ra Bibele ra Makwerhu Helberg ni madiyakoni yo hlayanyana ya Protestente. Hi nkarhi wa bulo rolero, ndzi xiye leswaku Timbhoni ta Yehovha ti dyondzisa ntiyiso kutani ndzi sungula ku dyondza ni Timbhoni. Ndzi khuvuriwe hi 1960. Kutani ndzi hete malembe ya kaye ndzi ri karhi ndzi tiphina hi ku phayona. Hi 1965, ndzi ve ni lunghelo ro va wo sungula ku chumayela exihlaleni xa Huahine, lexi welaka eka ntlawa wa swihlala swa Society. Ndzi nkhensa Yehovha hi mbilu ya mina hinkwayo leswi a ndzi nyikeke lunghelo ro pfuna vanhu va 80 leswaku va kuma vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso wa Bibele.” Alexis u tirhele Yehovha kukondza a fa hi May 2002.

Endzhakunyana ka loko Hélène Mapu a dyondze ntiyiso, u sungule ku phayona le Tahiti hi 1963. Nuna wakwe a a n’wi seketela swinene hambileswi a a nga ri Mbhoni. Ntirho wakwe a ku ri ku tluta a suka eTahiti a ya eRaïatéa. Hikwalaho, a nga alanga loko Hélène a amukela xirhambo xo va phayona ro hlawuleka eRaïatéa, laha a veke wo sungula ku chumayela mahungu lamanene. Kutani Hélène u tlhelele eTahiti, exiphen’wini lexitsongo xa xihlala (lexi na xona xi vuriwaka Tahiti Iti), laha yena ni makwerhu un’wana wa xisati, Mereani Tefaaroa, a ku ri vona ntsena Timbhoni. Hélène u ri: “Vanhu va kwalaho a va wu tsakela swinene ntiyiso, naswona a swi tekanga nkarhi leswaku hi sungula tidyondzo to tala ta Bibele.”

A swi ri erivaleni leswaku Yehovha wa va katekisa vamakwerhu lava vo tshembeka, hikuva endzhakunyana ku ve ni vandlha ensin’wini yoleyo, eximutanini xa Vairao.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 101]

“U Fanele U Hlawula Loyi U N’wi Rhandzaka Eka Mina Na Yehovha”

Yvette Gillot

U velekiwe hi: 1932

U khuvuriwe hi: 1968

Matimu ya yena hi ku komisa: U ve phayona ra nkarhi hinkwawo ku tlula maphayona laman’wana ya le French Polynesia.

Loko ndzi byela nuna wa mina leswaku ndzi lava ku va Mbhoni ya Yehovha, u ndzi hlawurise swilo swimbirhi, u te: “U fanele u hlawula loyi u n’wi rhandzaka eka mina na Yehovha.” Ndzi ringete ku n’wi hlamusela kambe swo fana ni kwala. Hiloko a ndzi siya ni vana vanharhu. Hambiswiritano, u tlhele a vuya ekaya endzhaku ka malembenyana.

Loko a ha fambile, ndzi swi kotile ku sala ndzi wundla ndyangu wa mina ndzi ri karhi ndzi phayona. Nimixo a ndzi ya entirhweni kutani loko ndzi vuya ndzi khoma nhlangano wa ntirho wa nsimu. Eku heleni ka va-1960, a ku ri ni vahuweleri va kwalomu ka dzana ntsena eswihlaleni, hikwalaho vamakwerhu va xinuna a va nga kumeki minkarhi hinkwayo.

Ndzi nkhensa Yehovha leswi a ndzi nyikeke lunghelo ro pfuna vanhu va kwalomu ka 50 leswaku va tinyiketela eka yena, ku katsa na Richard Wong Foo, loyi a veke xirho xa ndyangu wa Bethele ya le Tahiti ku sukela hi 1991. Ndza tsaka ku vula leswaku vana va mina vambirhi i vakulu evandlheni.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 105]

