Moldova

Tiko ra Moldova ri kumeka evuxeni bya laha Tintshava ta Carpathia ti jikaka kona, i tiko ro nona leri nga ni timbala, minkova yo enta, magova ni mawa lama tlhumeke. Tiko leri ra timbala ni minkova leri nga tiskwere-khilomitara ta 34 000, i kaya ra swiharhi swo tala swo hambana-hambana, swo kota tinhlati, mahlolwa, mimpfundla, swidzidzi, timhofu, swintlen’wana ni tinguluve ta nhova.

Misava yo nona ya ntima ya tiko leri swin’we ni maxelo lawa hi ntolovelo ma nga manene, hi swona leswi endlaka leswaku ri va ni mihandzu yo tala, tindzoho, matsavu ni swilo swin’wana leswi endliwaka hi ntswamba swin’we ni nyama. Mati yo cheleta ma kumeka hi xitalo eka swihlovo swa ntumbuluko leswi ringanaka 2 200 ni milambu swin’we ni swinambyana swa 3 000, leswi hinkwaswo ka swona swi khulukaka swi kongoma edzongeni le Lwandle ra Ntima. Nambu lowukulu etikweni hi lowu vuriwaka Dniester naswona wu tshama wu tele hi mati, nakambe wu endla leswaku swikepe swi kota ku fika etindhawini to tala ta tiko leri. Lomu nambu lowu wu fambaka kona, wu va wu ri ndzilakana wa tiko ra Ukraine kumbe wu va wu lo lulama na wona hi le n’walungwini, evuxeni ni le dzongeni wa Moldova. Nambu wa Prut, lowu khulukelaka enambyeni wa Danube i ndzilakana wa tiko leri ni ra Romania hi tlhelo ra le vupela-dyambu.

Maxangu Ya Moldova Ya Nkarhi Lowu Hundzeke

Tiko leri nga le xikarhi ka nambu wa Dniester ni wa Prut—leri eka malembe-xidzana lama hundzeke a ri vitaniwa Bessarabia na Moldavia—ri le gondzweni lerikulu leri yaka eYuropa. Eka gidi ro sungula ra malembe ya B.C.E., xifundzha lexi a xi ri xiphemu xa Sitiya. Hi ku famba ka nkarhi, Mfumo wa Rhoma wu ve ni vulawuri byo karhi eka rona. Man’wana ya maxangu lawa tiko leri ri langutaneke na wona enkarhini lowu hundzeke a ku ri ku hlaseriwa hi vanhu van’wana vo kota Magoth, Mahun ni Maavar. Hi lembe-xidzana ra vu-13 ni ra vu-14, tiko ra Moldavia a ri sirheleriwe hi Matatar hiloko hi lembe-xidzana ra vu-16 ri wela ehansi ka Mfumo wa Ottoman. Eka Ntwanano wa Bucharest lowu endliweke hi 1812, Mfumo wa Ottoman wu nyike Marhaxiya tiko ra Bessarabia ni xiphemu xa Moldavia, hi nkarhi wolowo loko ku vulavuriwa hi Bessarabia a ku katsiwa xifundzha hinkwaxo.

Hi 1918, tiko ra Bessarabia ri ve xiyenge xa ntsindza wa Romania. Kambe ri tlhele ri lawuriwa hi tiko ra Rhaxiya swa xinkarhana hi 1940 ni hi 1944. Loko xifundzha lexi xa ha ri ehansi ka Soviet Union a xi tiviwa tanihi Riphabliki ra Vanhu va Moldavia ya Soviet (Moldavian Soviet Socialist Republic [SSR]). Kutani loko Vukhomunisi bya Soviet byi hetelele byi wile, Moldavia ya SSR yi tseme vuxaka bya yona na Moscow yi va Riphabliki ra Moldova leri ri tifumaka, hi August 27, 1991.a Ntsindza wa tiko leri i doroba ra Chisinau leri khale a ri vitaniwa Kishinev.

Hi va-1960, ku ve ni ku andza lokukulu ka vaaka-tiko eMoldova kambe ku tlhele ku hunguteka, naswona ku sukela hi va-1970 nhlayo ya vaaka-tiko yi yime ndhawu yin’we. Sweswi ku ni vaaka-tiko va kwalomu ka 4,3 wa timiliyoni. Vanhu vo tala va le Moldova va thoriwe emasin’wini ya vhinya, lama endlaka kwalomu ka tiphesente tinharhu ta vhinyo leyi nwiwaka emisaveni hinkwayo, ku nga wona ntirho lowukulu lowu nghenisaka mali etikweni. Vhinyo ya le Moldova yi kumeka hi xitalo eRhaxiya ni le Yuropa Vuxa. (Vona bokisi leri nga eka tluka 71.) Kambe ku ni nsimu leyikulu ya vhinya leyi fuwiseke tiko ra Moldova, leyi humesaka madiriva lamanene ngopfu eka hinkwawo, leyi tisaka ku dzuneka loku tsakisaka eka Yehovha.

“Nsimu Ya Vhinya, Ya Vhinyo Leyi Vilaka!”

