Vuprofeta—Bya Hetiseka Minkarhi Hinkwayo

“A ri wanga ni rito rin’we eka marito hinkwawo lamanene lawa Yehovha Xikwembu xa n’wina a ma vuleke.”—YOXUWA 23:14.

XANA BIBELE YI HAMBANE NJHANI NI TIBUKU TIN’WANA? Swa tiveka swinene leswaku vaprofeta va le minkarhini ya khale a va vhumbha timhaka leti nga twisisekiki ti tlhela ti nga tshembeki naswona swa ha ri tano ni namuntlha hi tihoroskopu. Dyondzo ya ku tiva leswaku vumundzuku byi ta va njhani yi titshege hi ku ringeta ku vhumbha swiendlakalo swa nkarhi lowu taka hi ku languta leswi humelelaka namuntlha. Ku hambana ni sweswo, vuprofeta bya Bibele byi nyikela vuxokoxoko naswona minkarhi hinkwayo bya hetiseka hambiloko byi profeta ‘ku sukela khale swinene leswi nga si tshamaka swi endliwa.’—Esaya 46:10.

XIKOMBISO: Hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., muprofeta Daniyele u vone xivono lexi profeteke ta ku hluriwa ka tiko ra Meda-Peresiya hi tiko ra Grikiya. Xi tlhele xi profeta leswaku loko hosi ya le Grikiya leyi hluleke ‘yi va ni matimba,’ vuhosi bya yona a byi ta “tshoveka.” Xana a yi ta siviwa hi mani? Daniyele u tsale a ku: “Ku ni mimfumo ya mune etikweni ra yona leyi yi nga ta humelela, kambe ku nga ri hi matimba ya yona.”—Daniyele 8:5-8, 20-22.

LESWI VURIWAKA HI VAN’WAMATIMU: Eka malembe yo tlula 200 endzhaku ka ku fa ka Daniyele, Alekzanda Lonkulu u sungule ku fuma tiko ra Grikiya. Ku nga si hela malembe ya khume, Alekzanda u hlule Mfumo wa Meda-Peresiya kutani a engetela Mfumo wa Grikiya wu ya fika ni le Nambyeni wa Indasi (laha ku nga tiko ra Pakistan ra manguva lawa). Kambe u fe hi xitshuketa a ri ni malembe ya 32. Eku heteleleni, nyimpi leyi veke kona eIpsus le Asia Minor yi wise mfumo wakwe. Vanhu va mune lava hluleke enyimpini yoleyo va hetelele va avelane Mfumo wa Grikiya. Hambiswiritano, a nga kona ni un’we wa vona loyi a veke ni matimba ku fana na Alekzanda.

U EHLEKETA YINI? Xana yi kona buku yin’wana leyi nga vulaka leswaku vuprofeta bya yona byi hetisekile minkarhi hinkwayo? Kumbe Bibele yi hambanile ni tibuku tin’wana?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Vuprofeta lebyi kumekaka eBibeleni byi . . . tele ngopfu lerova munhu u fanele a swi vona leswaku a swi koteki leswaku byi nga va byi hetiseke hi xiwelo.”—A LAWYER EXAMINES THE BIBLE, HI IRWIN H. LINTON

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

© Robert Harding Picture Library/SuperStock

Bibele Yi Ni Matimu Lama Pakanisaka

“Ndzi [lavisise] swilo hinkwaswo ku sukela emasungulweni hi ku kongoma.”—LUKA 1:3.

XANA BIBELE YI HAMBANE NJHANI NI TIBUKU TIN’WANA? Mintsheketo yi vulavula hi swilo leswi hlamarisaka leswi ngo ehleketiwa kunene leswi eka swona ku nga boxiwiki tindhawu to karhi, masiku ni mavito ya vanhu lava dumeke swinene ematin’wini. Ku hambana ni sweswo, Bibele yi katsa vuxokoxoko bya ntsandza-vahlayi bya matimu lebyi tiyisekisaka vahlayi leswaku ‘marito ya yona i ntiyiso.’—Pisalema 119:160, The Psalms for Today, hi R. K.  Harrison.

