French Guiana

Hinkwako-nkwako ku bohanile hi makhwati lama fanaka ni mete lowukulu wa rihlaza lowu andlariweke ku suka eTintshaveni ta Tumuc-Humac hala dzongeni, wu ya boxeketa le n’walungwini eLwandle ra Atlantiki. Makhwati lawa yo bohana hi ku tlhuma ma tsemakanyiwa hi nambu wa Maroni ni wa Oyapock, leyi pfelelaka edzongeni yi rhelela yi ya en’walungwini laha yi fikaka yi cheleta lwandle. Tiko leri rhendzeriweke hi milambu leyi i French Guiana.

Timpfula leti naka lembe ri kala ri voyama hi tona ti endlaka leswaku ndhawu leyi yi tshama yi ri ya rihlaza. Kambe a hi vangani vanhu lava kotaka ku fika enkaveni wa tiko leri. Magondzo yo tala ya le ndzeni ka tiko a ma fambeki, naswona maboboma ma endla leswaku swi tika ku tluta enambyeni. Mavito ya maboboma ya kona ma namba ma ku byela leswaku ku ni khombo—Saut Fracas (Maboboma lama Phyandlasaka), Gros Saut (Maboboma Lamakulu), Saut Tambour (Maboboma lama Hobomulanaka), Saut Laissé Dédé (Maboboma lama Yisaka eNdzhongweni), A Dieu Vat’ (Nomu wa Sirha).

Eswihlahleni swa kona ku ni mixaka ya mirhi yo tlula gidi, swiluva swo xonga ni swimilana swin’wana leswi rhandzaka tindhawu to tsakama, leti hisaka. Ku ni mixaka ya swihadyana yo tlula 170, mixaka ya tinyenyana ya 720 ni mixaka ya ntsandza-vahlayi ya switsotswana leswi tshamaka kona. Ku ni tinyoka letikulu, tingwenya, tiyingwe ni vamaxindyana, kambe swona swi voniwa hi xiwelo, hikuva loko swi ku i munhu loyi, swi tsema swi ri vona. Maphaphatani ya wasi wo hatima ma tiphina hi ku haha-haha egondzweni ni le henhla ka milambu, kasi swinyenyana swa mivala yo xonga swi suka eka murhi wun’wana swi hahela eka wun’wanyana.

Vanhu ni mindhavuko ya vona va hambane ku fana ni swimilana ni swiharhi swa ndhawu leyi. Swimitana swa vaaki va Maindiya lama davukeke eAmerika swi tsalangane swi vemba ni ribuwa ra lwandle ni milambu. Vaaki va kona va katsa Vagalibi, Vaarawak, Vapalicur, Vawayana, Vaemerillon ni Vaoyampi.

Vaaki vo tala va xitikwana lexi xa le Amerika Dzonga va fumbane ekusuhi ni ribuwa ra lwandle ni le ntsindza wa kona lowu vuriwaka Cayenne. Etlhelo ka nambu endzilakaneni wa Suriname ku tshama Mabush Negro, vatukulu va mahlonga lama balekeke lama rhwariweke eAfrika ma ta tirhisiwa emasin’wini. Va vulavula ririmi leri hlanga-hlanganeke leri vuriwaka Xisranantongo. Kwalomu ka malembe ya dzana lama hundzeke, ku fike vaaki va le Asiya vo huma eSingapore, Vietnam ni le Chayina. Hi 1977 ku fiketele Mahmong lama balekeke eLaos hikwalaho ka xiyimo xa tipolitiki. Vona ni Maasiya, vahlapfa lava humaka eMartinique, Guadeloupe, Haiti, Brazil, Suriname, Riphabliki ra Dominika, Saint Lucia, Lebanoni, Peru ni le Furwa, va endla nhlayo yo tlula hafu ya vaaki va kwalaho lava nga ehenhla ka 150 000.

Vutomi Byo Koka eXilogweni

Valungu vo sungula va fike kwalomu ka lembe ra 1500, kambe eku sunguleni, matshalatshala lawa va ma endleke ya ku tshama etikweni leri ma hundzuke nyuku wa mbyana. Ndhawu ya kona a yi nga va rhandzi. Hambiswiritano, ndhawu leyi sweswi yi vuriwaka French Guiana yi ve ehansi ka Furwa eka lembe-xidzana ra vu-17. Endzhaku, vabohiwa lava heteke nkarhi wo leha va susiwe eFurwa va rhumeriwa etikampeni ta vakhotsiwa va ya tirhisiwa etindhawini to kota Cayenne, Kourou na Saint-Laurent. Vakhotsiwa va politiki va fumbiwe eDevil’s Island, laha ku poneke va nga ri vangani. Tikampa teto ta vakhotsiwa se ti pfariwe khale. Sweswi Kourou i ndhawu leyi ku simekiweke sataliti ya le Yuropa eka yona. Hambileswi ku suka eFrench Guiana ku ya eYuropa ku nga mpfhuka wa 7 100 wa tikhilomitara, i ndhawu ya ximfumo leyi timhaka ta le Furwa ti lawuriwaka kona, ndzawulo ya Furwa yo lawula timhaka ta le ndzhandzheni, kutani yi tlhela yi va xirho xa Nhlangano wa Matiko ya Yuropa.

Exiphen’wini xo hetelela xa lembe-xidzana ra vu-19, malembe ya kwalomu ka 300 endzhaku ka loko Sir Walter Raleigh a sungule ntsheketo lowu vulavulaka hi doroba ra nsuku ra le tikweni leri, eku heteleleni nsuku wu tshuburiwile hakunene. Hambileswi a ku ri ni makhombo, hi va-1920, vavanuna va kwalomu ka 10 000 lava a va tshwekatshwekela nsuku, va nyokovele endzeni-ndzeni ka makhwati va ya lava rifuwo.

Endzhaku, ku fike vanhu van’wana lava veke ni xivindzi xa ku kamana ni vutomi byo tika le French Guiana. Kambe vamabula-ndlela lava, a va tele ku ta nyika, hayi ku ta teka.

Ku Byariwa Ka Mbewu Ya Ntiyiso Wa Bibele

Vamabula-ndlela lava va xivindzi a va tise mahungu lamanene ya Rito ra Xikwembu. Va byele vanhu hi xikongomelo xa Xikwembu xa ku yimbela vuvabyi ni rifu, ku pfuna vanhu va matiko hinkwavo leswaku va tshamisana tanihi vamakwavo, ni ku endla misava yi va paradeyisi. (Esa. 2:3, 4; 25:8; 33:24; Nhlav. 7:9, 10) A va hlanganyela entirhweni lowu profetiweke hi Yesu Kreste loko a vula leswaku mahungu lawa manene ya Mfumo wa Xikwembu a ma ta chumayeriwa “emisaveni hinkwayo leyi akiweke leswaku byi va vumbhoni ematikweni hinkwawo” ku nga si fika makumu. (Mat. 24:14) Ntirho lowu wa nkoka wa ku vula evhangeli wu fike le French Guiana hi 1946. Timbhoni to tala ta Yehovha leti veke to sungula ku ya eFrench Guiana a ti huma ematikweni lama lawuriwaka hi Furwa, yo tanihi Guadeloupe na Martinique, tin’wana ti huma eDutch Guiana (laha sweswi ku nga Suriname), tiko leri nga evupela-dyambu.

Mbewu yo sungula ya ntiyiso yi byariwe hi Makwerhu Olga Laaland, mutirheli la hisekaka wo huma eGuadeloupe. Hi December 1945 u endzele mana wakwe ni vamakwavo lava nga lo mama va siyelana, lava a va tshama ekusuhi ni Nambu wa Mana, enkaveni wa French Guiana. Ku fika emutini lowu mana wakwe a a tshama eka wona a swi lava leswaku a famba masikunyana hi xikwekwetsu. Loko a ri endleleni a a pfa a kombela byetlelo—eswiyindlwanini leswi fuleriweke hi matluka ya micindzu—laha a fikeke a chumayela ni ku hangalasa tibuku ta Bibele. Loko a fika emutini lowu mana wakwe a a tshama eka wona, lowu vuriwaka Haut Souvenir, u byele ndyangu wa ka vona mahungu lamanene ya Mfumo hi ntsako. Lexi n’wi yimiseke tindleve ni ku n’wi pitsula swivindzi, va n’wi vule dimona. Endhawini yo tano leyi a ku vengiwa ni nkondzo wakwe, hi 1946 u tlangele Xitsundzuxo xa rifu ra Yesu, laha vayingiseri va kona a ku ri tindzisana ta yena ta xinuna ntsena. Swi nga si ya kwihi, mana wa yena, loyi a a kuceteriwa hi mufundhisi wa kwalaho, u n’wi kombe nyangwa, a ri karhi a tlatlarhuka a ku: “Yindlu ya mina a hi lawu ra madimona!” Vuntswaka bya mana wakwe a byi ku dzudzanga ku hiseka ka yena.

Loko a tlhelela endzhaku u chumayele lomu a ku famba ku yimiwa kona, emigodini ya nsuku ni le ti-degrad kumbe tindhawu to xavisela eka tona. Siku rin’wana ni vusiku yena ni vafambi-kulobye a va etlele edladleni eribuweni ra nambu. Mpfula leyi a yo halaka kunene yi wise murhi lowukulu, wu ku mhee, mpfumawulo wa kona wu sala wu pfala ni tindleve. Hi ku chuha, Olga u tilahlele enambyeni, a nga swi tivi leswaku nambu lowu a wu ri kaya ra tihlampfi leti kakatlulaka. Loko a hume a nga ri na xivati na xin’we, vanhu va kwalaho va anakanye leswaku u fanele a ri ni matimba ya vukwembu, kutani va sungule ku n’wi rhulela xihuku. Leswi swi endle leswaku va lava ku yingisa rungula rakwe.