Nkosi Wa Rikotse Ra Hosi

Michel Gelas, loyi a nga nkulu ePapeete, u humeleriwe hi nchumu lowu nga tolovelekangiki lowu a wu khumba rikotse ra le vuhosini le Tahiti, ku nga Takau Pomare N’wana wa hosi wa xisati, loyi a feke hi 1976 a ri ni malembe ya 89 hi vukhale. A a ri wa ndyangu wa ka Pomare, lowu swirho swa wona swi fumeke nkarhi wo leha eTahiti ni le swihlaleni swo hlayanyana swa le kusuhi. Leswi a a nga ri na n’wana, u nyikiwe n’wana wa nhwanyana leswaku a n’wi kurisa, kutani n’wana loyi a va Mbhoni ya Yehovha naswona u kombele Michel leswaku a nyikela nkulumo ya xilahlo, hambileswi mana wakwe a a nga ri Mbhoni.

Michel u pfumerile ku ya nyikela nkulumo, hi ku vona leswaku ku ta va nkarhi wa kahle wo hlamusela ntshembo wa ku pfuxiwa ka vafi eka vanhu vo hlayanyana, ku katsa ni van’watipolitiki ni varhangeri va vukhongeri swin’we ni vahaxi va mahungu. Hi xamundzuku xa kona, phepha-hungu ra kwalaho ri humese xifaniso xa Makwerhu Gelas loko a ri karhi a nyikela nkulumo yakwe, ku ri ni bokisi ra mufi emahlweni ka yena. Eka lava a va tile a ku ri ni ndhuna-nkulu, presidente wa le Polynesia, vatirhela-mfumo van’wana ni bixopo-nkulu wa Khatoliki, a ambele xiambalo xa vufundhisi xo basa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 109, 110]

Mufundhisi Un’wana U Hi Lombe Xithuthuthu Xakwe; Un’wana U Hise Tibuku Ta Hina

Jacques Inaudi

U velekiwe hi: 1944

U khuvuriwe hi: 1965

Matimu ya yena hi ku komisa: Yena ni nsati wakwe Paulette, va ve maphayona yo hlawuleka le Furwa naswona va tlhele va famba swin’we va endzela mavandlha le Pacific.

Hi 1969, mina na Paulette hi lele ndyangu wa ka hina ni vanghana le Furwa kutani hi teka riendzo hi xikepe hi ya eTahiti, exiavelweni xa hina lexintshwa. Loko hi ri endleleni, xikepe xa hina xi sungule ku tshwa exikarhi ka lwandle ra Pacific kutani hi hete masiku ya mune hi ri karhi hi pembeleka! Loko hi fika eTahiti, ndzi averiwe ku va mulanguteri wa xifundzha.

Xifundzha xa hina a xi katsa New Caledonia, Vanuatu ni swihlala swa French Polynesia. Hi nkarhi wolowo, swihlala swa French Polynesia a swo va ni vandlha rin’we ni mintlawa mimbirhi leyi nga ekule ni vandlha. Hi 1971, xifundzha xa hina xi hungutiwile kutani xi salela hi swihlala swa French Polynesia ntsena, kutani sweswo swi endle leswaku hi va ni nkarhi wo endzela swihlala swo hlayanyana leswi nga ekule. Eka swin’wana swa swihlala sweswo, a ku nga si tshama ku chumayeriwa rungula ra Mfumo. Mina na Paulette hi hete tin’hweti ta kaye eHuahine naswona hi tlhele hi heta nkarhinyana exihlaleni lexitsongo xa Maupiti. Loko hi ri eHuahine, hi ve ni lunghelo ro sungula tidyondzo ta Bibele ta 44.

Leswaku hi kuma xo yisa enon’wini, a ndzi phasa tinhlampfi—ndzi tirhisa ngopfu xibamu xo phasa tinhlampfi. A hi tshama hi nga ri na mali kambe a hi nga si tshama hi etlela ni ndlala; swilaveko swa hina swa nyama a swi khathaleriwa minkarhi hinkwayo. Loko hi ri karhi hi chumayela exihlaleni xa Tubuaï, swi hi tsakisile loko mufundhisi a hi lomba xithuthuthu xa yena. Swi nga ha endleka leswaku a a hi twela vusiwana hikwalaho ka leswi a hi nga ri na xo famba.