Hi ku tirhisa muprofeta Esaya, Yehovha u hlamusele Israyele wa moya tanihi “nsimu ya vhinya, ya vhinyo leyi vilaka.” Hilaha ku profetiweke hakona, nsimu yoleyo yo fanekisela ya vhinya yi tate “vuandlalo bya tiko leri noneke hi ntshovelo” wa swakudya swa moya leswi xurhisaka. (Esa. 27:2-6) Sweswo swi endle leswaku Vakreste lava totiweke va joyiniwa hi timiliyoni ta “tinyimpfu tin’wana.”—Yoh. 10:16.

Vanhu va Yehovha va le Moldova va swi tsakerile ku hlanganyela eku hetisiseni ka vuprofeta lebyi, lebyi tsakisaka. Sweswi muhuweleri un’we eMoldova u langutane ni ku chumayela vanhu va 229 hikwalaho ka leswi nhlengeletano ya Yehovha yi hambetaka yi humesa swakudya swa moya. Entiyisweni, eximutanini xin’wana, eka vanhu va mune, un’we i Mbhoni ya Yehovha!

Kambe hilaha hi nga ta swi vona hakona, ku andza loku ku ve kona ehansi ka miringo ya tihanyi. Emalembeni lama laveke ku va 70, mfumo wa Romania lowu fumiwaka hi hosi, mfumo wa Vufasisi ni Vukhomunisi, hinkwayo yi xanise vanhu va Xikwembu yi va yirisa yi tlhela yi va pfalela ekhotsweni. Nilokoswiritano, hilaha Yehovha a endleke hakona ematikweni man’wana, u hetisise marito ya vuprofeta bya yena eMoldova malunghana ni “nsimu ya vhinya, ya vhinyo leyi vilaka” ya moya. Hi ku tirhisa Esaya, u te: “Mina Yehovha ndza n’wi hlayisa. Nkarhi hinkwawo ndzi ta n’wi cheleta. Leswaku ku nga vi na munhu la nga n’wi nyikiki nyingiso, ndzi ta n’wi hlayisa vusiku ni nhlikanhi.” (Esa. 27:2, 3) Loko u ri karhi u kambisisa matimu ya vanhu va Yehovha eMoldova, onge xikombiso xa vona xa ku va ni xivindzi ni ripfumelo xi nga ku tiyisa eku tiyimiseleni ka wena ku ya emahlweni u ri karhi u veka mihandzu leyinene leyi nga ta tisa ku dzuneka eka Yehovha, hambiloko mukaneti Sathana o ku vekela swihinga swihi ni swihi endleleni ya wena.

Russell A Kambela Nsimu

Marhavi ya murhi wa xiviri wa vhinya lowu vekaka mihandzu ma sungula ma ri swihluke leswi nga vuriki nchumu. Swi ve tano hi ku kula loku veke kona eMoldova hi tlhelo ra moya. A hi voneni ndlela leyi Yehovha a xi kuriseke ha yona xihluke lexi a xi nga vuri nchumu leswaku xi va murhi lowukulu wa vhinya lowu vekaka mihandzu leyi hi yi vonaka namuntlha eMoldova. (1 Kor. 3:6) Hi ta sungula riendzo ra hina eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, loko Xichudeni xa Bibele ku nga Charles Taze Russell, a endzela tiko leri loko a ri eriendzweni leri yaka eYuropa.

Enkandziyisweni wa September 1891 wa Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, Russell u tsale leswaku u endzele kaya ra gqweta leri nga Muyuda tlhelo Mukreste, ku nga Joseph Rabinowitch. Russell u te: “Ntokoto wo tsakisa swinene eka hinkwayo ku ta fikela sweswi, i nkarhi lowu a hi endzele Makwerhu Joseph Rabinowitch, ekaya rakwe eKischenev, le Rhaxiya [laha sweswi ku nga Chisinau, eMoldova]. U hi amukele hi malwandla swin’we ni ndyangu wa yena, lowu hinkwawo wu pfumelaka eka Hosi Yesu. . . . Hi kume leswaku u ti tiva kahle tidyondzo ta buku leyi nge DAWN [tivholumo ta tibuku ta Millennial Dawn] naswona u pfumelelana na tona hi ku helela.” Loko va ri karhi va burisana hi Bibele, wanuna loyi u pfumelelane ni tinhla to tala ta Matsalwa, leswi swi tikomba hi leswi Russell a vitaneke munghana loyi wa yena wa le Moldova a ku i “Makwerhu Rabinowitch.”

