Abrahama—Muprofeta Ni Munghana Wa Xikwembu

MAVUTHU lama hlanganisiweke ya tihosi ta mune ta le Vuxeni ma tsemakanya Nambu wa Yufrata. Ndlela leyi va fambaka ha yona i Gondzo ra Hosi ro ya evuxeni bya xitsunga xa Nambu wa Yordani. Va hlule Varephaim, Vazuzim, Vaemim na Vahorite hi ku landzelelana. Manuku, vahlaseri va hundzukile naswona va hlula vaaki hinkwavo va Negeb dzonga.

Hi xihi xikongomelo xa tsima leri ra nyimpi ke? Exikarhi ka tindhawu leti rhendzeriweke ta Transjordan na Negeb ku ni sagwadi. I xitsunga lexi rhandzekaka lexi vuriwaka Muganga wa Yordani. (Genesa 13:10) Laha, vaaki va miti ya ntlhanu, Sodoma, Gomora, Admah, Zeboiim na Bela, va hanya vutomi bya vutilawuri bya ku fuma. (Ezekiel 16:49, 50) Va tshame va fumiwa hi loyi a nga ha vaka murhangeri wa mavuthu lama hlanganeke, Chedorlaomer, hosi ya Elam. Kambe va yi xandzukerile. Sweswi, handle ka nseketelo wa vaakelani, va langutane ni ku tihlamulela. Chedorlaomer ni vanghana va yena va hlurile eka nyimpi leyi humeleleke naswona va sungula ku macha ka vona ko leha va tlhelela ekaya va khomiwe hi tingana letikulu.

Exikarhi ka mahlonga ku ni wanuna wo lulama, Lota. I ntukulu wa Abrahama, loyi a dzimeke nxaxa etintshaveni ta le kusuhi ta Hebron. Loko Abrahama a twa mahungu lama khomisaka gome, hi xihatla u rhume vavanuna va yena va 318. Hi ntiya-nhlana, hi ku seketeriwa hi van’wana va vaakelani, va hlongorise tihosi leti tinharhu naswona va kuma mavuthu ya tona nivusiku. Vahlaseri va balekile. Lota ni ndyangu wa yena va kumiwa, kun’we ni mahlonga man’wana ni nhundzu.

Hi xihi xivangelo lexi hi nga na xona xo tshemba rhekhodo leyi eka ndzima ya vu-14 ya Genesa ke? Xana mhaka leyi a yi vumberiwe ku endla kokwa wa tinxaka to hlayanyana, ku katsa ni Vayuda a va nthyeketo wa matiko ke? Ku vuriwa yini hi swiendlakalo swin’wana evuton’wini bya Abrahama?

Leswi Vafundhisi Va Swi Vuleke

Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19, Peter von Bohlen mufundhisi wa Lutere u vule leswaku Abrahama a a ri nthyeketo ni leswaku mhaka yoleyo ya ku hlasela ka Chedorlaomer a yi na xisekelo eka matimu. Un’wana, Profesa Julius Wellhausen, u te: “A hi kumi ku tiviwa ka vapatriarka evurungurwini.” U ringanyete leswaku: “[Abrahama] a nga ha tekiwa tanihi xivumbiwa lexi ntshunxekeke xa vuvatli lebyi nga hanyiki.”

Vafundhisi va Manghezi va landzelele vurhangeri bya vanghana va vona va Majarimani. “Switori swa mupatriarka lonkulu ebukwini ya Genesa i swa le mahlweni ka matimu, a swa ha ri ntiyiso hi ku ya hi matimu ku fana ni switori swa . . . King Arthur,” ku tsale mufundhisi Stopford Brooke ebukwini yakwe leyi nge The Old Testament and Modern Life. “Ku sukela . . . eka Genesa . . . hi kuma langutelo leri nga helelangiki ni leri pfilunganeke ra vutomi ni vumunhu bya wihi na wihi wa vapatriarka,” ku tsale John Colenso, bixopo wa Anglican wa khale ka koloni ya Manghezi eNatal. “A swi koteki,” u engeterile, “ku tshemba yihi na yihi ya tirhekhodo leti hi ku helela.”