Hi 1974 hi endzele mune wa swihlala swa ntlawa wa Marquesas Islands: ku nga Hiva Oa, Nuku Hiva, Ua Huka na Ua Pou. Rhavi ri hi kombele leswaku hi endzela Kalina Tom Sing Vien, makwerhu wa xisati loyi a nga ekule ni vandlha, loyi a rhurheleke eUa Pou hi 1973 a ya va muongori kwale. U tshame kwale malembe ya 13, kutani a va muhuweleri wo sungula wa Mfumo naswona hi yena muhuweleri wo sungula ku vika ntirho wa nsimu kwale swihlaleni swa Marquesas.

Mufundhisi luya wa le Tubuaï a a nga fani ni wa le Ua Pou loyi a a lwisana ni ntirho wa hina. Phela, loko hi ri ensin’wini a a hi landzelela hi le xihundleni, a sindzisa vanhu lava nghenaka kereke yakwe leswaku va n’wi nyika nkandziyiso wihi ni wihi lowu hi va nyikeke wona. Kutani a yi hisa hinkwayo emahlweni ka muti wa Kalina—swoleswo a swi hlamarisanga hina ntsena kambe swi hlamarise ni Makhatoliki yo tala!

Ku nga khathariseki nkaneto wolowo, ntirho wu ye emahlweni le swihlaleni swa Marquesas, naswona i lunghelo eka hina ku va hi hoxe xandla. Hikwalaho ka rihanyo ra Paulette, hi boheke ku tshika ntirho wa nkarhi hinkwawo. Hambiswiritano, hi tiyimisele ku hambeta hi tirhela Yehovha hilaha hi nga kotaka hakona.

[Bokisi leri nga eka tluka 113]

Ku Endzela eXihlaleni Ro Sungula

Anakanya u fika exihlaleni xa le kule ro sungula kumbe exihlaleni xa tinkatla. U kunguhate ku heta vhiki rin’we kumbe mambirhi u ri karhi u chumayela. Kambe, wo va Mbhoni u ri wexe exihlaleni xexo, naswona ku hava ndhawu yo etlela ya mani na mani nakambe ku hava xo famba ha xona. Xana a wu ta endla yini? A wu ta tshama kwihi? Marc Montet na Jacques Inaudi, lava a va ri maphayona tlhelo va endzela mavandlha, minkarhi yo tala va langutane ni xiyimo xo fana ni lexi.

Marc u ri: “Loko ndzi chika eka xihaha-mpfhuka kumbe exikepeni a ndzi nghena ehansi ndzi chumayela, naswona a ndzi kombela ni ndhawu yo lata rivambu. Hakanyingi a swi nga olovi leswaku munhu la nga tekangiki a kuma ndhawu yo tshama eka yona, kambe minkarhi hinkwayo un’wana a a ndzi nyika swakudya ni ndhawu yo lata rivambu. Leswi a ndzi tshamela ku endzela exihlaleni lexi, minkarhi hinkwayo a swi olova ku kuma byetlelo hikuva vanhu se a va ndzi toloverile. Swi olove ngopfu loko se ndzi tekile. Vanhu a va titwa va ntshunxekile loko va rhurhela vanhu lava tekaneke.”

Jacques u hlamusela ndlela leyi a a swi endlisa xiswona loko a fika, u ri: “Hakanyingi a ndzi endzela meyara kutani ndzi yi vutisa loko yi tiva munhu wo karhi loyi a nga ndzi nyikaka byetlelo ku ringana nkarhi lowu a ndzi ta tsakela ku tshama wona. Hakanyingi a yi ndzi komba ndhawu ya kahle. Eswihlaleni swo tala, vanhu va xixima munhu loyi va n’wi tekaka a ri munhu wa Xikwembu, naswona va endla leswi va nga swi kotaka leswaku va n’wi pfuna. Hakanyingi a ndzi kuma byetlelo mahala.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 117, 118]

Ntirho Lowu Hi Tiphinaka Ha Wona I Wa Ku Chumayela

Alain Jamet

U velekiwe hi: 1946

U khuvuriwe hi: 1969

Matimu ya yena hi ku komisa: Yena ni nsati wakwe Mary-Ann, va hlanganyele eka swiyenge swo hambana-hambana swa ntirho wa nkarhi hinkwawo eFurwa ni le French Polynesia.