Rabinowitch ni ndyangu wa yena a va tinyiketele swinene ku pfuna Vayuda—lava a va tlula 50 000 eChisinau—leswaku va amukela Kreste ni ku langutela Mesiya. Russell u te: “A a ake yindlu leyintshwa yo gandzela eka yona leyi a yi base paa, leyi a yi ta rhurhela vanhu va 125, naswona a yi vandzamane ni kaya swin’we ni hofisi yakwe.” Nakambe Rabinowitch a a ri ni muchini lowuntshwa wa ku gandlisa, lowu a wu tirhisiwa hi mavoko, lowu a a endla swiphephana leswi a swi tirha eka Vayuda hi ku kongoma. Endzhaku ka kwalomu ka malembe ya tsevu, hi 1897, Rabinowitch u tsalele Russell a ku: “Eka Makwerhu Russell La Rhandzekaka: Leswi lembe ri helaka, ndza tsaka ku ku tsalela ndzi ku nkhensa hi ndlela leyi u ndzi phyuphyisaka ha yona emoyeni, hi magazini lowu wa risima lowu nge, ZION’S WATCH TOWER, lowu ndzi hambetaka ndzi wu kuma. Eka mina wu fana ni xikepe xa vabindzuri lexi tisaka swakudya swa moya leswi humaka ekule swinene.” Kambe, hambileswi wanuna loyi wa Muyuda a a rhandza ntiyiso wa Bibele ni ku wu hisekela, a ka ha ta hundza malembe ya 30 leswaku mbewu ya Mfumo yi kula eMoldova ivi yi sungula ku veka mihandzu.—Mat. 13:1-8, 18-23.

Nyimpi Yo Sungula Ya Misava Yi Siye Vo Tala Va Pfilunganyekile

Ku cinca lokukulu hi tlhelo ra tipolitiki eYuropa, loku endlekeke hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, ku endle leswaku vanhu va le Moldova va ri amukela hi mandla mambirhi rungula ra Mfumo. Loko Nyimpi Leyikulu—tanihi laha a yi tiviwa hakona hi nkarhi wolowo—yi hela, tiko ra Moldova ri dlaye vuxaka bya rona ni ra Rhaxiya, leri a ri lawuriwa hi Makhomunisi, kutani ri tihlanganisa ni ra Romania. Masocha yo tala ya le Moldova ma vuye ekaya ma pfilunganyekile hi makhombo ya nyimpi lawa ma wa voneke. Yo tala ma kule ma ri lama tinyiketeleke eKerekeni ya Orthodox, kambe sweswi a ma sungule ku kanakana tidyondzo ta yona.

Un’wana wa wona a ku ri Ion Andronic, loyi a vuyeke eximutanini xa rikwavo xa Corjeuţi, hi 1919. Endzhaku ko bula ni swirho swa kereke ya Adventist ni ya Baptist loko a ha ri mubohiwa wa nyimpi, u sungule ku rhandza leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Kutani loko a suka ekampeni ya khotso a tlhelela ekaya, u vuye ni Bibele ivi a fika a bula ni ndyangu wa yena ni vaakelani hi rungula ra yona kutani na vona va yi tsakela.

Un’wana wa vaakelani volavo a ku ri Ilie Groza. A a ri eUnited States hi nkarhi wa nyimpi kutani loko a vuya ekaya, u te ni kopi ya “Testamente Leyintshwa” leyi a yi kumeke loko a ri eku fambeni. Leswi ndyangu wa ka Andronic ni wa ka Groza a yi tolovelane ngopfu, yi sungule ku bula swin’we hi Rito ra Xikwembu. Nakambe yi tikumele minkandziyiso leyi kandziyisiweke hi Swichudeni swa Bibele, tanihi leswi Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa tano hi nkarhi wolowo.

Ioana, n’wana wa nhwanyana wa Ilie Groza u ri: “Ndza tshemba hi nkarhi wolowo a ndzi ri ni malembe ya tsevu hi vukhale loko ndyangu wa ka hina wu kuma minkandziyiso ya Swichudeni swa Bibele. A ndzi tiyiseki leswaku hi yi kume kwihi kambe ndza ha tsundzuka leswaku vatswari va mina ni vamakwerhu lavakulu eka mina a va tsakile loko va ri karhi va bula hi tinhlamuselo leti twisisekaka ta Matsalwa, leti kumekaka eminkandziyisweni yoleyo.”

Hi ku famba ka nkarhi Ion Andronic a nga swi lavanga ku nyiketela vutomi bya yena eka Yehovha. Kambe a swi vanga tano hi swirho leswin’wana swa ndyangu wa yena ni swirho swo tala swa ndyangu wa ka Groza. Ioana u ri: “Eminhlanganweni ya hina a ko va mindyangu mimbirhi ntsena eku sunguleni. Vatswari va mina a va ri ni vana va mune va vanhwanyana kasi ndyangu wa ka Andronic a wu ri ni vana vo hlayanyana va vafana ni va vanhwanyana. A swi tekanga nkarhi leswaku Vasile Andronic na sesi wa mina Feodolina va rhandzana kutani va cata.

“Ku nga ri khale dyondzo ya hina ya Bibele yi katse na Tudor na Daria va ka Groza, mpatswa lowu tekaneke lowu a hi ri maxaka hi vakokwana. Tudor a a ri xichudeni xa Bibele lexi hisekaka. U kale a ya erhavini ra le Cluj-Napoca, eRomania, leswaku a ya kuma minkandziyiso ni tinhlamulo ta swivutiso swo tala swa Bibele leswi a swi n’wi tsona vurhongo. Emalembeni lama landzeleke, u ve nseketelo lowukulu wa moya evandlheni ra ka hina leritsongo.

