Ku Tiyimisela Ku Fuwa—Ndlela Leyi Swi Ku Khumbaka Ha Yona

EMISAVENI leyi ku nga ni vanhu lava tlulaka 850 wa timiliyoni lava nga le ndlaleni, swi nga ha tika ku ehleketa leswaku ku va ni mali yo tala swi nga vanga swiphiqo. Kambe, xana u swi lemukile leswaku tsalwa leri tshahiweke exihlokweni lexi hundzeke a ri nga lemukisi hi mali kumbe rifuwo, kambe a ri lemukisa hi ku rhandza mali ni ku tiyimisela ku fuwa? Ku humelela yini loko vanhu va hanyela rifuwo ni swilo leswi mali yi kotaka ku swi xava? Rhanga u vona ndlela leyi vana va vona va khumbekaka ha yona.

Ndlela Leyi Vana Va Khumbekaka Ha Yona

Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe rin’we ntsena, vana va le Amerika va vona swilo leswi xavisiwaka leswi navetisiwaka eka thelevhixini swa kwalomu ka 40 000. Swi katsa mintlango ya vhidiyo, switlanga-vuyimbeleri leswi rharhanganeke, minongonoko ya khompyuta ni swiambalo swa mavito leswi vana va swi vonaka eswitolo ni le makaya ya vanghana va vona, kutani vana va kombela swilo swo tala eka vatswari va vona hikwalaho ka sweswo. Vatswari van’wana va xavela vana va vona xin’wana ni xin’wana lexi va xi lavaka. Hikwalaho ka yini?

Leswi vatswari lava a va nga ri na swona swilo leswi vonakaka loko va ha ri vatsongo, a va lavi leswaku vana va vona va langutana ni xiyimo lexi fanaka. Kasi vatswari van’wana va chava leswaku loko vo ala ku va xavela, vana va vona a va nge he va rhandzi. “Va lava ku va vanghana lavakulu va vana va vona ni ku endla leswaku vana va vona va tiphina hi vutomi,” hi ku vula ka musunguri wa ntlawa wa vatswari lava seketelanaka le Boulder, eColorado, le U.S.A. Vatswari van’wana va kholwa leswaku ku nyika vana va vona tinyiko to tala swi ta siva nkarhi lowu vona va wu hetaka va ri entirhweni, va nga ri na vana va vona. Kutani, endzhaku ka vhiki ro leha a ri karhi a tirha hi matimba, mutswari a nga titwa a nga lavi ku lwa ni vana vakwe loko o va hlamula a ku “E-e, a ndzi nge ku xaveli.”

Kambe, xana vatswari lava nyikaka vana va vona xin’wana ni xin’wana lexi va xi lavaka, va va pfuna kumbe va va vavisa? Lexi hlamarisaka, ntokoto wu komba leswaku ematshan’weni ya ku rhandza Manana kumbe Tata wa vona ngopfu, vana vo tano lava lemiweke a va vi na wona moya wo tlangela. A va ti tlangeli hambi ku ri tinyiko teto leti a va ti lava hi mahlo-ngati. Nhloko ya xikolo xin’wana xa sekondari yi te: “Ndzi xiye leswaku loko vana va ‘nyikiwa leswi va swi lavaka’ hi nkarhi wolowo, va lava ku xaveriwa swilo leswi hakanyingi va swi lahlaka endzhaku ka mavhiki mambirhi.”

Ku endleka yini hi vana lava lemiweke loko se va kurile? Hi ku ya hi magazini wa Newsweek, minkambisiso yi komba leswaku va va vanhu lava “swi va tikelaka ku langutana ni swiphiqo swa vutomi.” Leswi va nga dyondzangiki ku tirha hi matimba leswaku va kuma leswi va nga na swona, vo tala va vona a swi va fambeli kahle exikolweni, entirhweni ni le mindyangwini ya vona, kutani va ya emahlweni va lava mali eka vatswari. Va nga ha hlaseriwa hi gome ni ntshikilelo hi ku olova.

Entiyisweni, vana lava lemiwaka va va va tsoniwe swo karhi. Va tsoniwa lunghelo ro dyondza ni ku twisisa leswaku i swa risima ku tirha, ku titeka va ri va nkoka ni ku titwa va enerisekile. Jessie O’Neill, la nga muongori u lemukisa a ku: “Loko u dyondzisa vana leswaku va nga kuma lexi va xi lavaka nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va xi lava, u va peta enhlomulweni vutomi bya vona hinkwabyo.”

Xana Ku Humelela Yini Hi Vanhu Lavakulu?