Loko ndzi ri ni malembe ya 13 hi vukhale, ndyangu wa ka hina wu suke eFurwa wu ya eTahiti. Loko ndzi heta xikolo xa le henhla, ndzi tlhelele eFurwa leswaku ndzi ya dyondzela swa vutshunguri. Loko ndzi ri kwale ndzi hlangane na Mary-Ann, ku nga xichudeni xa ntivo-vutomi lexi a xi huma eTahiti, kutani hi tekana. Hi 1968, hi endzeriwe hi Timbhoni ta Yehovha, kutani hi amukela ntiyiso.

Hi byele vatswari va hina hi ta ntshembo lowuntshwa lowu hi wu kumeke kambe a va swi tekelanga enhlokweni. Hi tlhele hi tsalela tikereke leti a hi nghena tona eTahiti, hi kombela leswaku va sula mavito ya hina. Mufundhisi wa Mary-Ann wa le Papeete a nga sulanga vito ra yena ntsena, u tlhele a byela ni vanhu leswaku a nga ha ri xirho xa kereke. Mufundhisi u tlhele a rhamba vatswari vakwe leswaku va ta twa ta ku suriwa ka vito ra yena.

Hi khuvuriwe hi 1969 kutani hi sungula ku phayona. Loko hi ri eMarseilles le Furwa ndzi vitaniwe leswaku ndzi ya nghenela ntirho wa vusocha, kutani ndzi hete tin’hweti timbirhi ekhotsweni hikwalaho ka leswi ndzi aleke ku nghenela swa tipolitiki. Endzhaku ka loko ndzi ntshunxiwile, mina na Mary-Ann hi averiwe ku va maphayona yo hlawuleka eMarseilles ni le Bordeaux. Hiloko vatswari va hina lava dyuhaleke va hi kombela leswaku hi tlhelela eTahiti hi 1973, laha hi nga fika hi va vadyondzisi va le xikolweni xa le hansi lembe rin’we ntsena.

Kutani mulanguteri wa rhavi ra le Fiji a hi vutisa loko hi tiyimisele ku ya emahlweni ni ntirho wa nkarhi hinkwawo, tanihi leswi a ku laveka mulanguteri wa xifundzha eFrench Polynesia ni le New Caledonia. Leswi xiyimo xa vatswari va hina a xi antswa, hi amukele xirhambo xolexo kutani hi sungula ntirho wo endzela mavandlha hi August 1974. Hi 1975, loko hi endzeriwe hi N. H. Knorr, ndzi rhambiwe ku ya va mulanguteri wo sungula wa rhavi le Tahiti.

N’wana wa hina Rauma u velekiwe hi 1986, kutani nsati wa mina a tshika ntirho wa nkarhi hinkwawo. Lexi tsakisaka, namuntlha Rauma i makwerhu wa hina wa moya. Loko hi anakanya hi ntirho lowu hi wu endleke, ha ma tsakela swinene malunghelo yo tala ya ntirho lama hi ma kumeke. Kambe ntirho lowu ha ha tiphinaka ha wona i wa ku chumayela.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 123-125]

Yehovha U Khathalela Tinyimpfu Takwe

Michel Bustamante

U velekiwe hi: 1966

U khuvuriwe hi: 1987

Matimu ya yena hi ku komisa: Yena ni nsati wakwe Sandra va endzela mavandlha ya xin’wana xa swifundzha swimbirhi swa le French Polynesia.