XIKOMBISO: Bibele yi vula leswaku “Nebukadnetsara hosi ya Babilona . . . a yisa Yoyakini [Hosi ya le Yuda] evukhumbini eBabilona.” Endzhakunyana, “elembeni leri a veke hosi ha rona, Evhili-merodaka hosi ya Babilona, a yimisa nhloko ya Yoyakini hosi ya Yuda a n’wi humesa endlwini leyi nga khotso.” Ku tlula kwalaho, “nkarhi hinkwawo [Yoyakini] a a nyikiwa swakudya swi huma eka hosi ya Babilona, a ku ri mfanelo ya siku ni siku, emasikwini hinkwawo ya vutomi bya yena.”—2 Tihosi 24:11, 15; 25:27-30.

LESWI VAYIMBURI VA SWI TSHUBULEKE: Exikarhi ka marhumbi ya muti wa khale wa Babilona, vayimburi va tshubule matsalwa ya vulawuri lama tsariweke hi nkarhi wa ku fuma ka Nebukadnetsara wa Vumbirhi. Va xaxamete swakudya leswi nyikiweke vakhotsiwa ni vanhu van’wana lava a va titshege hi ndyangu wa le vuhosini. Nxaxamelo a wu katsa “Yoyakini,” loyi a a ri “hosi ya tiko ra le Yuda” ni ndyangu wakwe. Xana ku vuriwa yini hi vukona bya mutlhandlami wa Nebukadnetsara ku nga Evhili-merodaka? Marito lama nga eka xibya lexi kumiweke ekusuhi ni muti wa Susa ma ri: “Xigodlho xa Evhili-merodaka, Hosi ya le Babilona, n’wana wa Nebukadnetsara, ku nga Hosi ya le Babilona.”

U EHLEKETA YINI? Xana ku ni buku yin’wana yo kwetsima leyi nga ni timhaka ta matimu to tala swonghasi leti nga ni vuxokoxoko ti tlhela ti pakanisa? Kumbe Bibele yi hambanile ni tibuku tin’wana?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Rungula leri Bibele yi ri nyikelaka malunghana ni nkarhi lowu swiendlakalo swi endlekeke ha wona ra pakanisa ni ku tshembeka ku hambana ni rungula leri nga eka matsalwa man’wana ya khale.”—A SCIENTIFIC INVESTIGATION OF THE OLD TESTAMENT, HI ROBERT D. WILSON

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Matsalwa ya le Babilona lama vulavulaka hi Yoyakini hosi ya le Yuda

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]

© bpk, Berlin/Vorderasiatisches Museum, SMB/Olaf M. Tessmer/Art Resource, NY

Bibele Yi Tamele Rungula Leri Pakanisaka Eka Swa Sayense

“Xana a ndzi ku tsalelanga ku ta fikela sweswi hi switsundzuxo ni vutivi, ku ku komba ntiyiso wa marito ya ntiyiso, leswaku u ta tlherisela marito ya ntiyiso?”—SWIVURISO 22:20, 21.

XANA BIBELE YI HAMBANE NJHANI NI TIBUKU TIN’WANA? Hakanyingi tibuku ta khale ti tamele swilo leswi nga tshembekiki ni tidyondzo leti nga ni khombo leti hi ku helela ti kumiweke ti nga ri ntiyiso hi van’wasayense va manguva lawa. Hambi ku ri namuntlha, vatsari va pfuxeta tibuku-mpfuno leswaku ti fambisana ni mintshubulo leyintshwa. Kambe Bibele yi vula leswaku yi tsariwe hi Muvumbi naswona Rito ra yena “ri tshama hi masiku.”—1 Petro 1:25.

XIKOMBISO: Nawu wa Muxe a wu khutaza Vaisrayele leswaku va cela khele loko va cukumeta nkululo “ehandle ka nxaxa.” (Deteronoma 23:12, 13) Loko va khoma xiharhi lexi feke kumbe munhu loyi a feke, Vaisrayele a va fanele va hlamba hi mati. (Levhitika 11:27, 28; Tinhlayo 19:14-16) Vanhu lava nga ni nhlokonho va le nkarhini wolowo a va hambanisiwa ni vanhu kukondza va kamberiwa ku tiyiseka leswaku a va ha ri na vuvabyi lebyi nga tlulelaka van’wana.—Levhitika 13:1-8.