Ku kaneta ko tano ku tlulela tanihi ndzilo. (2 Timotiya 2:17) Namuntlha, timiliyoni ta vangheni va kereke a va ha byi tekeli enhlokweni vutomi bya vapatriarka. Hambi swi ri tano, lexi khomisaka vafundhisi va Vujagana tingana, sweswi lava alaka vukona bya Xikwembu va vula leswaku ku kaneta Bibele ku hundzeletiwile. Hi xikombiso, Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Encyclopedia Leyikulu ya Soviet) yi ri: “Emalembeni ya sweswinyana, nxaxamelo wa mimphikizano ya ku kaneta Bibele wu kambisisiwile nakambe hi ku ya hi vulavisisi lebyintshwa, ngopfu-ngopfu ehenhla ka xisekelo xa mhaka ya leswi vuriwaka ntivo-swa-khale wa Bibele. Mikhuva yin’wana ya Bibele leyi yi tekiweke tanihi nthyeketo . . . yi tikomba yi ri na xisekelo xa matimu.” Kambisisa ndlela leyi vuyimburi byi voningeleke rhekhodo mayelana na Abrahama ha yona.

Ur Ra Vakaldiya

Hi ku ya hi Bibele, Abrahama u kuriseriwe “eUr wa Kaldea.” (Genesa 11:27-31; 15:7) Hi malembe xidzana yo tala, ndhawu ya Ur a yi ri xihundla. Vaxopaxopi va kholwa leswaku loko yi tshame yi va kona, a yi ri ndhawu leyi nga vonakiki, ya le ndzhaku. Manuku ke, lexi va hlamariseke, marhumbi lama nga exikarhi ka Babilona na Songa-nkulu ra Persia ya kumiwe ya ri lawaya ya Ur handle ka xihoxo. Magidi ya swiphepherhele swa vumba leswi yimburiweke endhawini leyi swi paluxe leswaku Ur a wu ri ntsindza wa ku xaviselana ka misava, wu ri na vaaki va tinxaka to hambana-hambana vo tala swinene. Hi nkarhi wa Abrahama, muti lowu a wu ri ni swikolo laha vafana a va dyondzisiwa ku tsala ni ku endla tinhlayo.

Ku tlula kwalaho, vutivi bya swa khale eUr byi paluxe leswaku vaaki va wona va tirhise tikholumo, xivurha, silin’i ni lwangu ra xirhendzevutana. Vatshila va Ur a va endla swin’wetsin’wetsi swa nkoka, tiharpa leti endliweke ti saseka ni tisavula leti endliweke hi nsuku wa xiviri. Emakaya yo hlayanyana, vayimburi va pfumbule tiphayiphi ta nkululo, leti endliweke hi vumba lebyi vumbiweke, leti ehlelaka emakheleni lamakulu ya nkululo lama enteke kwalomu ka 12 wa timitara.

Leswi yimburiweke swi nyike vadyondzi vo tala langutelo lerintshwa hi Abrahama. “A hi voyamele ku ehleketa leswaku Abrahama a a ri munhu la tshamaka emixaxeni ntsena kutani u vonaka onge a a tshama endlwini ya switina leyi rharhanganeke emutini,” ku tsale Nkulukumba Leonard Woolley ebukwini yakwe leyi nge Digging Up the Past. “Abrahama,” ku hlamusele mutivi wa swa khale Alan Millard ebukwini yakwe leyi nge Treasures From Bible Times, “u siye muti lowu rharhanganeke, ni ku sirheleleka ni manyunyu ya wona, leswaku a va un’wana wa vatsendzeleki lava tekeriwaka ehansi!”

Ku Hlasela Ka Chedorlaomer

Ku vuriwa yini hi ku hlula ka Abrahama ehenhleni ka Chedorlaomer, hosi ya Elam? Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19, a ku nga tiviwi nchumu hi Vaelam. Vaxopaxopi va Bibele va ale mianakanyo ya leswaku Elam u tshame a va ni nkucetelo ehenhleni ka Babilona, a ha ha vuli hi Palestina. Sweswi, Vaelam va langutiwa hi ndlela leyi hambaneke. Vutivi bya swa khale byi va paluxa tanihi tiko leri nga ni matimba leri humelelaka enyimpini. Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia yi ri: “Vaelam va mbindzimuxe muti wa Ur kwalomu ka 1950 B.C. . . . hi ku landzelelana va ve ni nkucetelo lowukulu eka vafumi va Babilona.”