Xifundzha xa hina i mintlawa hinkwayo ya ntlhanu ya swihlala swa French Polynesia naswona xi ringana na Yuropa. Swihlala swin’wana swa le kule swo va ni muhuweleri un’we kumbe vambirhi ntsena. Hambileswi vahuweleri volavo va tshamaka etindhawini teto ta le kule, na vona ha va endzela. Hi xikombiso, Rosita, u tshama exihlaleni xa Takapoto, lexi nga ntlawa wa Tuamotu Islands. Makwerhu loyi wa xisati wo tshembeka u lunghiselela minhlangano hinkwayo ya vhiki rin’wana ni rin’wana, naswona nuna wakwe loyi a nga riki Mbhoni, minkarhi yo tala u lunghiselela na yena. Sonto yin’wana ni yin’wana, hambileswi vanhu vo tala va yaka eku khideni kumbe eku phaseni ka tinhlampfi, Rosita u ambala swiambalo swo ya etidyondzweni kutani a hlaya dyondzo ya Xihondzo xo Rindza ya vhiki rolero. Naswona nkarhi hinkwawo u vika ntirho wakwe wa nsimu. Entiyisweni, xiviko xa yena lexi a xi rhumelaka hi riqingho erhavini, hi xona xi rhangaka xi fika! Lexi tsakisaka ngopfu hi leswaku u boheka ku famba timinete ta 45 hi xikepe ku suka exihlaleni lexi a tshamaka eka xona leswaku a ya ba riqingho.

Minkarhi hinkwayo ku fika ka xihaha-mpfhuka ku va nchumu wukulu! Kutani loko hi famba hi xona hi ya endzela makwerhu loyi wa xisati, vanhu vo tala lava tshamaka ekusuhi ni rivala ra swihaha-mpfhuka va ta va ta vona lava chikaka. Siku rin’wana wansati un’wana u vutise Rosita a ku: “Xana u hlanganisa mani?” U hlamule a ku: “Ndzi hlanganisa vamakwerhu va moya. Va tela ku ta ndzi khutaza.” Hi hete masiku manharhu hi ri na Rosita, hi tirha na yena nsimu hi tlhela hi n’wi khutaza hi tlhelo ra moya. Ku kombisa leswaku hakunene u navele vunakulobye bya moya, hakanyingi ha hlwela ku ya eku etleleni hikuva hi va hi ri karhi hi dya mabulo ya swa moya.

Exihlaleni xin’wana, wanuna un’wana wa Musavata u hi vone hi nghena ekaya ra muakelani wakwe, loyi a nga Mbhoni. Endzhakunyana u byele vamakwerhu a ku: “Se ndzi hete malembe ya nkombo ndzi ri karhi ndzi tshama laha, kambe ku hava ni un’we wa kereke ya mina loyi a nga tshama a ta ndzi khutaza.” Wanuna loyi i mufundhisi wa ntlawa lowutsongo wa Masavata ya le xihlaleni xexo.

Daniel na Doris hi vona vahuweleri vambirhi ntsena va le xihlaleni xa Raevavae, lexi nga ntlawa wa Tubuaï Islands. Leswi va tshamaka exihlaleni lexi nga ekule ni vandlha, hi te loko hi va kuma, hi va kombela va hlela leswaku ku va ni nhlangano ndzhenga wolowo ekaya ra vona. Mhaka yoleyo yi va tsakisile kutani hinkwerhu hi ya rhamba vanhu leswaku va va kona. Loko hi fika enhlanganweni, vatirhi va nkombo va le mapurasini lava a va ha ku chayisa a va hi yimerile etlhelo ka muti wolowo. Van’wana a va hakarhe tibege emakatleni ya vona leti a ti ri ni ti-taro.

Hi te eka vona: “Mi nga karhateki hi ndlela leyi mi langutekaka ha yona. Nghenani.” Va nghenile, kambe va fika va tshama ehansi hambileswi a hi va vekele switulu. Va tiphinile hi nhlangano naswona va hi vutise swivutiso swo tala loko se wu herile. Ina, vamakwerhu va khutazeke swinene ndzhenga wolowo, hikuva hi endle leswi a hi tiyimisele swona.