“Ndyangu wa ka Iacuboi, lowu na wona a wu tshama emugangeni wa ka hina, a wu hlanganyela eka mabulo ya Bibele lawa a hi burisana ha wona ekaya. Nhloko ya ndyangu, ku nga Petru Iacuboi u tshame a rhurhela wanuna loyi a a fambisa Tibibele. Wanuna loyi u endle leswaku Petru a rhandza Matsalwa. Petru u rhange hi ku kambisisa tidyondzo ta Baptist swa xinkarhana kutani a swi vona leswaku ntiyiso a nge wu kumi ekerekeni yakwe. Hi wona nkarhi wolowo u sungule ku hlanganyela ni ntlawa wa hina lowu a wu ri karhi wu kula wa Swichudeni swa Bibele.

“Leswi ntlawa wa hina a wu susumetiwa hi leswi wu swi dyondzaka, wu hlanganyele hi ku hiseka eku byeleni ka vaakelani ni maxaka, mahungu lamanene ya Mfumo, lava vo tala va vona a va tshama eximutanini lexi a hi tshama eka xona ni le ka swimitana swin’wana swa le kusuhi.”

Loko Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa December 15, 1921, xi kandziyisa ndlela leyi rungula ra Mfumo ri hangalakeke hi ku hatlisa ha yona eMoldova, xi te: “Makwerhu wa le Bessarabia [tanihi laha tiko ra Moldova a ri vitaniwa hakona khale] loyi ku ta fikela sweswi a a chumayela hi ta ku Vuya ka Kreste, u ri: ‘Vanhu va kwalomu ka 200 eximutanini lexi va amukele ntiyiso, ku nga katsiwi ni va swimitana swo tala swa le kusuhi.’”

Emasungulweni ya va-1920, eximutanini xa Şirăuţi, Ilarion Bugaian, la nga xirho lexikulu xa Kereke ya Orthodox u kume vutivi bya ntiyiso. U tirhele Yehovha hi vutshembeki kukondza a fa. Moise Ciobanu, la nga Xichudeni xa Bibele, u vuyele edorobeni ra Bălţi a huma eJarimani. U dyondze ntiyiso loko a ri ekhotsweni eJarimani, hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava. Ku nga ri khale, ku sunguriwe ntlawa lowu hi ku famba ka nkarhi wu veke vandlha ro sungula eBălţi.

Timbhoni Ta Le Romania Ti Hoxa Xandla

Hi va-1920 rhavi ra le Romania ri rhumele vamakwerhu lava fanelekaka eMoldova leswaku ku hlakuleriwa nsimu leyi ni leswaku ku tiyisiwa lava ha ku sungulaka ku hlanganyela ni vanhu va Xikwembu. Un’wana wa vavuri volavo va evhangeli vo sungula a ku ri Vasile Ciucaş wa le Transylvania. A a vulavula Xiromania ni Xihungary. Minkarhi hinkwayo loko Vasile a endzela vandlha leri ra ha riki rintshwa ra le Corjeuţi, a a tshama na Ilie Groza ni ndyangu wa yena. Ioana u ma tsundzuka kahle maendzo wolawo yo tsakisa. U ri: “Ndza tshemba leswaku a ndzi ri ni malembe ya nhungu hi vukhale hi nkarhi wolowo kambe ndza ha tsundzuka loko Makwerhu Ciucaş a hi endzerile. A a ri makwerhu wa tintswalo swinene naswona minkarhi hinkwayo a a hi rungulela timhaka to tsakisa lerova a a nga ri kona loyi a a lava ku ya etlela! Mina na sesi wa mina a hi tshamela ku susumetana hi lava ku tshama ekusuhi na yena.”

Timbhoni ta le Romania swin’we ni vahuweleri lava hisekaka va ndhawu yoleyo, va ye emahlweni va chumayela mahungu lamanene eswimitanini swa le kusuhi. Cazimir Cislinschii u byele van’wana swilo leswinene leswi a swi dyondzeke eBibeleni le ximutanini xa Tabani, lexi nga eka mpfhuka wa tikhilomitara ta 11 ku suka eCorjeuţi. Cazimir u twe rungula ra Mfumo loko a ha ri socha eRomania. Dumitru Gorobeţ loyi a a ri xichudeni lexi hisekaka, u ve wo sungula ku amukela rungula ra Cazimir loko a ri karhi a chumayela eTabani. Namuntlha, hikwalaho ka ku hiseka ka Dumitru ni van’wana vo fana na yena, ku ni Timbhoni ta 475 eka vaaka-tiko va le Tabani va 3 270.

Eku sunguleni ka va-1920, rungula ra Mfumo ri fike ni le ximutanini xa Caracuşeni, lexi nga kwalomu ka tikhilomitara tinharhu kumbe ta mune ku suka eCorjeuţi. Un’wana wa vaaka-tiko va ximutana xa Caracuşeni lava amukeleke ntiyiso a ku ri Vladimir Lungu la khuvuriweke hi 1927. Vladimir u xanisiwe ngopfu hikwalaho ka tidyondzo ta yena ta Vukreste naswona u fe hi 2002 a tshembekile eka Yehovha. Evuton’wini bya yena u vone vanhu vo tala swinene eximutanini lexi a a tshama eka xona va amukela ntiyiso lerova sweswi eximutanini xa Caracuşen, lexi nga ni vaaki va 4 200, munhu un’we eka va mune i Mbhoni!