LESWI VUTSHUNGURI BYA MANGUVA LAWA BYI SWI VULAKA: Fambiselo lerinene ra nkululo, ku hlamba mavoko ni ku hambanisa munhu loyi a vabyaka eka vanhu van’wana ka ha ri tindlela leti pfunaka to lwa ni vuvabyi. Loko ku nga ri na xihambukelo kumbe fambiselo rin’wana ra nkululo ekusuhi, Tindzawulo to Lawula ni ku Sivela Mavabyi ta le United States (CDC) ti bumabumela leswi: “Loko u tirhuma famba timitara ta kwalomu ka 30 ekule ni laha ku nga ni mati kutani u funengeta thyaka ra wena.” Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, loko vanhu va celela thyaka ra vona kahle, va hunguta vuvabyi bya nchuluko hi tiphesente ta 36. Ehansi ka malembe ya 200 lama nga hundza, madokodela ma kume leswaku ma tlulete vanhu vuvabyi hileswi ma nga hlambangiki mavoko endzhaku ko khoma mintsumbu ya vanhu. Ndzawulo ya CDC ya ha khutaza ku hlamba mavoko tanihi “ndlela yin’we leyi pfunaka ku sivela ku hangalasa vuvabyi.” Xana ku vuriwa yini hi ku hambanisa vanhu lava nga ni vuvabyi bya nhlokonho kumbe lava nga ni vuvabyi byin’wana? Saudi Medical Journal ya sweswinyana yi ri: “Loko ntungu wu sungula, ku hambanisa vanhu lava nga ni vuvabyi ni van’wana ku nga ha va goza rin’we ntsena leri nga tekiwaka ro pfuna ku lawula vuvabyi lebyi tlulelaka.”

U EHLEKETA YINI? Xana u nga langutela leswaku buku yin’wana ni yin’wana ya khale yo kwetsima yi pfumelelana ni sayense ya manguva lawa? Kumbe Bibele yi hambanile ni tibuku tin’wana?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Ku hava ni un’we loyi a nga hlulekaka ku tsakisiwa hi switsundzuxo swa vutlhari swa nsivela-mavabyi swa le nkarhini wa Muxe.”—MANUAL OF TROPICAL MEDICINE, HI DRS. ALDO CASTELLANI NA ALBERT J. CHALMERS

Marungula Lama Pfumelelanaka

“Vuprofeta a byi si tisiwa hi ku rhandza ka munhu hambi ku ri rini, kambe vanhu a va vulavula leswi humaka eka Xikwembu va ri karhi va susumetiwa hi moya lowo kwetsima.”—2 PETRO 1:21.

XANA BIBELE YI HAMBANE NJHANI NI TIBUKU TIN’WANA? Hakanyingi marungula ya le minkarhini ya khale ma kanetana hambiloko ma tsariwe hi nkarhi lowu fanaka. Tibuku leti tsariweke hi vanhu vo hambana-hambana, va ri etindhawini to hambana-hambana, hi minkarhi leyi nga faniki ti tala ku ka ti nga pfumelelani hi ku helela. Hambiswiritano, Bibele yi vula leswaku tibuku hinkwato ta 66 leti yi ti tameleke ti ni Mutsari un’we naswona hikwalaho ka sweswo ti ni rungula leri pfumelelanaka.—2 Timotiya 3:16.

XIKOMBISO: Muxe, murisi wa lembe-xidzana ra vu-16 B.C.E., u tsale eka buku yo sungula ya Bibele leswaku “mbewu” a yi ta humelela leswaku yi ta ponisa vanhu. Endzhakunyana, buku leyi yi profete leswaku mbewu a yi ta va ntukulu wa Abrahama, Isaka na Yakobo. (Genesa 3:15; 22:17, 18; 26:24; 28:14) Endzhakunyana ka malembe ya kwalomu ka 500, muprofeta Natani u vule leswaku mbewu a yi ta huma endlwini ya vuhosi ya Davhida. (2 Samuwele 7:12) Malembe ya gidi endzhaku ka sweswo, muapostola Pawulo u hlamusele leswaku mbewu a ku ta va Yesu ni ntlawa lowu hlawuriweke wa valandzeri vakwe. (Varhoma 1:1-4; Vagalatiya 3:16, 29) Eku heteleleni, eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula C.E., buku yo hetelela ya Bibele yi profete leswaku swirho swa mbewu swi ta nyikela vumbhoni malunghana na Yesu emisaveni, swi ta pfuxeriwa etilweni naswona swi ta fuma na yena malembe ya gidi. Mbewu leyi, leyi nga ntlawa yi ta lovisa Diyavulosi kutani yi ponisa vanhu.—Nhlavutelo 12:17; 20:6-10.