Minkarhi yin’wana swa tika ku endzela vahuweleri lava nga kule ni vandlha hikuva a ku na rivala ra swihaha-mpfhuka exihlaleni xa vona. Siku rin’wana loko hi chikile, a hi fanele hi khandziya xikepe lexi a xi heta tiawara timbirhi xi ri karhi xi tsemakanya lwandle xi ya exihlaleni lexi a ku ri ni vahuweleri vambirhi eka xona. Xikepe xa kona a ku ri lexi pfulekeke hala matlhelo naswona a xi lehe timitara ta mune. Hi vutise muchayeri wa xikepe leswaku hi tiyiseka loko xikepe xakwe xi fanelekela ku famba ematini ni loko a ri na yona njhini yin’wana. Phela loko wo onhakeriwa hi xikepe exikarhi ka Lwandle-nkulu ra Pacific, u dye naxo!

Hi fike laha hi yaka kona hi tsakame swinene hikwalaho ka mati ya lwandle, naswona minhlana ya hina a yi vava hikwalaho ka magandlati lawa a ma himetela xikepe. Niloko hi tlhela a swo fana. Sandra u ri: “Loko hi fika exihlaleni lexikulu nhlikanhi wolowo, ndzi khandziye xikanyakanya xa mina ndzi ya ensin’wini. Hambiswiritano, a ndzi karhele naswona a ndzi rhurhumela hikwalaho ka mafidzula ya ku ngundlangundlisiwa hi xikepe lerova a ndzi nga swi koti ni ku vhikisa xikanyakanya xa mina leswaku xi nga kandziyi swipetlu-petlu swa tinkatla, ndzi nga si ya kule ndzi tikume ndzi ri ehansi!”

Loko hi tsundzuka ntirho lowu hi wu endleke, u nga swi vona leswaku ha yini nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi endzela vamakwerhu lava nga ekule ni vandlha a hi anakanya hi rirhandzu ro enta leri Yehovha ni nhlengeletano yakwe va va rhandzaka ha yona. Hakunene hinkwerhu hi vandyangu wo hlawuleka swinene wa moya.—Yoh. 13:35.

[Blurb]

“Va tela ku ta ndzi khutaza”

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 80, 81]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA ESWIHLALENI SWA FRENCH POLYNESIA

1835: Bibele ya Xitahiti yi hetiwa ku hundzuluxeriwa.

Hi va-1930: Sydney Shepherd na Frank Dewar va endzela eTahiti naswona swi nga endleka va endzele ni swihlala swin’wana.

1940

1956: Ntirho wo chumayela wu sungula ku hisekeriwa eMakatéa ni le Tahiti.

1958: Ku khuvuriwa vanhu ro sungula etindhawini timbirhi le swihlaleni swa French Polynesia.

1959: Ku simekiwa vandlha ro sungula eswihlaleni swa French Polynesia, le Papeete.

1960

1960: Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha yi tsarisiwa ximfumo.

1962: Ku akiwa Holo yo sungula ya Mfumo ePapeete.

1969: Ku va ni ntsombano wo sungula wa matiko hinkwawo eTahiti.

1975: Ku simekiwa rhavi eTahiti.

1976: Xihondzo xo Rindza xi sungula ku hundzuluxeriwa hi Xitahiti.

1980

1983: Ku nyiketeriwa kaya ro sungula ra Bethele.

1989: Ku fikeleriwa nhlohlorhi ya vahuweleri va 1 000.

1993: Ku nyiketeriwa kaya lerintshwa ra Bethele ni Holo ya Tinhlengeletano leyi vandzamaneke na yona.

1997: Ku khomiwa Xikolo xo sungula xa Ndzetelo wa Vutirheli.

2000

2004: Ku ni vahuweleri va 1 746 lava hisekaka eswihlaleni swa French Polynesia.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

2 000

1 000

1940 1960 1980 2000

[Mimepe leyi nga eka tluka 73]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

FRENCH POLYNESIA

FRENCH POLYNESIA

MARQUESAS ISLANDS

Nuku Hiva

Ua Pou

Ua Huka

Hiva Oa

Fatu Hiva

TUAMOTU ARCHIPELAGO

Manihi

Ahe

Rangiroa

Takaroa

Takapoto

Makatéa

Anaa

Hao

SOCIETY ISLANDS

Maupiti

Tahaa

Bora Bora

Huahine

Mooréa

Tahiti

TUBUAÏ (AUSTRAL) ISLANDS

Rurutu

Rimatara

Tubuaï

Raevavae

GAMBIER ISLANDS

MOORÉA

TAHITI

PAPEETE

Punaauia

Paea

Toahotu

Vairao

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 70]