Makwerhu un’wana la tshembekeke, ku nga Alexandru Mikitkov, u dyondze ntiyiso ro sungula hi 1929 loko a endzele doroba ra le Romania ra Iasi. N’wana wa yena Ivan u ri: “Loko Tatana a tlhelele eŢaul, eximutanini lexi a hi tshama eka xona, u hatle a sungula ku chumayela mahungu lamanene kutani a swi hlwelanga leswaku hi sungula ku khoma minhlangano ya Vukreste endlwini ya ka hina.”

Ivan u ya emahlweni a ku: “Tatana u ye emahlweni a vulavurisana ni rhavi ra le Romania kutani ku sukela kwalaho hi sungule ku endzeriwa hi vamakwerhu lava wupfeke va le Romania. Khombo ra kona, hi 1931, eka rin’wana ra maendzo wolawo, ndzisana ya mina yi lovile. Leswi ndyangu wa ka hina a wu tiveka, vanhu vo tala va ximutana lexi va tile exilahlweni. Muendzi wa hina wa le Romania, ku nga Makwerhu Vănica, u nyikele nkulumo ya xilahlo. U nyikele vumbhoni lebyinene, a paluxa mavunwa hinkwawo lama hangalasiweke hi mufundhisi, ya leswaku Swichudeni swa Bibele swi lahla vanhu ku fana ni timbyana. Tlhandlakambirhi, nkulumo ya Makwerhu Vănica, leyi yi wu vekeke erivaleni ntshembo wa ku pfuxiwa ka vafi, yi byale mbewu leyinene etimbilwini ta van’wana lava a va ri kona. Ku nga ri khale, na vona a va ta va ni xivindzi xo yimela ntiyiso wa Bibele.

“Nakambe xikhutazo xa moya xa Makwerhu Vănica xi ve ni vuyelo lebyinene ngopfu endyangwini wa ka hina. Hi xikombiso, buti wa mina, Dumitru u endle xiboho xa ku va mubulandlela (mutirheli wa nkarhi hinkwawo). Leswi a a hisekela ku pfuna vanhu vo tala hilaha a nga kotaka hakona, u hatle a suka ekaya leswaku a ya chumayela etindhawini ta le Moldova leti a ku nga si chumayeriwa eka tona. Ndyangu wa ka hina wu n’wi seketele hi mbilu hinkwayo eka xiboho lexi a xi endleke. Kambe, ku vula ntiyiso a ndzi n’wi kumbuka ngopfu buti wa mina. Nilokoswiritano, a swi tsakisa swonghasi loko a hi endzerile, a hi rungulela mintokoto yo tala leyi tsakisaka ya le nsin’wini!”

Nkaneto Wa Vafundhisi Wu Nyanya

Ku sukela eku sunguleni, vafundhisi va Orthodox a va nga lavi no twa nchumu hi ku chumayeriwa ka mahungu lamanene. Va bave va khalakhasa loko khale ka swirho swa kereke ya vona, swi arile ku ba xihambano ni leswaku tincece ta swona ti khuvuriwa, endzhaku ka loko se swi dyondze ntiyiso wa Bibele.

Loko Ioana Groza a ri ni malembe ya kwalomu ka khume hi vukhale, mufundhisi wa le ximutanini xa ka vona wa kereke ya Orthodox u n’wi sindzise ku landzula ripfumelo ra yena. U ri: “Tatana u hi hlamusele leswaku ku ba xihambano a swi fambisani ni Matsalwa. Kambe le xikolweni mufundhisi a a hi sindzisa leswaku hi ba xihambano. Heyi, phela a ndzi n’wi chava wanuna yoloye, hala tlhelo a ndzi chava ku hlunamisa Tatana. Hiloko ndzi vona swi antswa ku xwa exikolweni, ndzi tumbela exitlatini. Kambe, endzhaku ka masiku yo hlayanyana Tatana u swi tivile leswaku a ndzi nga yi exikolweni. Hambiswiritano, a nga ndzi holovelanga, kambe hi musa u lave ku tiva xivangelo xa kona. Loko ndzi n’wi byele leswaku ndzi chava mufundhisi, Tatana u ndzi khome hi voko hi khaswa hi kongoma ekaya ra mufundhisi yoloye.

“Tatana u holovele mufundhisi a ku: ‘Loko a ku ri wena u phamelaka ntombhi leyi ya mina, u yi ambexa naswona yi tshama endlwini ya wena, a swi ta twala loko u yi byela leswi yi faneleke yi swi endla eka ta vukhongeri. Kutani ke, leswi u nga yi endleliki nchumu, u nga ngheneleli eka leswi ndzi yi dyondzisaka swona.’ Nkateko wa kona, ku sukela siku rero, mufundhisi a nga ha ndzi karhatanga exikolweni.”