Loko u nghenele vukati, “ku nga khathariseki leswaku mi ni nkarhi wo tanihi kwihi mi ri swin’we kumbe mi na mali muni, swi nga ha endleka leswaku lexi nga ta mi lwisa enkarhini lowu taka, ku ta va ku ri yona mali,” ku vika magazini wa Psychology Today. Wu tlhela wu vula leswaku “ndlela leyi mpatswa wu bulaka ha yona loko wu holova hi mali kumbe wu endlelane swihoxo yi kombisa ndlela leyi swilo swi nga ta famba ha yona evukatini bya wona.” Mpatswa lowu tekaka mali ni rifuwo ku ri swona swa nkoka ku tlula hinkwaswo, swi le rivaleni leswaku wu hoxa vukati bya wona ekhombyeni lerikulu. Phela, ku ringanyetiwa leswaku 90 wa tiphesente ta mimpatswa leyi dlayaka vukati, xivangelo-nkulu xa kona ku va ku ri mali.

Phela, hambiloko mpatswa wu tshama swin’we, swi nga ha endleka wu nga tiphini hi vutomi loko wu ehleketa ngopfu hi mali ni hi swilo swa vulovolovo leswi wu nga swi xavaka. Hi xikombiso, mpatswa lowu nga eswikweletini wu nga ha va ni ximbilwa-mbilwana, wu tshamela ku lumbetana hi swiphiqo swa wona swa timali. Eswiyin’weni swin’wana munghana ha un’we wa vukati u tshama a khomeke ngopfu hi swilo swakwe leswi vonakaka lerova a nga na wona nkarhi wo bula na nkatakwe. Ku humelela yini loko un’wana wa vona a xave nchumu wo durha swinene kambe a nga n’wi byeli munghana wakwe wa vukati? Leswi swi endla leswaku ha un’we a rhandza ku endla swilo exihundleni, a kingindziwa hi ripfalo naswona a nga ha tshembiwi—hinkwaswo leswi swi onha vukati.

Vanhu va nga ri vangani lava kuleke, ku nga khathariseki leswaku va nghenele vukati kumbe e-e, va hlongorisa rifuwo. Van’wana laha Afrika Dzonga, hikwalaho ka ntshikilelo lowu va langutaneke na wona wo hlongorisa mahanyelo ya le matikweni ya le Vupela-dyambu yo hlongorisa rifuwo, va ringete ku tidlaya. Le United States, wanuna un’wana u dlaye nsati wakwe, n’wana wakwe wa malembe ya 12, na yena a tidlaya, swi vonaka onge u endle sweswo hikwalaho ka swiphiqo swa timali.

I ntiyiso leswaku a va talanga vanhu lava faka hikwalaho ka ku hlongorisa rifuwo. Kambe, va nga ha lahlekeriwa hi nkarhi wo tala wo tsakela vutomi loko va ha hlongorisa rifuwo. Va nga ha tikuma va nga dyi byi rhelela loko va hlaseriwa hi ntshikilelo wa le ntirhweni kumbe wa timali, nkelunkelu, ku tshamela ku pandziwa hi nhloko kumbe swilondza ekhwirini leswi vangiwaka hi ku vilela—swiphiqo swa rihanyo leswi nga endlaka munhu a nga hanyi malembe yo tala. Hambiloko munhu o swi lemuka leswaku u fanele a cinca mianakanyo ya yena mayelana ni swilo leswi a swi tekaka swi ri swa nkoka evuton’wini byakwe, a nga ha tikuma se a hlwele ngopfu. Munghana wakwe wa vukati swi nga ha endleka a nga ha n’wi tshembi, vana vakwe swi nga ha endleka se va vavisekile emintlhavekweni naswona rihanyo rakwe ri nga ha va se ri vavisekile. Kumbexana swin’wana swi nga ha lunghiseka, kambe swi ta lava matshalatshala lamakulu. Kunene, vanhu vo tano va “titlhave hinkwako-nkwako hi switlhavi swo tala.”—1 Timotiya 6:10.

Xana U Lava Yini?

Vanhu vo tala va lava ndyangu lowu tsakeke, rihanyo lerinene, ntirho lowu vuyerisaka ni mali leyi ringaneke leswaku va ta hanya kahle. Ku kuma swilo leswi swa mune swi lava munhu a ringanisela, naswona loko a ehleketa hi mali ku tlula hinkwaswo, ku ringanisela koloko a ku vi kona. Eka vanhu vo tala, ku lunghisa tindlela ta vona swi nga ha vula ku amukela ntirho lowu nga hakeliki mali yo nyawula, ku va ni xiyindlwana ni movha wo chipa kumbe ku hanya vutomi byo olova. I vangani vanhu lava tiyimiseleke ku lahlekeriwa hi vulovolovo byo tano leswaku va ta kuma mahanyelo lamanene? Wansati un’wana u te: ‘Ndza swi tiva leswaku a swi lavi leswaku ndzi va ni swilo swo tala swonghasi, kambe swa tika ku hambana na swona!’ Van’wana va swi navela ku hambana na swona, kambe a va lavi leswaku ku va vona vo sungula ku endla tano.