Jeanne na Jean-Marie va ka Félix va ve vo sungula ku chumayela hi rixaladza eswihlaleni swa French Polynesia

[Swifaniso leswi nga eka tluka 71]

Maui Piirai, i munhu wo sungula eswihlaleni swa Polynesia ku tinyiketela eka Yehovha, u khuvuriwe hi Jean-Marie Félix hi 1958

[Swifaniso leswi nga eka tluka 79]

Clyde na Ann va ka Neill (laha hansi) va ye eTahiti eka Agnès Schenck (exineneni) va ya n’wi pfuna entirhweni wo chumayela

[Xifaniso lexi nga eka tluka 85]

John na Ellen va ka Hubler va sungule ntirho wo endzela mavandlha hi 1960

[Xifaniso lexi nga eka tluka 86]

Hi 1962, Vandlha ra Papeete ri ake Holo ya rona ya Mfumo yo sungula—muako wa kona a wu ri wa xiyimo xa le hansi, a wu pfulekile ematlhelo naswona wu fuleriwe hi mabyanyi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 89]

Nkandziyiso wa “La Sentinelle,” wa April 15, 1965, wu tamele swihloko swa “Xihondzo xo Rindza”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 92]

Leswaku Taina Rataro a kota ku kula hi tlhelo ra moya, u dyondze ku hlaya ni ku tsala Xitahiti

[Xifaniso lexi nga eka tluka 92]

Elisabeth Avae (la tshameke) a ri ni ntukulu wa yena Diana Tautu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Anna na Antonio va ka Lanza

[Xifaniso lexi nga eka tluka 96]

Vaieretiai na Marie-Medeleine va ka Mara

[Xifaniso lexi nga eka tluka 97]

Ato Lacour

[Xifaniso lexi nga eka tluka 98]

Rudolphe Haamarurai

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Vahinerii na Edmond va ka Rai (eximatsini) va ri na Taaroa na Catherine va ka Terii (exineneni)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 100]

Auguste na Stella va ka Temanaha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 102]

Christiane na Jean-Paul va ka Lassalle (eximatsini) na Lina na Colson va ka Deane (exineneni)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 103]

Roger Sage (eximatsini) a ri karhi a toloka nkulumo ya Francis Sicari hi Xitahiti entsombanweni wa muganga hi va-1970

[Xifaniso lexi nga eka tluka 107]

Eileen na Alain va ka Raffaelli

[Xifaniso lexi nga eka tluka 108]

Mauri na Mélanie va ka Mercier

[Xifaniso lexi nga eka tluka 120]

Marie-Louise na Serge Gollin i varhumiwa eswihlaleni swa Marquesas

[Xifaniso lexi nga eka tluka 122]

Alexandre Tetiarahi ni nsati wakwe Elma ni swinhwanyetana swa vona swimbirhi, ku nga Rava (eximatsini) na Riva

[Xifaniso lexi nga eka tluka 126]

Ntlawa wa vahundzuluxeri va Xitahiti

[Xifaniso lexi nga eka tluka 127]

Ntsombano wa Matiko Hinkwawo wa “Ku Rhula eMisaveni” wa 1969, a wu ri wo sungula ku khomeriwa eTahiti

[Xifaniso lexi nga eka tluka 128]

Holo leyi ya Mfumo ya le xihlaleni xa Bora Bora hi yona ya ha ku akiwaka eswihlaleni swa French Polynesia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 130]

Christine na Félix va ka Temarii

[Xifaniso lexi nga eka tluka 131]

Komiti ya Rhavi, ku suka eximatsini ku ya exineneni: Alain Jamet, Gérard Balza na Luc Granger

[Swifaniso leswi nga eka tluka 132, 133]

(1) Miako ya Bethele ya le Tahiti

(2) Gérard Balza loko a humesa buku leyi nge “Tshinela Eka Yehovha” hi Xitahiti, hi July 2002

(3) Ndyangu wa Bethele ya le Tahiti