Hi ntolovelo vafundhisi a va ri ni rito swinene etimhakeni ta vanhu. Ku fana ni varhangeri va vukhongeri va le sikwini ra Yesu, a va tirhisa xikhundlha xexo leswaku va onha vito lerinene ra malandza ya Yehovha, leswaku valandzeri va vona va ta nyefula vamakwerhu kumbe va chava ku vulavula na vona. Mano man’wana lawa vafundhisi a va rhandza ku ma tirhisa a ku ri vulala lebyi a byi ri kona eka mintlawa ya politiki. Hi xikombiso, hi nkarhi wolowo vanhu a va chava naswona a va nga wu tshembi “nxungeto” wa ntlawa wa Bolshevik lowu a wu ri ehandle ka ndzilakana wa Soviet Union. Vafundhisi va Orthodox a va tirhisa ku chava koloko hi ku vula leswaku Swichudeni swa Bibele i Makhomunisi hikwalaho ka leswi swi alaka ku ba xihambano, va endlela leswaku vanhu va lwisana na swona hi tlhelo ra politiki.

Kambe vafundhisi a va tirhisanga mano lawa ntsena. Va tirhise xikhundlha xa vona hi ndlela yo biha hi ku pfurhetela vatirhela-mfumo leswaku va cangayirisa vanhu va Xikwembu, hilaha vatsari ni Vafarisi va le sikwini ra Yesu a va endla hakona.—Yoh. 18:28-30; 19:4-6, 12-16.

Ku sukela hi 1918 ku ya fika hi 1940, Moldova ri ve ehansi ka tiko ra Romania, leri hi nkarhi wolowo a ri fumiwa hi hosi. Mfumo wa le Romania wu veke holobye wa mintlawa ya vukhongeri, loyi a a ta lawula timhaka ta vukhongeri. Hi ku yengiwa hi vukhongeri bya Orthodox, holobye loyi u kanete ntirho wa Swichudeni swa Bibele, naswona a a lava leswaku swi yirisiwa swin’we ni tidyondzo ta swona ta Bibele. Kutani ke, hilaha u nga ha vaka u anakanya hakona, vamakwerhu va hehliwe hi leswaku a va tirhisana na ntlawa wa Bolshevik.

Leswi holobye loyi a a va vengisa xiswona vanhu va Yehovha, swi vange leswaku mfumo wu humesa xileriso hi rito ra mukongomisi-nkulu wa le Moldova lexi a xi ya eka ndhuna-nkulu wa maphorisa, lexi tsariweke hi April 25, 1925. Xi te: “Hi ku ya hi Samanisi ra Maphorisa ra Nomboro ya 17274/925, hi rhandza ku mi tivisa leswaku Holobye wa Timhaka ta Xikaya u endle xiboho xa leswaku ku yirisiwa tidyondzo ta vuxisi ta ‘Swichudeni swa Bibele,’ swa matiko hinkwawo, naswona hi ta tsakela leswaku mi teka magoza lama faneleke leswaku mi hetisisa xikongomelo lexi.”

Ndlela leyi xileriso xexo xi va vaviseke ha yona vamakwerhu, yi vonake eka xiviko lexi rhavi ra le Romania ri xi rhumeleke eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo hi October 17, 1927. Hi ku komisa, xiviko xa kona xi vule leswaku minhlangano ya vandlha a yi yirisiwile hinkwako ni leswaku ‘madzana ya vamakwerhu a va yisiwe etihubyeni ta masocha ni ta tiko.’ Xi tlhele xi ku: ‘A yi talanga minhlangano leyi nga ta khomiwa hi ximumu, tanihi leswi mavandlha ma vekiweke tihlo hi maphorisa ya le xihundleni ni hi maphorisa lama ambalaka yunifomo, ngopfu-ngopfu eswimitanini leswi mavandlha yo tala ma nga eka swona. Minhlangano yo tala a yi khomeriwa emakhwatini, etindhawini leti tumbeleke.’

Xiviko xi hambete xi ku: ‘Ntirho wa valanguteri va xifundzha na wona wu yirisiwile ku sukela hi March. Hi n’hweti yoleyo, holobye wa timhaka ta xikaya u humese xileriso xo tiya xa le xihundleni xa leswaku ku fanele ku hlotiwa vamabulandlela ivi “vaxisi” volavo hinkwavo va pfaleriwa. A swi hlwelanga leswaku kwalomu ka vamabulandlela hinkwavo va hoxiwa ekhotsweni. Hambileswi hina kumbe vamakwerhu hi nga chaviki hikwalaho ka leswi hi tiyiseleke nkaneto ku sukela loko ntirho wo chumayela wu sungurile etikweni leri, kambe sweswi tindlela leti tirhisiwaka leswaku hi khomiwa ta hi pfilunganya lerova a hi koti ku endla nchumu.’

Loko malembe ya va-1920 ma ya eku heleni, mindyangu ni vanhu lava nga ni vurhena va hambete va tihambanisa ni Kereke ya Orthodox hi ku yima va tiyile entiyisweni wa Bibele. Mhaka leyi yi vonaka epapileni leri mufundhisi wa le ximutanini xexo a ri tsaleleke valawuri hi lembe ra 1928. Papila ra kona a ri ri ni mavito ya vanhu va 43 lavakulu ni lavatsongo va le ximutanini xa Şirăuţi lexi mufundhisi a a tshama eka xona. Ri te: “Hi tsakela ku mi rhumela nxaxamelo wa mavito ya swirho swa mpambukwa wa ‘Swichudeni swa Bibele.’ Hambileswi swi ringeteke hi matimba, a swi humelelanga nikan’we, hambi ku ri muako wo hlanganela eka wona a swi na wona. Ku ri na sweswo, swi hlanganela emakaya ya vanhu.”