Ku tlula kwalaho, mavito ya tihosi ta Vaelam ma kumiwile ematsalweni ya vutivi bya swa khale. Man’wana ya wona ma sungula hi marito lama nge “Kudur,” leri fanaka na “Chedor.” Xikwembu xa xisati xa nkoka xa Vaelam a ku ri Lagamar, leri fanaka na “laomer.” Xisweswo, Chedorlaomer sweswi wa amukeriwa hi swihlovo swin’wana swa matimu tanihi mufumi wa le vurungurwini, vito ra yena kumbexana ri vula leswaku “Nandza wa Lagamar.” Buku yin’wana ya matsalwa ya Babilona yi ni mavito lama fanaka ni tihosi tinharhu leti hlaselaka—Tudhula (Tidal), Eri-aku (Arioch) na Kudur-lahmil (Chedorlaomer). (Genesa 14:1) Ebukwini leyi nge Hidden Things of God’s Revelation, Dr. A. Custance wa engetela: “Handle ka mavito lawa a ku ri ni vuxokoxoko lebyi tikombaka byi kombetela eka xiendlakalo lexi humeleleke eBabilona loko Vaelam va simeke vuhosi bya vona etikweni leri. . . . Kutani Tsalwa leri tiyisaka a ku ri swiphepherhele leswi Vaxopaxopi Lavakulu va swi tekeke kutani va endla hinkwaswo leswi nge matimbeni ya vona leswaku va tsanisa nhlamuselo ya wona hi xikongomelo.”

Ku vuriwa yini hi ku hlasela ka tihosi ta mune ke? Xana ku na vumbhoni byo karhi bya ntivo-swa-khale eTransjordan na Negeb ku seketela leswi ke? Ina. Ebukwini yakwe leyi nge The Archaeology of the Land of Israel, Profesa Yohanan Aharoni u kombetela eku nyamalaleni ka nhluvuko wa le mahlweni ka Vaisrayele lowu a wu ri na miako “leyi xiyekaka” eTransjordan ni le Negeb, “kwalomu ka 2000 B.C.E.” Vayimburi van’wana va vula leswaku leswi swi humelele kwalomu ka 1900 B.C.E. “Swibya swa Negeb na Transjordan swa nkarhi lowu swa fana naswona hinkwaswo swi kombisa ku hela ka xihatla ka nhluvuko loku nga ni khombo,” ku hlamusela Dr. Harold Stigers eka Commentary on Genesis ya yena. Hambi ku ri vaxopaxopi va Bibele, vo tanihi John Van Seters, va byi amukela vumbhoni bya leswi. “Xiphiqo xin’we lexi nga tlhantlhiwangiki hi leswaku vanhu lava va ye kwihi eku heleni ka nkarhi lowu, loko ku ri kona,” u hlamusela ebukwini yakwe leyi nge Abraham in History and Tradition.

Genesa ndzima 14 yi nyikela ntlhantlho lowu nga kotekaka eka xiphiqo lexi. Hi ku ya hi nxaxamelo wa Bibele wa minkarhi, Abrahama u fike eKanana hi 1943 B.C.E. Ku hlasela loku onhaka ka Chedorlaomer ku fanele ku humelele endzhakunyana ka sweswo. Endzhakunyana, eka lembe xidzana rero, Xikwembu xi tise ndzoviso hi ndzilo ehenhla ka miti yo biha ya Sodoma na Gomora. Leswi swi cince vuxaka exikarhi ka swilo leswi hanyaka swa khale ka Xitsunga xa le hansi lexi noneke xa Yordani. (Genesa 13:10-13; 19:24, 25) A xi nga ha lweriwi hi vahlaseri vambe.

Ku ni swikombiso swin’wana swo tala swa ndlela leyi vutivi bya swa khale byi pfumelelanaka ha yona ni Matsalwa ku voninga eka swiendlakalo evuton’wini bya Abrahama. Kambe vutivi bya swa khale byi ni swihinga swa byona. Vumbhoni lebyi byi byi nyikelaka hakanyingi a byi kongomi naswona byi le hansi ka tinhlamuselo ta vanhu lava nga hetisekangiki.