Wena u ri yini? Loko se u yi kumile ndlela ya ku veka mali ni swilo leswi vonakaka endhawini ya swona, hi ri u xumile. Hi hala tlhelo, xana sweswi u hlaya xihloko lexi hi xihatla hileswi ndlela leyi u hanyaka ha yona yi lavaka nkarhi wa wena wo tala? Xana u wun’wana wa lava va vonaka xilaveko xo hunguta swilo swa vona leswi vonakaka hikwalaho ka leswi swi endlaka leswaku va karhala enyameni ni le mintlhavekweni? Kutani, teka goza hi xihatla, swilo leswi vonakaka swi nga si vavisa ndyangu wa wena. Bokisi leri nga eka tluka leri ri nyikela swiringanyeto malunghana ni ndlela leyi u nga sungulaka ha yona.

Loko swilo leswi vonakaka swi ri endhawini ya swona, xirho ha xin’we xa ndyangu xi ta hanya kahle enyameni ni le mintlhavekweni. Kambe, eka Vakreste ku ni xin’wana xa nkoka—a va lavi leswaku rifuwo ri kavanyeta vuxaka bya vona ni Xikwembu. Xana swilo leswi vonakaka swi nga ri kavanyeta njhani rihanyo ra munhu hi tlhelo ra moya, naswona munhu a nga swi sivela njhani sweswo? Xihloko lexi landzelaka xi ta swi hlamusela.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Vana lava lemiweke hakanyingi a va na wona moya wa ku tlangela, naswona va lava swilo leswi va tlhelaka va swi cukumeta hi ku hatlisa

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku Ringanisela eVuton’wini

Ku hunguta swilo leswi vonakaka swi lava ku tiyimisela ni ku pulana hi vukheta. Hi leswi swiringanyeto leswi pfuneke van’wana.

◼ KAMBISISA XIYIMO XA WENA. Hi swihi swilo leswi u nga tshikaka ku swi xava? Hi swihi leswi u nga hambanaka na swona? Xana i swikhokhelo swa timagazini ta vuhungasi? Xana i vuyimbeleri lebyi nga eka ti-CD? Xana i swilo leswi nga bohiki leswaku u va na swona emovheni?

◼ OLOVISA VUTOMI BYA WENA SWA XINKARHANA. Loko yi nga ku dyisi byi rhelela mhaka ya ku hanya vutomi bya ku olova, swi nga va njhani u swi ringeta tin’hweti ta tsevu kumbe lembe. Tikambisisele hi wexe ku vona loko hakunene mali ni swilo leswi u nga na swona swi ku tisele ntsako—kumbe swi ku tekele ntsako.

◼ KATSA VANA VA WENA EKA BULO RA NDYANGU RA KU HANYA VUTOMI BYO OLOVA. Xisweswo va nga ha ku seketela naswona a swi nge ku tikeli ku ala leswi va swi lavaka loko swi boha.

◼ EHLEKETA HI KU NYIKA VANA VA WENA MALI NKARHI NI NKARHI. Ku nga khathariseki leswaku va endla xiboho xo hlayisa mali ya ku xava nchumu lowu va wu navelaka kumbe ku hanya handle ka wona, va ta dyondza ku lehisa mbilu ni ku tlangela swilo leswi nga swa vona. Va ta tlhela va dyondza ku endla swiboho.

◼ DYONDZA TINDLELA TA KU HLAYISA MALI. Xava loko swilo swi chipisiwile. Hlela ndlela leyi u nga ta yi tirhisa ha yona mali. Byalani matsavu. Rhungani swiambalo. Endlela n’wana kumbe vana timbuva to ya dya exikolweni.

◼ NKARHI NI MATIMBA YA WENA SWI TIRHISE HI VUTLHARI. Tsundzuka, xikongomelo xa wena xo hanya vutomi byo olova a hi ku hunguta ntsena swilo leswi u nga na swona kambe i ku tinyika nkarhi wa swilo swa nkoka swinene, ku fana ni ku khathalela ndyangu ni vanghana. Xana wa swi endla sweswo?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku tiyimisela ku fuwa swi nga vanga ntshikilelo evukatini