Makwerhu Laaland u hetelele a fike eMana, ku nga ximutana xa vaaki va 800 lava tshamaka eRibuweni ra Atlantiki. Etin’hwetini takwe to sungula ta tsevu a ri kwalaho, u hlele minhlangano, naswona nkarhi na nkarhi a a dyondzisa vanhu va khume ntiyiso wa Bibele lowu tisaka ntshunxeko wa ntiyiso. (Yoh. 8:32) Vanhu va n’wi nyike vito leri nge Père Paletot (Majasani) hileswi a a tala ku ambala baji, va n’wi hambanisa ni mufundhisi wa kwalaho, loyi a va n’wi vitana N’watiphuraphura. Hambileswi Makwerhu Laaland a heleriweke hi tibuku, u nyikele tinkulumo ta le rivaleni ni ku chumayela hi ku hiseka eka hinkwavo lava yingisaka. A a tiviwa a ri xivulavuri lexi hisaka, a a nga kanakani ku ya lumeka mabulo lama hisaka ni vafundhisi va ndhawu yoleyo.

Loko ku hundze malembe lama lavaka ku va mambirhi ku sukela loko a endzele mana wakwe, Makwerhu Laaland u tlhelele eGuadeloupe. A nga kona loyi a khuvuriweke eka lava a va chumayeleke, kambe u byale mbewu yo tala. Mihandzu ya kona a yi ta vonaka endzhaku.

Vatirhi Lava Humaka eMatikweni Yo Hambana-hambana

Hi 1956, Sosayiti ya Watch Tower yi kombele Wim van Seijl wa le rhavini ra Suriname leswaku a ya eFrench Guiana. U ri: “Hi tirhise xihaha-mpfhuka lexitsongo hi suka Saint-Laurent hi ya eCayenne kutani hi heta kwalomu ka mavhiki manharhu hi tshama ehotela leyitsongo. Hi tirhe xiphemu lexikulu xa doroba ra Cayenne hi tirhisa buku leyi nge La Vie Eternelle [Everlasting Life], hi fambisa madzana ya tikopi ta yona. Vanhu a va tsakela hakunene, kambe leswi a hi nga xi tivi Xifurwa, a swi hi olovelanga ku sungula tidyondzo. Loko hi fika emutini a hi ku: ‘Tolo hi fike laha Cayenne hi xihaha-mpfhuka hi ta chumayela mahungu lamanene.’ Mavhiki mambirhi ma kale ma hela ha ha tirhisa xingheniso lexi nge ‘Tolo hi fike laha Cayenne,’ tanihi leswi a xi ri xona ntsena xingheniso lexi a hi xi tiva hi Xifurwa! Endlwini ya khale ya mintlango leyi a yi nga ha tirhisiwi, hi kombise filimi leyi nge The New World Society in Action. Rungula ra kona a ri hundzuluxeriwa hi wanuna un’wana a ri yisa eka ririmi ro karhi kutani wansati un’wana a ri gajela a ri hundzuluxela hi Xifurwa.” Vanhu vo tala a va tsakela, kambe xana ku tsakela ka vona a ku ta hlanganyetiwa njhani?

Ku fike Timbhoni to tala ta le Suriname ti ta phalala. Exikarhi ka tona a ku ri na Paul Naarendorp na Cecyl na Nel Pinas. Vo talanyana eka lava fikeke a va xi vulavula Xifurwa.

Mpfuno wu tlhele wu tangunuka laha a wu nga languteriwanga kona. Le Dunkerque, eFurwa, a ku ri ni ndyangu lowu a wu dyondza Bibele. I jaha ra malembe ya 16 ntsena, ku nga Christian Bonecaze, leri hambeteke ri kombisa ku tsakela. Loko ndyangu lowu wu rhurhela eCayenne, Christian u vulavule ni lava a a dyondza na vona exikolweni hi swilo leswi a swi dyondzeke eBibeleni. Un’wana u kombise ku tsakela, kun’we ni vamakwavo vakwe vanharhu va xisati. Christian u tsalele Sosayiti a kombela mpfuno.

Hi nkarhinyana wolowo, Xavier na Sara Noll a va tlhelele eMartinique loko va thwasile eXikolweni xa Gilead hi 1958. Sosayiti yi kombele Makwerhu Noll leswaku a ya eFrench Guiana a ya pfuna ntlawanyana lowu a wu ri kona kwalaho. Ku ya fika kona a swi teka khume ra masiku hi xikepe lexitsongo, laha Xavier a a boheka ku ya etlela ephacisini ra xona.

Loko a fika Cayenne, Makwerhu Noll u amukeriwe hi mandla mambirhi hi vanhu lava tsakelaka. Va n’wi rhambile leswaku a ta dya na vona loko a ha ri kwalaho, naswona va lunghiselele leswaku a kuma kamara lerinene ehotela leyi a yi lawuriwa hi khale ka xigevenga. Siku na siku Makwerhu Noll a a fambisa tidyondzo ta Bibele ni ku bula hi timhaka ta moya na Christian ni ndyangu lowu a wu ri ni malwandla swinene. Vutivi bya vona hi ntiyiso wa Bibele byi sungule ku dzika. Hi mavhiki ma nga ri mangani, Christian u lave ku khuvuriwa; kasi ni munghana wa yena ni vamakwavo vambirhi va xisati na vona va lave ku khuvuriwa. Hambileswi mpfula leyi a yo halaka kunene yi endleke leswaku Makwerhu Noll a nga swi koti ku nyikela nkulumo ya nkhuvulo eribuweni ra lwandle hilaha a swi kunguhatiwe hakona, u nyikele nkulumo ya nkhuvulo wa ntlawa lowu eximovhanini xa vona. Kutani va khuvuriwile, enkhuvulweni lowu veke wo sungula ku endliwa hi Timbhoni ta Yehovha eFrench Guiana.

Loko a ha ri etikweni leri, Makwerhu Noll u hete nkarhi wo tala a ri evutirhelini bya nsimu. Hi vhiki rin’we ntsena, a a fambise tibuku takwe hinkwato. U sale ni magazini wun’we ntsena leswaku a komba vanhu ha wona leswaku va nga swi kumisa ku yini swikhokhelo. Hi mavhiki manharhu ntsena, u kume swikhokhelo swa 70, ku katsa ni swa kwalomu ka 12 swa Xichayina. Xana a a ri veka njhani rungula rakwe hi Xichayina? A a kombisa xifaniso xa ntlawa wa vona wa le Xikolweni xa Gilead, a kombetela eka swichudeni swa Machayina leswi a swi ri kona entlaweni wo vona, a vulavula hi ku tirhisa ngopfu mavoko. U ri: “Sweswo swi tirhe ngopfu.” Van’wana lava a vuleke vumbhoni eka vona a ku ri Michel Valard, loyi makwavo wa xinuna a a ri mufundhisi, kasi yena a a lava nsuku enkaveni wa tiko leri. Loko Makwerhu Noll a tlhelele endzhaku, Christian Bonecaze u langutele ntirho wa ntlawanyana wa kwalaho Cayenne.

Endzhakunyana ka sweswo, hi 1960, rhavi ra le Guadeloupe ri averiwe ku langutela ntirho wo chumayela mahungu lamanene eFrench Guiana. Va katekile swinene hi ku kuma mpfuno nkarhi na nkarhi! Masungulo ya ntirho ma vekiwile, kutani a ku sele leswaku wu ndlandlamuxiwa wu ya emahlweni. Hikwalaho, hi 1960, Octave Thélise u rhumeriwe ku suka le Martinique a ta va phayona ro hlawuleka. U ye emahlweni a endzela lava nga ni swikhokhelo swa timagazini ta hina ni lava va kumeke tibuku tin’wana ta Watch Tower. Hi lembe rero, Théophanie Victor, loyi na yena a a huma eMartinique, u rhurhele eFrench Guiana, kutani endzhakunyana u averiwe ku va phayona ro hlawuleka.

Eku sunguleni, hi 1954, Nkul. van Pardo, loyi a a ri Mudachi, kun’we ni nsati wakwe wa le Martinique va rhurhele eParamaribo, le Suriname, laha Timbhoni ti vulavuleke ni nsati wakwe. Hi lembe leri landzelaka va rhurhele eSaint-Laurent, entsungeninyana ka Nambu wa Maroni, lowu hambanisaka Suriname na French Guiana. Hi nkarhi lowu endlaka malembe ya kwalomu ka ntlhanu, Timbhoni timbirhi leti humaka eSuriname, ku nga Makwerhu Pinas kun’we na Libreto, a va pela Nambu wa Maroni hi xikwekwetsu endzhaku ka tin’hweti tinharhu, va ya pfuna mpatswa lowu leswaku wu kuma vutivi lebyi engetelekeke hi Yehovha ni swilaveko swakwe. Hi December 1960, entsombanweni wa le Paramaribo, eSuriname, hi nkarhi wa riendzo ra Milton Henschel wa le yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Sosayiti ya Watch Tower, mpatswa wa ka Van Pardo kun’we ni van’wana vambirhi vo huma eFrench Guiana va khuvuriwile.