LESWI VAHLAMUSERI VA BIBELE VA SWI VULAKA: Endzhaku ka loko Louis Gaussen a kambisise tibuku ta Bibele ta 66 hi vukheta, u vule leswaku u hlamarisiwe hi ndlela leyi “a ti landzelelana ha yona ni ku pfumelelana hambileswi ti tsariweke eka malembe ya 1 500 hi vatsari vo hambana-hambana, . . . lava ringeteke ku fikelela pakani yin’we naswona va tirhela ngopfu ku yi fikelela, hambileswi a va nga yi twisisi hi ku helela, ngopfu-ngopfu matimu ya ku kutsuriwa ka misava hi N’wana wa Xikwembu.”—Theopneusty—The Plenary Inspiration of the Holy Scriptures.

U EHLEKETA YINI? Xana u nga langutela leswaku buku leyi tsariweke eka malembe yo tlula 1 500 hi vavanuna va 40 vo hambana-hambana yi va leyi pfumelelanaka hi ku helela? Kumbe Bibele yi hambanile ni tibuku tin’wana?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

“Loko matsalwa lawa ma hlanganisiwa, ma vumba buku yin’we . . . A ku na nchumu wun’wana lowu fanaka na yona hambi ku ri ku lava ku fana na yona eka tibuku hinkwato leti nga kona laha misaveni.”—THE PROBLEM OF THE OLD TESTAMENT, HI JAMES ORR

Bibele Ya Vuyerisa Namuntlha

“Rito ra wena i rivoni enengeni wa mina, ni ku vonakala endleleni ya mina.”—PISALEMA 119:105.

XANA BIBELE YI HAMBANE NJHANI NI TIBUKU TIN’WANA? Tibuku tin’wana ti nga ha tekiwa ti ri ta nkoka, kambe a ti faneleki leswaku ti nyikela nkongomiso evuton’wini. Nakambe tibuku ta swiletelo ta manguva lawa ti fanele ti pfuxetiwa nkarhi na nkarhi. Hi hala tlhelo, Bibele yi vula leswaku “leswi tsariweke enkarhini lowu hundzeke swi tsaleriwe ku letela hina.”—Varhoma 15:4.

XIKOMBISO: Hambileswi xikongomelo xa yona ku nga riki ku nyikela swiletelo swa vutshunguri, Bibele yi ni swiringanyeto leswinene malunghana ni rihanyo ni mintlhaveko. Hi xikombiso, yi vula leswaku “mbilu yo rhula i vutomi bya xivumbiwa xa nyama lexi hanyaka.” (Swivuriso 14:30) Nakambe Bibele yi lemukisa yi ku: “Loyi a tihambanisaka ni van’wana u tilavela swa yena ntsena; u ta hambana ni vutlhari hinkwabyo lebyi pfunaka.” (Swivuriso 18:1) Hi hala tlhelo, yi vula leswaku “ku nyika swi tisa ntsako lowukulu ku tlula ku amukela.”—Mintirho 20:35.

LESWI NDZAVISISO WU SWI VULAKA: Ku va ni moya wo rhula, vunghana lebyi khomelelaka ni ku hanana swi nga antswisa rihanyo ra wena. The Journal of the American Medical Association yi ri: “Vavanuna lava nga ni ximbilwambilwana va le khombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi byo oma swirho ku tlula vavanuna lava kotaka ku lawula vukarhi bya vona.” Nkambisiso lowu endliweke ku ringana malembe ya khume wa le Australia wu kume leswaku vadyuhari lava “tihlanganisaka ni vanghana va vona swin’we ni vanhu van’wana lava nga bulaka timhaka leti nga xihundla na vona” hakanyingi va hanya nkarhi wo leha. Nakambe hi 2008, valavisisi va le Canada ni le United States va kume leswaku “ku tirhisa mali ya wena u yi tirhisela vanhu van’wana swi tisa ntsako ku tlula ku yi tirhisela wena n’wini.”

U EHLEKETA YINI? Xana u nga tshemba rungula leri vulavulaka hi timhaka ta rihanyo leri nga eka buku yin’wana ni yin’wana leyi hetiweke ku tsariwa kwalomu ka malembe ya 2 000 lama nga hundza? Kumbe Bibele yi hambanile ni tibuku tin’wana?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

“Eka mina Bibele yi tikomba yi ri ni matimba . . . hikuva yi tamele switsundzuxo swa nkoka swa vutshunguri.”—HOWARD KELLY, M.D., UN’WANA WA VASUNGURI VA THE JOHNS HOPKINS UNIVERSITY SCHOOL OF MEDICINE