Ku vula ntiyiso, mhaka leyi mufundhisi a yi vuleke hi nxaxamelo wa mavito ya Swichudeni swa Bibele ya leswaku “a swi humelelanga ni kan’we,” a yi ri vunwa, tanihi leswi vo tala va vanhu lava va 43 va tshameke va va swirho swa Kereke ya Orthodox. Un’wana wa vana lava boxiweke a ku ri Agripina Barbuţă, loyi sweswi a nga ni malembe yo tlula 80 hi vukhale, ni sweswi wa ha gingiriteka entirhweni wa Yehovha.

Loko swi ya swi tika ku chumayela erivaleni, vamakwerhu va sungule ku chumayela swinene hi xitshuketa, ngopfu-ngopfu eka maxaka ya vona. Khale koloko maxaka a ma hungasa swin’we minkarhi yo tala. Vamakwerhu a va tirhisa minkarhi yo tano yo hungasa ku byela van’wana mahungu lamanene. Swi le rivaleni leswaku, a ku ri hava nawu lowu alelaka maxaka leswaku ma bula.

Matshalatshala Yo Endla Leswaku Ntirho Wo Chumayela Wu Pfumeleriwa Ximfumo

Endzhaku ka loko ntirho wo chumayela wu yirisiwile hi 1925, vamakwerhu lava nga ehofisini ya rhavi eCluj-Napoca le Romania, va yise xiviko lexi tsariweke hi muchini xa matluka ya 50 eka holobye wa mintlawa ya vukhongeri. Va xi yise swin’we ni rungula ro koma leri hlamuselaka tidyondzo ta hina ni leswi hi swi pfumelaka, naswona a ri katsa xikombelo xa ximfumo xa leswaku ku herisiwa ku yirisiwa ka ntirho. Endzhaku ka sweswo, hi September 1927, un’wana wa vamakwerhu u nyikiwe mpfumelelo kanharhu, wo vulavula ni holobye. Loko a heta ku vulavula na yena ra vunharhu, a a ri ni ntshembo wa leswaku nawu wu ta cinciwa leswaku ku va ni ntshunxeko wa vukhongeri. Lexi vavisaka, hi leswaku hulumendhe yi swi be hi makatla swikombelo swa vamakwerhu. Kahle-kahle, valawuri va lo hambeta va kandziyela vanhu va Yehovha hi ku tikisa milawu ematshan’weni yo yi olovisa. (Ps. 94:20; Dan. 6:5-9) Emhakeni leyi, papila ra ximfumo leri tsariweke hi May 29, 1932, ri vule leswaku “muxaka wihi na wihi wa ntirho” wa Swichudeni swa Bibele “wu yirisiwile hilaha ku heleleke.”

Nilokoswiritano, ku hlaseriwa loku ka vanhu va Xikwembu ku swi veke erivaleni leswaku marhengu lama tirhisiwaka hi tiko ra Romania a ma fani ni lama tirhisiwaka hi tiko ra Moldova. Valawuri va ndhawu yoleyo a va tiendlele swiboho swa vona vini malunghana ni Swichudeni swa Bibele. Kutani vamakwerhu va ye eka valawuri lava va ya lwela mahungu lamanene ni ku endla leswaku nawu wu va pfumelela ku ma chumayela laha va tshamaka kona.—Filp. 1:7.

Etindhawini tin’wana matshalatshala wolawo ma tirhile. Swi ve tano eBucharest le Romania, endzhaku ka loko hofisi ya rhavi yi rhurhele kona yi suka eCluj-Napoca. Endzhaku ko endla matshalatshala nkarhi wo leha, hi 1933 le Bucharest, rhavi ri hetelele ri kume mpfumelelo wo yi tsarisa ximfumo nhlengeletano ya Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses.

Lexi tsakisaka, hambi ku ri vaavanyisi lava tivekaka va swi vule erivaleni leswaku a va pfumelelani na kona ku yirisiwa ka vanhu va Xikwembu. Hi xikombiso, hi May 8, 1935, Huvo ya Swikombelo ya le Cluj-Napoca, yi hete hi leswaku valawuri va ndhawu a va tlule nawu wa tiko hi ku yirisa Timbhoni ta Yehovha. Yi hambete yi ku: “Swibukwana leswi yirisiweke [leswi kandziyisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha] swi khutaza vanhu ku rhandzana ni ku pfumela eka Xikwembu na Kreste. Hikwalaho, swi hoxile ku vula leswaku swibukwana leswi swi dyondzisa ku pfukela mfumo; a swi na khombo eka vuhlayiseki bya Tiko.”