Hi May 1961, Nicolas Brisart, mulanguteri wa rhavi wa le Guadeloupe, u endzele ntlawa wa vahuweleri va 16 va le Cayenne leswaku va va kona enhlengeletanweni ya xifundzha ya kwalaho yo sungula. Ku tlula kwalaho, u kombe vahlaleri va 250 filimi leyi nge The Happiness of the New World Society. N’wangulo lowunene wu n’wi susumetele ku kombisa filimi yin’wana leyi nge—The New World Society in Action. Ku tlhele ku va ni n’wangulo lowunene loko tifilimi leti ti kombisiwa ni le Saint-Laurent. Xandla xa meyara ya Saint-Laurent xi khumbeke ngopfu lerova xi ku: “Hi mpfhuka ndzi vona misava, ndza sungula ku hlalela nchumu wo fana ni lowu.” Loko a ri karhi a qhavulana ni vamakwerhu, u vutisile a ku: “Xana a mi ringetanga ku kombela meyara leswaku yi mi pfumelela ku tirhisa holo ya doroba leswaku mi komba filimi ya n’wina? Loko mi nga endlanga tano mina ndzi ta vulavula na yona mundzuku.” Va nyikiwe mpfumelelo wa ku komba filimi ni ku nyikela nkulumo ya le rivaleni ya Bibele madyambu man’wana ni man’wana. Vanhu lava voneke tifilimi ta Sosayiti ni ku twa tinkulumo leti sekeriweke eBibeleni hi nkarhi wolowo lowu nga rivalekiki a va tlula 500. Xandla xa meyara xi te: “Hi lava vanhu lava fanaka na n’wina Timbhoni ta Yehovha.” Loko ku hundze malembe ya kwalomu ka mambirhi, hi March 1963, ku simekiwe vandlha ro sungula ra Timbhoni ta Yehovha eCayenne. Minhlangano a yi khomeriwa exiyindlwanini xin’wana ehandle ka doroba endhawini leyi vuriwaka Petit Monaco.

Ndlela Leyi Ntiyiso Wu Va Fikeleleke Ha Yona

Van’wana eka Vamakwerhu vo sungula evandlheni rero i va ka Sylvestre, lava havambirhi va davukeke eMartinique. Xana swi tise ku yini leswaku va va Timbhoni ta Yehovha? Siku rin’wana hi 1952, loko Manana Sylvestre a ya eku xaveni ka swakudya exitolo, un’wana loyi a va ri swin’we ekhotsweni ra le Devil’s Island, u n’wi vonile kutani a n’wi khomisa tibuku to karhi leswaku a ya ti nyika nuna wakwe. Manana loyi a a nga swi tivi leswaku wanuna loyi u ti kume kwihi tibuku ta kona, kambe a ti ri ta Watch Tower. A a swi tiva leswaku nuna wakwe a a rhandza ku ti hlaya, hiloko a famba na tona. U ri: “Loko ndzi fika ndzi veka tibuku leti etafuleni, ndzi kokiwe rinoko hi leyi nge ‘Let God Be True.’ Handle ko ba mariri ndzi tsakisiwe hi buku leyi a yi vulavula hi Xikwembu. Loko nuna wa mina a vuya ekaya, ndzi n’wi rungulele leswi ndzi swi dyondzeke malunghana ni vito ra Xikwembu, vugandzeri bya swifaniso swa hava, ni leswaku mbhandzu lowu yirisiweke a wu ri yini hakunene. A ndzo sungula ku twa timhaka to tano. Hi nkarhi wolowo ndzi nambe ndzi swi vona leswaku lowu i ntiyiso. Ndzi nambe ndzi chuveke rihlampfu ekerekeni. Hambileswi a ndzi nga si tshama ndzi hlangana na Timbhoni, ndzi sungule ku byela vanghana va mina hi leswi a ndzi swi dyondza ebukwini leyi, naswona ndzi khutaze vaakelani va mina hinkwavo leswaku va yi hlaya. Endzhaku ka malembe ya kaye, wansati un’wana la vuriwaka Théophanie Victor, u fike ekaya a ndzi nyika timagazini timbirhi ta Xalamuka! Loko a ku wa huma, ndzi n’wi vutise leswaku a a ri xirho xa vukhongeri byihi. U te: ‘Ndzi xirho xa Vandla ra Timbhoni ta Yehovha.’ Ndzi hlamule ndzi ku: ‘Phela se ndzi ni malembe ya kaye ndzi mi rindzerile! Xana u nga swi kota ku tlhela u ndzi endzela?’” Hi ku famba ka nkarhi, yena na nuna wakwe va amukele vugandzeri bya Yehovha hi ku helela.

Michel Valard, loyi eku sunguleni a endzeriweke hi Xavier Noll laha a tirhaka kona, i wun’wana wa lava va amukeleke ntiyiso loko Timbhoni ta ha hlayiwa hi tintiho etikweni leri. Loko a sungula ku ya eminhlanganweni ya Timbhoni, hakatsongo-tsongo u kume swivutiso swa yena swi hlamuleka hi ndlela leyi enerisaka. Makwerhu wa xisati Victor u ringanyete ku dyondza Bibele na yena, hiloko a pfumela handle ko titshuva nhloko, kambe nsati wakwe Jeanne a a nga lavi ku twa nchumu hi sweswo. Kutani wanuna loyi u boheke ku dyondzela ehandle. Kambe a a tiyiseka leswaku u dyondza ntiyiso, naswona a a lava ku byela Jeanne leswi a a swi dyondza. Kutani u hlawule swihloko swa timagazini leswi a tivaka leswaku a swi ta koka nsati wakwe rinoko, kutani a swi pfula a veka timagazini laha a a tiyiseka leswaku nsati wakwe u ta ti vona. Endzhaku na yena u pfumerile ku dyondza Bibele, kutani hi 1963 va khuvuriwile havambirhi. Ni vana va vona va amukele ntiyiso, naswona un’wana wa vona, Jean-Daniel Michotte (n’wana wa xinuna loyi Jeanne a veke na yena a nga si tekana na Michel Valard), i xirho xa Komiti ya Rhavi.

Paul Chong Wing, mudyondzisi la ha riki muntshwa la humaka eFrench Guiana, u hlangane ni Timbhoni loko a endla tidyondzo ta yena le Furwa. A a hlanganisiwa nhloko hi xiyimo xa misava ni malangutelo ya vanhu. U ve xirho xa Vandla ra Freemason, kambe a ri swi kotanga ku hlamula swivutiso leswi a swi n’wi pfuva byongo. A a kholwa leswaku ntiyiso wona wu fanele wu ri kona, kutani a sungula ku wu hlota. U te loko a hlangana na Timbhoni ta Yehovha, a namba a tiyiseka leswaku u wu kumile ntiyiso. Loko a tlhelela eFrench Guiana, u tihlanganise na Michel Valard, naswona lexi n’wi tsakiseke ni ku tlurisa, u kume leswaku ku ni Holo ya Mfumo ekusuhi swinene ni le ka vona. U khuvuriwile hi 1964, ivi nsati wa yena a khuvuriwa hi lembe leri tlhandlameke. U endle nhluvuko wa xihlatla. Evandlheni a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vavanuna lava nga ni vuswikoti ni lava tiyimiseleke, lerova u vekiwe ku va nandza wa vandlha endzhaku ka lembe ntsena. U pfunile leswaku ku vumbiwa mavandlha yo hlayanyana. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi.

Ku Seketela Vahuweleri Lava Nga eTindhawini Ta Le Mpfungwe

Vandlha ra le Cayenne a ri ya ri kula, kambe vahuweleri va kona a va nga tirhi nsimu ya ka vona ntsena. Hi Mahelo-vhiki, vamakwerhu va le Cayenne a va tolovele ku ya pfuna mintlawa leyitsongo ya vahuweleri lava nga etindhawini ta le mpfungwe eSaint-Laurent, Mana ni le Iracoubo. Maendzo yo tano a ma va khomisa la ku hisaka. A va sungula hi ku vemba ni ribuwa ra lwandle ra le Cayenne eSaint-Laurent, endzilakaneni lowu hambanisaka tiko ra ka vona ni ra le Suriname. Hi Mugqivela hi 6:00 p.m., a ku va ni nkulumo ya le rivaleni na Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Hi xamundzuku wa kona a va pfuka va kongoma en’walungwini eMana, laha a ku khomiwa nhlangano hi 8:00 a.m. Loko va heta ku dya endleleni hi nkarhi wa ku vundza ka tihomu loko va tlhelela eCayenne, a va hundza hi le Iracoubo va fika va khoma nhlangano lowu fanaka, ku sukela hi 3:00 p.m. Ku suka kwalaho a va kongoma ekaya eCayenne.

Mahelo-vhiki ya kona a ma va siya va dzukile, kambe lava va hlanganyeleke a va ma rivali. A va famba tikhilomitara ta 250 ku ya ntsena. Magondzo ya kona a ma tele sava ni magoji. Loko ka ha ku na mpfula, magondzo ya kona a ma khapa hi mati lawa nkarhi wun’wana a ma ente ku ringana mitara. Vamakwerhu a va boheka ku rindza tiawara leswaku mati ma vohla va kota ku hundza. A swi antswa leswaku mimovha ya ntlhanu kumbe tsevu yi salana endzhaku hikuva magoji ya le magondzweni a ma entile swinene lerova mimovha a yi pfa yi hojomela. Loko ku ri na goji egondzweni, vamakwerhu a va tsema mirhi enhoveni, va hingakanya mintsandza ya kona ehenhla ka magoji. Kutani a va susumeta mimovha yi hundza hi le henhla ka mintsandza leyi. Movha wo sungula ku tsemakanya goji lerikulu a wu koka mimovha leyin’wana. Nakambe a va hlwerisiwa hi ku pfa va rindza swikwekwetsu le Kourou ni le Mana. Loko vamakwerhu va ha rindzile, tinsuna a ti tlanga hi vona, kambe nkarhi wolowo a va wu tirhisela ku nyikela timagazini eka vahundzi va ndlela.