Vumbhoni Lebyi Tshembekaka Swinene

Vumbhoni bya matimba swinene bya leswaku Abrahama a a ri kona hakunene i vumbhoni bya Muvumbi wa munhu, Yehova Xikwembu. Eka Psalma 105:9-15, Xikwembu xi vulavule kahle hi Abrahama, Isaka na Yakobo tanihi “vaprofeta” va xona. Ku tlula malembe ya gidi endzhaku ka rifu ra Abrahama, Yehova Xikwembu u kombetele eka Abrahama hi milomu ya kwalomu ka vaprofeta vanharhu, a tlhela a n’wi vitana “munghana” wakwe. (Esaya 41:8; 51:2; Yeremia 33:26; Ezekiel 33:24) Hi ku fanana, Yesu Kriste u teke Abrahama tanihi xikombiso. Hi nkarhi wa vukona bya yena ematilweni a nga si va munhu, N’wana wa Xikwembu hi yexe u vone ku tirhisana ka Tata wakwe ni mupatriarka. Xisweswo, a a fanerile ku byela Vayuda a ku:

“‘Loko a mi ri vana va Abrahama, a mi ta tirha mintirho ya Abrahama. Kambe sweswi mi lava ku ndzi dlaya, mina loyi ndzi nga mi byela ntiyiso lowu ndzi wu tweke eka Xikwembu! Abrahama a nga endlanga swona leswi. Tata wa n’wina Abrahama u tsakile ngopfu ku vona siku ra mina; u ri vonile, a vuya a tsaka.’ Kwalaho Vayuda va ku ka yena: ‘A wu si fika ni le ka malembe ya 50, kutani xana u ri, u vonile Abrahama xana?’ Yesu a ku ka vona: ‘Ndzi tiyisile ndzi ri ka n’wina: “Mina ndzi yena, Abrahama a nga si va kona.”’”—Yohane 8:39, 40, 56-58.

Hi vumbhoni ni xikhutazo xa Vanhu vambirhi lavakulu swinene evuakweni, hi ni swivangelo leswi antswaka swinene swo amukela xin’wana ni xin’wana lexi Bibele yi xi hlamuselaka mayelana na Abrahama. (Yohane 17:5, 17) Hambi loko Bibele yi veka Abrahama tanihi xikombiso, a yi n’wi tlakusi hi ndlela leyi nga fanelangiki tanihi nthyeketo wa matiko. Leswi swi nga voniwa hi ku kambisisa mhaka ya ku hlula ka yena ehenhla ka tihosi ta mune leti hlanganeke. Loko Abrahama a vuya hi le nyimpini, u xewetiwe hi Melkisedeke, hosi ya Salem, loyi a nga te: “A ku katekisiwe Šikwembu ša le henhla-henhla leši nyiketeke v̌alala v̌a wena e v̌okweni ra wena.” U dzunise Yehova eku kutsuriweni koloko.—Genesa 14:18-20.

Hambi swi ri tano, ku hlula lokukulu swinene ku tshinele! Ku nga ri khale, Xikwembu lexi fanaka lexi kwetsimaka xi ta hlula “tihosi ta misava hinkwayo” enyimpini ya misava hinkwayo leyi vuriwaka Armagedoni. (Nhlavutelo 16:14, 16) Kutani ke, xitshembiso xa Xikwembu eka Abrahama, muprofeta ni munghana wa xona, xi ta hetiseka hi laha ku heleleke: “Matiko hikwawo ya misav̌a ma ta tinkhensa ha rišaka ra wena.” Timiliyoni ti tsakela ku sungula ka mikateko yo tano. U nga katsiwa exikarhi ka vona, hi laha swihloko leswi humelelaka eka matluka 18-28 ya magazini lowu swi nga ta kombisa ha kona.—Genesa 22:18.

[Mimepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Great Sea

THE NEGEB

Damascus

Haran

Euphrates River

Tigris River

Ur

ELAM

Persian Gulf

[Mepe]

Damascus

Dan

REPHAIM

ZUZIM

Shechem

Bethel

District of the Jordan

Salt Sea

Hebron

THE NEGEB

King’s Highway

EMIM

Gomorrah

Sodom

HORITES

[Swifaniso]

Abrahama u pfumerile, ku huma eUr, muti lowu humelelaka swinene

Xikombiso xa swiendliwa swo huma emarhumbini ya Ur:

1. Savula ya nsuku ni nkotloto

2. ‘Mfungho’ wa le Ur

3. Nhloko ya nkunzi ya nsuku yo huma ebokisini ro chayela haripa

4. Swin’wetsin’wetsi

5. Swiambexa nhloko leswi khavisiweke

[Xihlovo Xa Kona]

Swifaniso: Courtesy of the British Museum