Vahuweleri va mintlawa leyi nga etindhawini ta le mpfungwe a va akiwa swinene hi maendzo lawa, naswona ku tlangela ka vona a ku endla leswaku vamakwerhu lava va rivala maxangu hinkwawo lawa va ma voneke endleleni. A ku pfunekanga vahuweleri va le tindhawini ta le mpfungwe ntsena. Vamakwerhu va le Cayenne na vona va khutaziwe swinene hi malwandla ni ku hiseka loku kombisiweke hi Makwerhu van Pardo ni nghamu yakwe, Makwerhu wa xisati Fantan, Makwerhu wa xisati Barthebin na Makwerhu wa xisati Defreitas. Endzhaku ku endliwe malunghiselelo ya leswaku mpatswa wa ka Fléreau, lowu humaka Guadeloupe, wu ya va maphayona yo hlawuleka endhawini leyi, naswona wu va pfune swinene vanhu lava tsakelaka. Leswaku ti hetisisa xileriso lexi nyikiweke hi Yesu xa ku ya “endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa,” Timbhoni ta Yehovha a ti va honisanga vanhu va le French Guiana.—Mat. 28:19.

Nhluvuko Lowu Tekeke Nkarhi

Hi 1970 a ku ri ni vahuweleri va 129 eVandlheni ra Cayenne, kasi mintlawa leyi nga etindhawini ta le mpfungwe a yi nga tshamanga hi mavoko le Saint-Laurent ni le Kourou. Hambileswi nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha a yi ri ehansi, a ti ya ti tiviwa swinene etikweni hinkwaro. Kambe nhluvuko a wu teka nkarhi. Swi teke malembe man’wana ya khume nhlayo ya vahuweleri va Mfumo etikweni rero yi nga si phindhiwa kambirhi.

Nhluvuko wa moya wu kavanyetiwe hi xiphiqo lexi van’wana a va ri na xona xa ku amukela ndzayo ya Bibele malunghana ni ku susiwa evandlheni kun’we ni ku hundzuka. Vahuweleri va avanile. Van’wana a va seketela swiboho swa tihuvo ta vakulu; van’wana a va swi bakanyela ekule. Valanguteri lava famba-fambaka va le Guadeloupe va fike va vulavula ni vamakwerhu hi vukongomisi lebyi humaka eka Huvo leyi Fumaka malunghana ni mhaka leyi. Lava va amukeleke vukongomisi lebyi Yehovha a byi hundziseke hi ku tirhisa malandza yakwe va endle nhluvuko.

Nchumu wun’wana lowu khumbeke moya wa vahuweleri a ku ri langutelo ra vanhu hi ntirho wa hina wo chumayela eCayenne. Kereke ya Khatoliki a yi ri ni vuntswaka. Vafundhisi va kona a va languta Timbhoni hi tihlo rin’we, va tlhela va kucetela mintlhambi ya vona leswaku yi lwisana na tona. Leswi a swi va sivelanga vamakwerhu. Kahle-kahle, ku hiseka ka vona a ku tshama ku ri emilon’weni ya vanhu vo tala. Loko vini va muti va ala ku pfulela Timbhoni nyangwa, a ti ya endzhaku ka tindlu ti ya hlota vanhu lava nga vaka va tumberile. Vamakwerhu van’wana a va tlhutlhisana ni Masavata malunghana ni siku ra Savata, hala tlhelo va khomisana xo tika ni Maevangelist malunghana ni tihele to hisa ni ku nga fi ka moya-xiviri. Loko va sungule ku tlhutlhisana nimixo dyambu a ri kala ri tlomuta ta ha ombene!

David Moreau, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha ku suka le Martinique, u tsundzuka wun’wana wa minjhekanjhekisano leyi. “A hi vulavula ni jaha rin’wana loko mufundhisi wa Kereke ya Savata a fika hi vutswatsi a nghenelela ebulwini ra hina. U sindzise leswaku ku vulavuriwa hi Savata. Makwerhu Virgo u vule leswaku yena a a tele ku ta vulavula hi Mfumo wa Xikwembu, kambe ku kale ku buriwa hi Savata. Mufundhisi u be ehansi hi nenge a ku: ‘Savata yi simekiwe hi Xikwembu. Ni le Paradeyisini leyi taka ha ha ta yi hlayisa Savata!’ U tshahe Esaya 66:23: ‘Ku suka eku tshameni ka n’weti ku ya eku tshameni ka n’weti ni ku suka eka savata yin’wana ku ya eka yin’wanyana, nyama hinkwayo yi ta ndzi gandzela, ku vula Hosi.’ Hiloko Makwerhu Virgo a vutisa mufundhisi a ku: ‘Kutani, hi ku ya hi ndzimana leyi, hi Ravunharhu ra vhiki leri nga hela a ku ri yini?’ Mufundhisi, loyi se nyuku a wo thona kunene, u khome la a tshika a nga swi koti ku hlanganisa Ravunharhu ra vhiki leri nga hela ni ndzimana leyi. ‘I siku leri n’weti wu tshameke ha rona, nandzuwe! Kutani vona he mfo! U ri u hlayisa Savata, kambe u rivala ku tshama ka n’weti! U hungute swo tala ngopfu eBibeleni.’” Virgo endzhaku u byele David a ku: “Loko ndzi ya ensin’wini masiku hinkwawo ndzi rhanga ndzi languta khalendara ndzi vona leswaku n’weti wu tshama rini, leswaku ndzi kota ku hlamula Masavata loko ndzi tshuka ndzi hlangane na wona.”

Hambileswi vamakwerhu va kumeke tindlela ta ku lwela vupfumeri bya vona, van’wana a va rhandza ku hlula eka minjhekanjhekisano ku ri ni ku hlota vanhu lava fanaka ni tinyimpfu. A hi fanele hi leteriwa ku kota ku nyikela vumbhoni eka vanhu, kutani Yehovha u nyikele mpfuno lowu lavekaka.

Varhumiwa Va Khangula Tindhawu Leti Nga eNkaveni Wa Tiko

Eku heleni ka malembe ya va-1970, varhumiwa lava leteriweke eXikolweni xa Gilead kun’we ni maphayona lama humaka eFurwa, lama nambeke ma averiwa ntirho wa vurhumiwa, va sungule ku fiketela eFrench Guiana. Ku sunguriwe ntirho wa nkoka wa ku letela ni ku tiyisa mavandlha. Vamakwerhu va dyondzisiwe ku nyikela vumbhoni hi vuxiyaxiya lebyikulu ni hi ndlela leyi humelelaka. Varhumiwa va tlhele va rhangela entirhweni wo chumayela vanhu va tindzimi to hambana-hambana etikweni. Swi nga si ya kwihi, vamakwerhu va kwalaho na vona va yime hi milenge va sungula ku dyondza Xinghezi, Xiputukezi, Xisranantongo ni Xigalibi, ku nga ririmi ra Maindiya lama davukeke eAmerika. Sweswi rhavi ra le French Guiana ri humesa tibuku leti hangalasiwaka hi tindzimi ta 18.

Hi April 1991, Jonadab Laaland ni nsati wakwe, lava havambirhi va nga mathwasana ya le Xikolweni xa Gilead lava a va tirha eNew Caledonia, va averiwe endhawini ya Kourou, leswaku va ya tiyisa vandlha ra kwalaho. Tata wa Jonadab, Olga Laaland, u tshame a byala yin’wana ya timbewu to sungula ta ntiyiso wa Bibele eFrench Guiana. Sweswi ku ni vahuweleri vo tlula 280 lava dzunisaka Yehovha eKourou.

Varhumiwa va tlhele va khangula masimu lamantshwa, ngopfu-ngopfu enkaveni wa tiko laha swi tikaka ku fika kona. A va chavisiwanga hileswi sweswo a swi vula ku tipeta ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi bya dari, ku hlangana ni tinyoka, ku kayakayisana ni switsotswana swo tala, ku tluta emilambyeni leyi hobomulanaka ni le mabobomeni lama nga ni khombo leswaku va ya fika emitini ya le mpfungwe, ni ku neriwa hi mpfula leyi halakaka kunene kun’we ni ku famba eridakeni.

Elie na Lucette Régalade va endle ntirho lowunene le Cayenne ni le Saint-Laurent. Na vona va tirhe etindhawini leti a ti nga si tshama ti tirhiwa hala gangeni ra Nambu wa Maroni, endzilakaneni wa le vupela-dyambu bya tiko. Va endle tsima ra mavhiki manharhu ra ku chumayela swin’we ni ntlawa lowutsongo wa vamakwerhu, emitini hinkwayo leyi longolokeke ni nambu, ku suka eSaint-Laurent ku ya eMaripasoula. Riendzo leri ri kavanyetekile hileswi un’wana exikarhi ka ntlawa wolowo a ya eSaint-Laurent a ya tshunguriwa vuvabyi bya dari lebyi a byi tinyike matimba. Kambe tsima ra ku chumayela enkaveni wa tiko ri ye emahlweni leswaku vanhu va kwalaho va ta twa mahungu lamanene.

Loko u ta fika eSaint-Élie, ximutana lexi simekiweke hi vavalangi va lembe-xidzana ra vu-19 lava a va hlota nsuku, swi lava ku teka riendzo ra tiawara ta nkombo hi xikwekwetsu, ku suka eribuweni ra Nambu wa Sinnamary u tsemakanya hi le xikarhi ka tiko. Endzhaku ka sweswo u fanele u heta masiku mambirhi u himetela mpfhuka wa tikhilomitara ta 30 hi nenge exikarhi ka khwati, hala nhlaneni u rhwale nkwama wo tika swi twala. Mani na mani la yaka a ya nyikela vumbhoni kwalaho, u fanele a famba ni swakudya swa masiku manharhu ni tibuku to tala. Nivusiku va fanele va tshivela ndzilo leswaku swiharhi swi nga tshineli laha va nga kona, va endla ni vuhiri byo etlela eka byona. Kambe ku teka riendzo rero swi tsakise varhumiwa vambirhi vo huma eFurwa, ku nga Eric Couzinet na Michel Bouquet, lava nyikeleke vumbhoni lebyinene eka vaaki va 150. Vanhu va 20 va te va ta yingisela nkulumo ya ti-slide leyi nyikeriweke loko va ha ri kwalaho.

Exikarhi ka vanhu lava, vamakwerhu va kume wansati la vuriwaka Fanélie, loyi a a wa a pfuka a ringeta ku enerisa xilaveko xakwe xa moya. Khale a a nghena kereke ya Rhoma Khatoliki. Endzhakunyana u nghene kereke ya Masavata. A ku nga si tshama ku va ni un’we evukhongerini byakwe loyi a n’wi endzeleke eSaint-Élie. A a tshamela ku rhumela tikhoso ta Bibele hi papila, kambe a a nga hlamuriwi hi munhu. Loko a hlangana ni Timbhoni, u lemuke leswaku hi tona ntsena leti a ti tikarhatela ku endzela vanhu va le tindhawini ta le mpfungwe to tanihi Saint-Élie. Fanélie u dyondze ni vamakwerhu siku rin’wana ni rin’wana ku ko ku hela vhiki. Endzhakunyana u rhurhele edorobeni lerikulu ku ringana tin’hweti ta tsevu. Hi nkarhi wolowo, a a dyondza kanharhu hi vhiki. Loko a tlhelela eka vona, se a ri muhuweleri la nga khuvuriwangiki. Fanélie a a hlayisa nuna wakwe la nga riki Mbhoni ni vana va ntlhanu lavatsongo, kambe ku hisekela ka yena ntiyiso ku n’wi susumetele ku heta tiawara ta 40 n’hweti na n’hweti a nyikela vumbhoni eka van’wana. U tlhele a pfuna ku hlela minhlangano ya vanhu lava tsakelaka. Loko a hlele nhlangano wa Xitsundzuxo, ku te vanhu va 40. Ku sukela hi nkarhi wolowo Fanélie u ye a ya tshama ekusuhi ni le lwandle, kambe ni sweswi wa ha hiseka evutirhelini. Swa n’wi tsakisa leswi un’wana wa vana vakwe va xisati a khuvuriweke, nileswi nuna wakwe se a dyondzeriwaka.

Kaw, Ouanary na Favar laha ku nga evuxeni bya tiko, i tindhawu leti khanguriweke hi varhumiwa. Makwerhu Couzinet u ri tsundzuka kahle pfhumba rakwe ro sungula ra ku chumayela etindhawini teto a ri ni Timbhoni ta kwalaho hi 1987. Va khandziye xikwekwetsu, endzhaku va teka riendzo ra tikhilomitara ta 40 va famba egondzweni ra sava ku kondza va ya fika exibodlhweni. Loko va yimisa movha, va twe ku bonga loku tsuvulaka misisi. Makwerhu loyi a a anakanya leswaku ku fanele ku ri tiyingwe leti lunghekeleke ku va bvanyangeta. Kambe vamakwerhu lava a va famba na Makwerhu Couzinet va n’wi tiyisekisile leswaku a ku ri ntlhambi wa tinkawu leti pfuviweke byongo hi ku fika ka vona. Va kume mpatswa lowu a wu ri karhi wu handza ntiyiso. Mpatswa lowu wu rhurhele eCayenne, laha wu fikeke wu endla nhluvuko ku kondza wu khuvuriwa, kutani sweswi wu tirha nsimu ya Xiputukezi eFrench Guiana.

Hi ku famba ka nkarhi, ku endzeriwe ni masimu man’wana yo tala ya le mpfungwe. Grand Santi, Papaïchton na Saül hi tin’wana ta tindhawu leti vuyeriweke hi ku endzeriwa hi varhumiwa ku sungula. Masimu yo tala lawa khale a ma nga si tirhiwa hi munhu, sweswi ma endzeriwa nkarhi na nkarhi hi vahuweleri va Mfumo.

Ku Chumayela eMaripasoula

Maripasoula, muti wa nkoka swinene lowu nga egangeni ra Nambu wa Maroni, wu sungule ku twa rungula ra Mfumo khale hi 1963. Hikwalaho ka ntirho, Adrien Jean-Marie, loyi hi nkarhi wolowo a a ri xichudeni xa Bibele, a a boheka ku ya kona kanharhu hi lembe. A a wu hisekela swinene ntiyiso, kutani nkarhi lowu u wu tirhisele ku nyikela vumbhoni bya rixaladza naswona minkarhi hinkwayo a a siyela vanhu tibuku to tala ta Bibele.

Hambileswi van’wana na vona a va nyikela vumbhoni eMaripasoula, loko u ringeta ku vulavula ni vaaki va kwalaho lava vulavulaka Xisranantongo a wu sala u badlha na nyuku. Xisranantongo, lexi vanhu va kwalaho va xi vitanaka Xitaki-Taki, xi suka eririmini ra Xinghezi kasi marito man’wana xi ma yive eka Xidachi, Xifurwa, Xiputukezi ni tindzimi to hambana-hambana ta le Afrika ni le Indiya. Rhavi ra le Suriname ri teke maphayona yo hlawuleka lama vulavulaka Xisranantongo ri ma rhumela eMaripasoula ku ringana tin’hweti tinharhu ku ya eka tsevu, kambe vaaki va ndhawu yoleyo a va angulanga kahle. Vamakwerhu va hetelele va hlongoriwile eximutanini xolexo, ku vuriwa leswaku xivangelo xa ku hlongoriwa ka vona hileswi va nga vanhu vambe lava humaka eSuriname. Kambe ku vula mhaka ya xiheri, xivangelo-nkulu xa ku hlongoriwa ka vona hileswi a va ri Timbhoni ta Yehovha.

Cornélis na Hélène Linguet va rhumeriwe kona tanihi maphayona yo hlawuleka hi 1992. Ku tiva ka vona Xisranantongo ku endle leswaku ntirho wa vona wa ku chumayela wu humelela swinene, naswona leswi a va davuke eFurwa, vanhu va va amukele hi mandla mambirhi. A va heta masiku manharhu evhikini va chumayela eMaripasoula, kutani masiku manharhu lama landzelaka va nyikela vumbhoni ePapaïchton, muti lowu munhu a tekaka awara hi xikwekwetsu loko a suka eMaripasoula a ya eka wona. Eku sunguleni, minhlangano a va yi khomela ekaya ra vona eMaripasoula. Endzhaku ko tirha malembe mambirhi swi vava, ku ve ni vanhu va nhungu eXitsundzuxweni. Mpatswa lowu wu phikelerile wu tirha nsimu leyi ya le mpfungwe. Ndlela leyi a wu rhandza vanhu ha yona yi wu pfunile leswaku wu luma meno hambiloko wu langutana ni swiphiqo swo tala. Ku lehisa ka wona mbilu ku hetelele ku ve ni vuyelo lebyinene, kutani ku simekiwe mavandlha mambirhi.

Un’wana loyi a amukeleke rungula ra Bibele i Antoine Tafanier, loyi a xiximiwaka endhawini ya ka vona hileswi a nga xaka lerikulu ra Gran Man, murhangeri wa vanhu lava pfumelaka leswaku vutomi bya munhu byi kota ku hundzela eka swilo leswi nga hanyiki. Tafanier a a ri ni swigangu swimbirhi, ku nga mukhuva lowu tolovelekeke eka vanhu lava tshamaka eribuweni ra nambu. Kutani loko Tafanier a amukela ntiyiso, u boheke ku hlawula exikarhi ka ku teka un’wana wa vavasati lava kumbe a tshama a nga ri na nsati. Vavasati lava vambirhi, lava a va nga tshami ndhawu yin’we, lava a va tiva leswaku u ta hlawula un’we exikarhi ka vona, va sungule ku tshama hi ku tovana. Namuntlha Antoine Tafanier i Mbhoni leyi tsakeke leyi khuvuriweke, naswona u tirhela Yehovha ni nsati un’we ntsena. Ku endleke yini hi wansati loyi un’wana? Endzhaku ka nkarhi, na yena u sungule ku dyondza Bibele, kutani sweswi i nandza wa Yehovha la khuvuriweke.

Vanhu lava engetelekeke endhawini leyi va sungule ku xixima Timbhoni ta Yehovha. Vandla ra kwalaho ri ti lombe ndhawu yo hlanganyela eka yona malembe manharhu ti nga hakeli nchumu. Loko ku fika nkarhi wa ku aka Holo ya Mfumo, hafu ya mazenge ya kona yi nyikeriwe hi vandla leri. Vandla rin’wana ra kwalaho a ri lawula xitichi xa thelevhixini, hiloko ri haxa tivhidiyo tinharhu ta Sosayiti ya Watch Tower leti a ti ri kona enkarhini wolowo. Vhidiyo leyi nge Jehovah’s Witnesses—The Organization Behind the Name yi tlangeriwe ngopfu hi vaaki va ximutana xexo.

Timbhoni se a ti tshamisekile endhawini leyi khale ka yona a yi venga ni nkondzo wa tona. Hi 1993, ximutana xa Maripasoula ni xa Papaïchton se a swi ri ni Tiholo ta Mfumo, naswona vanhu lava tshamaka endhawini leyi etlhelo ka Nambu wa Maroni va kote ku twa rungula ra Mfumo nkarhi na nkarhi.

Etlhelo Ka Nambu Wa Oyapock

Xana a ku endleka yini etlhelo ka ndzilakana wa le vuxeni bya tiko, laha Nambu wa Oyapock wu khulukaka exikarhi ka French Guiana na Brazil? Hi 1973, Adrien Jean-Marie u nyikele vumbhoni lebyinene edorobeni ra Saint Georges. Loko a endza kona ro sungula u fike a xwa masiku manharhu. Hi lembe rero, u tlhelele kambirhi naswona u kote ku hlela leswaku ku va ni nhlangano wa le rivaleni, laha ku teke vanhu va 20. Ku sunguriwe tidyondzo to hlayanyana ta Bibele hi ku tsalelana mapapila, kambe sweswo a swi pfunanga ngopfu hileswi swichudeni a swi nga swi tolovelanga ku tsala mapapila. Le Tampac, ximutana xa Mabush Negro etlhelo ka nambu lowu fanaka, Makwerhu Jean-Marie u tlhele a kuma lava tsakelaka rungula ra Bibele.

Endzhaku ka malembe ya khume, hi 1983, Etiennise Mandé na Jacqueline Lafiteau va rhumeriwe kona leswaku va ya nyikela vumbhoni lebyi engetelekeke ni ku pfuna vanhu lava tsakelaka endhawini leyi ya le mpfungwe. Loko swi koteka, vamakwerhu va le Cayenne a va teka riendzo ra xihaha-mpfhuka va ya jitama eSaint Georges, va heta mahelo-vhiki va ri kwalaho leswaku va pfuna vamakwerhu lava va xisati entirhweni wa nsimu, naswona a va nyikela ni tinkulumo ta le rivaleni. Hambiswiritano, va boheke ku lehisa mbilu swinene ku ri kona va vonaka nhlanga yi baleka ngati. Makwerhu wa xisati Mandé u ri: “Ndzi sungule tidyondzo to hlayanyana ta Bibele. Kambe swi nga si ya kwihi, mufundhisi wa kwalaho u sungule ku lwisana ni ntirho wa hina. Van’wana a va ku: ‘Mufundhisi u hi byele leswaku hi nga yingisi Timbhoni naswona hi nga mi amukeli emakaya ya hina hikuva mi vayimeri va Diyavulosi.’ Swichudeni swa mina swo hlayanyana swi tshike ku dyondza.” Kambe ku phikelela ku ve ni vuyelo lebyinene.

Michel Bouquet na Richard Rose, loyi a a ri phayona ro hlawuleka, na vona va pfunetile eku hlanganyeteleni ka ku tsakela loku vanhu va ndhawu yoleyo a va ri na kona entiyisweni. Vumbhoni a byi nyikeriwe swinene eSaint Georges, kambe ku sukela hi 1989, va averiwe ku ya tirha ensin’wini leyi nga ehandle ka ximutana lexi. Ku nga ri khale, Makwerhu Rose ni nghamu yakwe va ve ni lunghelo ra ku va maphayona yo sungula ya le French Guiana lama yeke eXikolweni xa Gilead. Sweswi hi vulavulaka va tirha eHaiti.

Loko ntiyiso wu dzime timitsu etlhelo ka Nambu wa Oyapock le French Guiana, ku endliwe malunghiselelo ya ku tirha nsimu leyitsongo entsungeni wa nambu lowu eBrazil. Doroba ra Oiapoque ri ni vaaki va 10 000, naswona ku suka eSaint Georges u ya kona hi xikwekwetsu swi teka timinete ta kwalomu ka 20. Vamakwerhu va hatle va lemuka leswaku a ku ri ni vanhu vo tala kwalaho lava tsakelaka ku tlula eSaint Georges, hiloko va tirha ngopfu nsimu yoleyo. Makwerhu Moreau u ri: “A hi tala ku etlela endzhaku ka xitolo. Swilo a swi nga olovi, hambileswi wansati wa musa loyi a a tivula ‘makwerhu’ a a hi nyika ndhawu yo etlela ni xidiron’wana xa mati yo hlamba. Maphayona lamantshwa ya kwalaho ma fe hi ku hleka loko nkatanga Marylène a vula leswaku mati ya kona a ma nun’hwa. Hinkwerhu hi hlambele emahosi emunyameni kutani hi ya lata rivambu. Hambiswiritano, hi xamundzuku nimixo swi hi pitsule timbilu loko hi kuma leswaku exidiron’wanini a ku wele dyikondlo ledyi se a dyi file dyi lo ndangu, hi mati.” Kambe sweswo a swi nga ri nchumu loko swi ringanisiwa ni vuyelo lebyinene lebyi a va byi kuma ensin’wini.

Edorobeni leri ra Oiapoque, Makwerhu Bouquet u xave ndhawu yitsongo. Yena na Makwerhu Rose, kun’we ni maphayona man’wana ni vamakwerhu va le Cayenne, va nghene ehansi va aka Holo ya Mfumo leyi rhurhelaka vanhu va 80, leyi hlanganeke ni yindlu.

Hi va-1990, mpatswa wa maphayona yo hlawuleka, wa ka Da Costas, wu te wu ta pfuna Oiapoque. Wu tibohe ku endzela swikolo hinkwaswo wu ya nyika tinhloko ta swona buku leyi pfunaka leyi nge Swivutiso Leswi Vantshwa Va Swi Vutisaka—Tinhlamulo Leti Tirhaka. Wu tlhele wu kombela mpfumelelo wa ku nyika vana hinkwavo va xikolo buku leyi. Hiloko wu pfumeleriwa ku endla tano. Loko swichudeni swi twa leswi buku leyi yi swi tameleke, hinkwaswo ka swona ku katsa ni vadyondzisi hinkwavo va kombele tikopi. Wu fambise tibuku ta 250.

Makwerhu da Costa u ri: “Hi ve ni bulo lerinene ni ndhuna ya masocha ya govela ra kwalaho, hiloko hi yi nyika buku leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki. U yi amukerile a tlhela a kombela ku pfuniwa ku tlhantlha xiphiqo xa ku nwa ni vudlakuta bya masocha yakwe. Hi vule leswaku hi nga nyikela nkulumo eka masocha lawa. Sweswo swi twale swi nandziha etindleveni takwe, kutani a tshembisa leswaku ku ta va ni ntlawanyana wa masocha evhikini leri landzelaka. Loko hi ta nyikela nkulumo, hi kume masocha ya 140 ma hi rindzile. Hinkwawo ma rhiye ndleve eka leswi hi swi vulaka. Hi siye timagazini ta 70; a hi nga ha ri na tin’wana hikuva a hi nga swi langutelanga leswaku ku ta va ni vanhu vo tala swonghasi enhlanganweni wa hina. Lunghiselelo leri ri teke mavhiki yo hlayanyana. Leswi masocha lawa ma nga hetiki nkarhi wo leha endhawini yin’we, yo tala ya wona a ha ha twanga nchumu ha wona.” Kambe yo tala ma wu amukerile mpfuno lowu ma nyikiweke wona.

Wansati un’wana la vuriwaka Rosa a a dyondze Bibele na Timbhoni eBrazil, kambe mahungu lamanene a ma nga nghenanga ma dzika embilwini ya yena. Loko a twe leswaku a nga dlaya mali yo tala hi ku ya tirha emugodini wa nsuku le French Guiana, u siye yindlu yakwe a tshika ni ku dyondza Bibele ivi a ku ndzi fikeke eOiapoque, hi xikongomelo xa ku nghena eFrench Guiana swi nga ri enawini. A swi kali swi lava ku vutisiwa leswaku ku tshama exikarhi ka vavanuna emugodini wa nsuku lowu nga ekhwatini loko u ri wansati, swi fana ni loko kondlo ri tilahlela exikarhi ka swimanga. Loko a nga si suka a ya emigodini, makwerhu un’wana wa xisati wa le Oiapoque la karhatekeke u n’wi pfunile leswaku a anakanyisisa hi xiyimo xakwe. U khumbiwe ngopfu hi ndzayo ya Bibele leyi nga eka Matewu 6:25-34, hiloko a cinca mianakanyo yakwe. Rosa u nyikele vutomi byakwe eka Yehovha kutani a tlhelela ekaya. U tlhele a vuyelelana ni nuna wakwe loyi se a swi hlaya malembe va nga ha tshami swin’we.

Sweswi ku ni vandlha ra vahuweleri va 25 eOiapoque. Matshalatshala ya vahuweleri va ntlhanu eSaint Georges na wona ma tswala mihandzu. Munhu wo sungula ku amukela ntiyiso eSaint Georges i Jean René Mathurin. Namuntlha i nandza wa vutirheli, kasi nkatakwe i phayona ra nkarhi hinkwawo.

Tinhlengeletano Leti Tsakisaka

Eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele, vagandzeri va Yehovha a va lerisiwe ku hlangana nkarhi na nkarhi evugandzerini. (Det. 16:1-17) Hilaha ku fanaka, tinhlengeletano ni mintsombano yi ve minhlangano ya nkoka eka vagandzeri va Yehovha va manguva lawa le French Guiana. Niloko vahuweleri va ha hlayiwa hi tintiho, vamakwerhu a va byi balekelanga vutihlamuleri bya ku hlela tinhlengeletano. Makwerhu un’wana u ri: “Hi va-1960, mintsombano ya hina ya muganga a yi heta masiku ya nhungu. A ku va ni tidrama ta mune ta Bibele. Vatlangi va tona a va fanele va swi tiva hi mbilu hinkwaswo leswi a va fanele va swi endla, kutani vahuweleri lava a vo hlayiwa hi tintiho a va fanele va kulula va n’watseka. Nkateko wa kona, vamakwerhu vo tala va le Martinique ni le Guadeloupe a va ta va ta hi phalala etinhlengeletanweni.” Vukona bya vona a byi tlangeriwa swinene hi vamakwerhu. Vo tala ni sweswi a va ma rivali masiku lawa vamakwerhu vo tala va kwalaho a va ya erivaleni ra swihaha-mpfhuka va ya hlanganisa vapfhumba vo huma eMartinique ni le Guadeloupe.

Minhlangano leyi a yi ri swiendlakalo swo tsakisa hakunene. Nhlengeletano yin’wana ni yin’wana a yi ri nkhuvo wa moya, naswona vamakwerhu a va titwa ku fana ni Vaisrayele lava Yehovha a va byeleke a ku: “Mi fanele mi tsaka emahlweni ka Yehovha Xikwembu xa n’wina.”—Lev. 23:40.

Vamakwerhu lava nga ni ntokoto swinene a va tirha bya vusokoti. A va hlela ntsombano, va nyikela tinkulumo minkarhi yin’wana va tlhela va hlanganyela eku tlangeni ka tidrama. A swi nga hlamarisi ku vona makwerhu un’we a hlanganyela eku tlangeni ka tidrama tinharhu a tlhandlekela hi ku nyikela tinkulumo ta ntlhanu kumbe tsevu.

Mhaka ya ku swekiwa ka swakudya ivi swi phamiwa hi nkarhi wa ku vundza ka tihomu a yi tlhandlekela ndzhwalo wun’wana. Minkarhi yin’wana a ku dyiwa nyama ya nguluve, minkolombyana, swintlen’wana, swibodze ni tinthanyani. Minkarhi yin’wana entsombanweni, vamakwerhu a va boheka ku ya hlota ni ku rhiya tihlampfi leswaku va kuma swakudya swo phamela vanhu lava nga kona.

Loko ku laviwa ndhawu ya ku hlengeletana eka yona a swi namba swi tiveka leswaku ku ta dzukiwa nyuku. Eku sunguleni a ku tirhisiwa muti wa va ka Valard. Vamakwerhu a va dzima nxaxa kwala kaya, naswona lembe na lembe nxaxa wa kona a wu ndlandlamuxiwa leswaku wu rhurhela vayingiseri lava a va tshamela ku engeteleka. Kambe loko nhlayo ya lava vaka kona yi hundza eka 200, xiyimo xi koxe leswaku ku laviwa ndhawu leyikulu. Eku sunguleni, tindhawu leti va ti kumeke leswaku va ti qacha a ti ri ta ku tlangela eka tona bolo ya mavoko. Vamakwerhu a va endla xiteji, va kombela lava a va ta va kona leswaku va ta ni switulu swa vona. Swona a swi nga olovi, kambe vamakwerhu va langute xiyimo lexi hi tihlo ra vutswatsi. Lavatsongo a va nga kanakani ku nyika lavakulu switulu swa vona, niloko sweswo swi vula leswaku a va ta yima hi milenge dyambu hinkwaro.

Hi malembe yo tala a ku qachiwa tiholo ta mincino ti tirhiseriwa ku khomela tinhlengeletano eka tona. Loko ku hela xiyimiso xa Mugqivela, vamakwerhu a va boheka ku hatla va huma eholweni hikuva swiyimbeleri a swi fiketela swi ta lunghiselela swa mincino leyi a yi heta vusiku hinkwabyo. Vamakwerhu a va siya vusiku endlwini va tlhelela va ya basisa holo va yi lunghiselela nongonoko wa Sonto nimixo. I ntiyiso leswaku leyi a yi nga ri ndhawu leyi vanhu hi ku angarhela a va yi languta yi fanelekela nhlangano wa vukhongeri. Loko vamakwerhu va hlangane eGuyana Palace, eAu Soleil Levant ni le Au Canari, va swi twile hi ku khovoleriwa hi vanhu va le tindhawini teto. Kambe hi ku famba ka nkarhi, na tona tindhawu leti a ta ha swi kotanga ku eneta nhlayo leyi kulaka ya vanhu lava a va va kona etinhlengeletanweni.

Eku heteleleni, vamakwerhu va bohe makungu ya ku aka Holo ya vona ya Nhlengeletano, va landzela maakelo ya Tiholo ta Nhlengeletano ta le Martinique ni le Guadeloupe. A yi ri ni tinsika ta nsimbi yi tlhela yi fuleriwa hi mazenge. A yi nghenisa vanhu va kwalomu ka gidi hi vukulu bya yona, kambe a swi ta olova ni ku yi gula. Xin’wana lexi a xi fanele ku endliwa a ku ri ku kuma ndhawu leyi Holo ya Nhlengeletano a yi ta simekiwa eka yona. Jean-Daniel Michotte u nyikele hi xiphemu xa ndhawu yakwe. Swi teke malembe ka ha tirhisiwa holo leyi.

Ntirho Wo Aka Lowu Hlamarisaka

Loko vanhu vo tala va ya va tsakela ntiyiso, ku ve ni xilaveko xa Holo leyikulu ya Nhlengeletano. Vamakwerhu va sungule ku lava ndhawu leyi eka yona a va ta kota ku aka Holo ya Nhlengeletano leyi nghenisaka vanhu va 2 000. Endzhaku ko ya ehenhla ni le hansi malembe yo hlayanyana, va kume ndhawu ya kahle ya tihekitara tinharhu hi mali ya le hansi. Leswi vamakwerhu va kwalaho a va nga tivi nchumu hi tipulani ni ku aka, ku komberiwe rhavi ra le Furwa leswaku ri va pfuna. Ntirho lowu endliweke a wu hlamarisa. Wu hetiwe hi 1993. Ku akiwe Holo ya Nhlengeletano ya swikwere-mitara swa 2 000, Tiholo ta Mfumo ta ntlhanu, tiyindlu tinharhu ta maphayona yo hlawuleka ni makaya manharhu ya varhumiwa, hinkwaswo swi akiwa hi mavhiki ya nhungu ntsena!

Swilo swo tala swo aka ha swona swi rhumeriwe swi suka eFurwa hi tikhontheyina letikulu ta 32. Nhundzu ya kona a yi hlanganisa ni titeretere, tilori, mabazi, switina ni mazenge kun’we ni swilo swin’wana swo aka ha swona, hala tlhelo ni swakudya swo tala. Tikomiti to Aka ta Swifundzha ta le Furwa leti pfuneteke entirhweni lowu ti tirhe swi vava.

Loko ku endliwa ntirho lowu, vamakwerhu va kwalomu ka 800 va te va huma hi le Furwa hi mali ya vona leswaku va ta tirha ni vamakwerhu va kwalaho va 500 emiakweni yo hambana-hambana. Mpfhuka wa le xikarhi ka muako lowu a wu akiwa evupela-dyambu-mpfungwe ni wa le vuxa-mpfungwe a wu ri tikhilomitara ta 250, kutani vamakwerhu a va fanele va tshama va ri karhi va vulavurisana. Vamakwerhu va le Furwa a va ta hi ku cincana etin’hwetini timbirhi, kambe hi nkarhi wun’wana a ku ri ni vamakwerhu va 500 vo huma eFurwa lava a va tirha ni Timbhoni ta kwalaho ta 422. Ku lunghiselela vatirhi lava hinkwavo vutshamo a swi tika. Mindyangu yo tala ya kwalaho a yi rhurhela vatirhi vambirhi kumbe vanharhu va le Furwa; a nga kona loyi a a tshama ehotela. Nakambe vatirhi a va lava vutleketli. Makwerhu un’wana u ri: “Loko ndzi ya entirhweni wa ku tihanyisa, a ndzi hundza ndzi siya vatirhi van’wana laha ku akiwaka kona ndzi tlhela ndzi ya va teka loko ndzi huma entirhweni. Hi endle leswi hi nga swi kotaka leswaku vatirhi va nga karhateki hi nchumu.”

Hambileswi vatirhi vo tala a va ri eMatoury laha a ku akiwa kona Holo ya Nhlengeletano (leyi a yi ta tlhela yi va ni Holo ya Mfumo), van’wana a va ri eSinnamary laha a va aka Holo ya Mfumo ni kaya leritsongo ra varhumiwa. Le Mana, a ku akiwa Holo yin’wana ya Mfumo ni kaya ra varhumiwa. Le mugangeni wa Mana laha ku vulavuriwaka Xisranantongo, a ku akiwa Holo ya Mfumo kun’we ni yindlu ya maphayona yo hlawuleka. Hala Saint-Laurent, a ku akiwe Holo ya Mfumo leyi nghenisaka vanhu va 330 kun’we ni kaya ra varhumiwa va tsevu. Kwalaho ku hlangana mavandlha mambirhi. Holo leyi yikulu ya Mfumo yi tirhiseriwa ku khomela mintsombano ya Xisranantongo, laha hi ntolovelo ku vaka ni vanhu lava fikaka eka 600.

Endzhaku ka ntirho lowu wukulu wa ku aka, vamakwerhu van’wana va le Furwa va nambe va rhurhela eFrench Guiana. Handle ka vutshila bya vona bya ku aka, va tlhele va va nkateko emavandlheni hileswi va veke vakulu, malandza ya vutirheli ni swirho swa tikomiti to aka. Endzhaku, van’wana va hlanganyerile eku akiweni ka rhavi lerintshwa.

Xilaveko Xa Hofisi Ya Rhavi

Hofisi ya rhavi ya le French Guiana yi sungule ku tirha hi 1990 ekaya leri qachiweke le Montjoly, ku nga doroba leri vandzamaneke na ntsindza wa kona. David Moreau u vekiwe ku va muungameri wa rhavi. Hambileswi a a averiwe ku tirha eMartinique ku sukela loko a thwasile eXikolweni xa Gilead hi 1981, hakanyingi a a va ni swiavelo swin’wana eFrench Guiana. Swirho-kulobye swa Komiti ya Rhavi a ku ri Jean-Daniel Michotte, Paul Chong Wing na Eric Couzinet. Endzhaku Christian Belotti u averiwe ku tirha na vona. Mavandlha ma ku tlangele swinene ku kuma vukongomisi byo huma erhavini ra ka vona hi ku tirhisa vamakwerhu lava vupfeke lava swi tivaka kahle swilaveko swa vona.

Loko ku simekiwa rhavi leri, eka vanhu va 173 a ku ri ni muhuweleri wa Mfumo un’we etikweni hinkwaro. Vahuweleri va 660 a va katsa varhumiwa va 14 lava averiweke etindhawini to hambana-hambana ta tiko. Nhlayo leyi engetelekaka ya vahuweleri—leyi emalembeni man’wana yi fikeke eka 18 wa tiphesente—yi endle leswaku ku laveka ndhawu leyi fanelekaka yo aka hofisi ya rhavi. Hi 1992 hofisi ya rhavi yi rhurhele eMatoury, ku nga mpfhukanyana lowu nga yiki helo ku suka eCayenne. Kutani hi 1995 Huvo leyi Fumaka yi nyike mpfumelelo wa ku aka muako lowu a wu ta fambisana kahle ni swilaveko swa hina. A ku fanele ku tirhiwa swi vava malembe mambirhi, leswaku muako lowuntshwa wu ta hela. Sweswo swi tise ntsako lowukulu eka vamakwerhu, naswona ku nyikeriwe vumbhoni lebyinene!

Mintlhontlho Ya Ntirho Wa Nsimu

Ku chumayela mahungu lamanene etikweni leri swi lava ku kulula u n’watseka, ku titsona swin’wana swi tlhela swi lava u va ni rirhandzu. Swichudeni swa xiviri swa Bibele swa yi tiva mhaka leyi. Xin’wana xa swona xi tshama xi byela Mbhoni leyi dyondzaka na xona xi ku: “Ku vula mhaka ya xiheri, ndza ri vona rirhandzu ni ku tinyiketela loku u ndzi kombaka kona. Se swi hlaya tin’hweti u ri karhi u gidela u ta ndzi dyondzisa vutivi bya mahungu lamanene, hambiloko ku ri ni mpfula. Kutani na mina ndzi ta hamba ndzi ta eminhlanganweni Sonto yin’wana ni yin’wana.” Hakunene u endle tano, a tlhela a ta ni vanghana va yena.

Minkarhi yin’wana vahuweleri va boheka ku tsemakanya gova hi le henhla ka ntsandza lowu hingakanyiweke, va ya laha dyondzo yi khomeriwaka kona. Sweswo a swi olovi, ngopfu-ngopfu loko ntsandza wa kona wu papamalanyana ehenhla ka mati. David Moreau, loyi a a tshambulute mavoko leswaku a nga wi, a a ri karhi a landzeriwa hi makwerhu wa xisati loyi a nga phayona, hiloko a n’wi twa a ku dlomu, ematini. Makwerhu loyi wa xisati u tlhele a khandziya ntsandza, a fika a hlamba, kutani a fambisa dyondzo ya Bibele onge hi loko ku nga endlekanga nchumu.

Endhawini yin’wana, Makwerhu Bouquet u fike hi xikwekwetsu emutini wun’wana loko lwandle ra ha ye eku hloteni, naswona laha nambyeni ku sele ndzhope ntsena. Loko a ku u ya eximutanini, u bodlhomele endzhopeni a fika hi le matsolweni. U hetelele a fike endhawini leyi omeke loko a fambe timitara ta kwalomu ka 25. Vaaki va ximutana xexo lava nga ni musa va n’wi nyike mati yo hlamba milenge; hiloko a sungula vutirheli byakwe.

A hi vukule bya miti ni ku hambana ka tindzimi ntsena leswi endlaka leswaku swi tika ku fikelela Maindiya lama davukeke eAmerika. Ku endlela leswaku ndhawu leyi yi nga hlakatiwi hi ku cinca ka swilo, hulumendhe yi veke milawu yo tika ya ku pfumelela vanhu va le handle ku nghena etikweni leri. Ku chumayela loku hleriweke a ku pfumeleriwi eswimitanini swa wona. Kambe loko Maindiya lama davukeke eAmerika ma endzela swimitana swa le kusuhi ma ya xava swo xava, Timbhoni ta Yehovha ti ringeta ku vulavula na wona hi ntshembo lowu tsakisaka wa misava yo pfumala mavabyi hinkwawo, ku katsa ni vuvabyi bya dari, lebyi chachamerisaka vanhu vo tala kwalaho.

Eka van’wana, ku veka nkarhi wo endla swo karhi ni ku ya eminhlanganweni hi nkarhi wo karhi swi lava ku tidzungudza swi twala emianakanyweni. Malembe ya 30 lama hundzeke, vaaki lava davukeke endhawini leyi a va nga yi bohi wachi, naswona hinkwavo a va endla swilo hi ku tiketla. Ku fika eminhlanganweni hi nkarhi a ku ri mhaka leyintshwa. Makwerhu un’wana wa xisati u tsake ngopfu loko a kote ku fika hi nkarhi wa xikhongelo, kasi mbuyangwana a xi ri xikhongelo xo pfala! Siku rin’wana murhumiwa loyi a a chumayela eSaint Georges u vutise wanuna un’wana loko ximutana xa Régina xi ri ekule ku suka kwalaho. Wanuna wa vanhu u hlamule a ku: “A xi le kule.” Hiloko murhumiwa a vutisa a ku: “I mpfhuka wo tanihi kwihi xana?” Yena u te: “Loko munhu a famba hi milenge swi teka masikunyana ya kaye ntsena.” Ku languta nkarhi hi ndlela leyi swi komba ni xivangelo xa ku va van’wana va hlwela ku tiboha ku tirhela Xikwembu, hambiloko va rhandza ntiyiso.

Van’wana va boheka ku hlawula exikarhi ka milawu ya tiko ni misinya ya milawu ya Bibele malunghana ni vutomi bya ndyangu. Minkarhi yin’wana swiboho swa vona swa ku famba etindleleni ta Yehovha swi pfindluse vukari bya hosi ya ximutana. Eximutanini xin’wana, phayona ro hlawuleka ni nsati wa rona lava a va tirha endhawini yoleyo va avanyiseriwe rifu hi hosi ya ximutana. Va pone ri ahlamile, hi ku tsema va ri vona eximutanini lexi, kutani va averiwa ku ya endhawini yin’wana leyi ku suka kwalaho ku ya kona a ku ri tikhilomitara ta 300.

Hambi ku ri ni swiphiqo leswi, vanhu va swiyimo swo hambana-hambana va xi amukela xirhambo lexi nge: “Mani na mani la swi navelaka a a nwe mati ya vutomi mahala.” (Nhlav. 22:17) N’wexemu, vahuweleri lava nhlohlorhi ya vona yi veke 1 500 va hlanganyerile eku chumayeleni ka mahungu lamanene le French Guiana. Hi xiringaniso, a ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele ta 2 288 ni vanhu lava tsakelaka. Hi April 19, ku ve ni vanhu va 5 293 eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste. Hi khongela hi mbilu hinkwayo leswaku vanhu lava engetelekeke va endla ntiyiso wu va wa vona, xisweswo va va vadyondzisiwa va ntiyiso va Yesu Kreste.

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 224]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 228]

Olga Laaland

[Xifaniso lexi nga eka tluka 230]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: Christian Bonecaze na Xavier Noll

[Swifaniso leswi nga eka tluka 234]

Michel na Jeanne Valard

[Xifaniso lexi nga eka tluka 237]

Constance na Edmogéne Fléreau

[Swifaniso leswi nga eka tluka 238]

(1) Gondzo leri endliweke hi mintsandza emakhwatini yo tlhuma (2) Eric Couzinet na Michel Bouquet va rhwale mimphakelo (3) Ximutana xa Maindiya lama davukeke eAmerika

[Xifaniso lexi nga eka tluka 241]

Elie na Lucette Régalade

[Swifaniso leswi nga eka tluka 251]

Ntirho wo aka etikweni hinkwaro lowu tekeke mavhiki ya nhungu: (1) Holo ya Nhlengeletano eMatoury; Tiholo ta Mfumo ni tindhawu tin’wana to tshama eka tona le (2,3) Mana, (4) Saint- Laurent ni le (5) Sinnamary; (6) Timbhoni ta le French Guiana, kun’we ni ta madzana to huma eFurwa, ti hlanganyerile entirhweni lowu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 252, 253]

Hofisi ya rhavi ni Kaya ra Bethele eFrench Guiana, kun’we ni Komiti ya Rhavi (ku suka eximatsini ku ya exineneni): Paul Chong Wing, David Moreau, Jean-Daniel Michotte, Eric Couzinet