Xiboho Xa Huvo Xi Biwe Hi Makatla

Hambiswiritano valawuri vo tala va hambete va kaneta ntirho wa vanhu va Xikwembu. Hi xikombiso, hi March 28, 1934, ndhuna ya Vuhlayiseki ya le dorobeni ra Soroca, le Moldova, yi tsalele ndhuna-nkulu ya yona ya maphorisa le Chisinau, yi vilela hileswaku eku sunguleni hi 1927, eximutanini xin’wana xa le kusuhi na Soroca a ku ri ni “mindyangu mimbirhi ntsena leyi a yi ri swirho swa ntlawa lowu wa vukhongeri, kambe mindyangu leyi se yi hundzule . . . mindyangu yin’wana ya 33.” Yi tlhele yi tsala leswaku Timbhoni “ti ala ku ya ekerekeni” naswona ti ala ni “mikhuva ya kereke” ni leswaku “ematshan’wini ya leswaku ti ya ekerekeni ti ya chumayeriwa hi mufundhisi, tona ti gandzela ti ri toxe.” Yi gimete papila ra yona hi ku vula leswi: “[Timbhoni] ti hambeta ti hundzula vanhu van’wana, naswona leswi swi xungeta nhleleko lowu nga kona swin’we ni vuhlayiseki bya Tiko.”

Hi May 6, 1937, vamakwerhu emugangeni wolowo va tsalele majistarata, va kombela leswaku Timbhoni ta Yehovha ti susiwa eka nxaxamelo wa mintlawa ya vukhongeri leyi nga riki enawini. Nhlamulo ya valawuri yi vekiwe erivaleni epapileni leri meyara wa xifundzha xa Soroca a ri tsaleleke majistarata wa xifundzha xexo. Papila leri tsariweke hi June 15, 1937, ri te: “Ntirho wa [Timbhoni ta Yehovha] wu yirisiwile . . . hi Ndzawulo ya Mintlawa ya Vukhongeri ni Ntivo-vuxongi. Hikwalaho, a hi nge xi amukeli xikombelo xa tona xa leswaku ti suriwa enxaxamelweni wa mintlawa ya vukhongeri [leyi nga riki enawini], hikuva ti hambeta ti gingiritekela mintirho ya ntlawa wolowo wa vukhongeri.”

Loko magazini wa hulumendhe lowu nge Monitorul Oficial wu tiyisekisa xiboho xexo xa tihanyi, hi July 12, 1939, wu vule leswaku, Timbhoni ta Yehovha ni mavandla wahi ni wahi ya swa nawu lawa ti nga ma tirhisaka, “hinkwawo ma yirisiwile hilaha ku heleleke.” Hilaha swi vuriweke hakona eku sunguleni, enkarhini wolowo tiko ra Moldova a ri ri ehansi ka vulawuri bya tiko ra Romania, leri a ri ri ra vukhongeri bya Orthodox ya le Vuxeni naswona a ri fumiwa hi hosi. Lexi vavisaka, vatirhela-mfumo vo tala a va venga vanhu va Yehovha lerova a va endla swo tlula leswi nawu wu swi vuleke mayelana ni ndlela leyi va faneleke va khomiwa ha yona.

Valawuri Va Va Ni Tihanyi

Mhaka ya Dumitru Gorobeţ na Cazimir Cislinschii yi komba leswaku malangavi ya nkaneto wa ntirho wo chumayela hakanyingi a ma pfurheteriwa hi vatirhela-mfumo lava hisekelaka Vuorthodox, lava a va venga vukhongeri lebyin’wana. Dumitru na Cazimir va dyondze ntiyiso wa Bibele ro sungula eximutanini xa Tabani. Hikwalaho ka timfanelo ta vona letinene ni ku hisekela ka vona ku chumayela, a swi hlwelanga leswaku va tiviwa ni ku rhandziwa hi vamakwerhu. Hiloko va khomiwa hi 1936, va yisiwa exitichini xa maphorisa xa le dorobeni ra Khotin (leri sweswi ri nga eUkraine).

Maphorisa ma rhange hi ku bukutela Dumitru na Cazimir hi tihanyi. Endzhaku ka sweswo ma ringete ku va sindzisa leswaku va ba xihambano. Kambe vavanuna lavambirhi va yime va tiyile, hambiloko va hambeta va bukuteriwa. Maphorisa ma hetelele ma va tshikile. Ma kale ma tshika Dumitru na Cazimir va muka. Kambe leswi a ku nga ri ku hela ka miringo leyi vamakwerhu lava vambirhi lava tshembekaka va langutaneke na yona. Ehansi ka mfumo wa Vufasisi ni wa Vukhomunisi va tiyisele miringo yin’wana yo tala hikwalaho ka mahungu lamanene. Dumitru u love eku sunguleni ka lembe ra 1976 eTomsk le Rhaxiya. Kasi Cazimir u fele eMoldova hi November 1990.

Hi 1930 rhavi ra le Romania a ri langutela ntirho wa le Moldova. Nandza wa rhavi hi nkarhi wolowo a ku ri Martin Magyarosi, la khuvuriweke hi 1922. Hikwalaho ka leswi a a rhandza vamakwerhu, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka miringo leyi a yi va komba mangava, yena ni mukon’wana wa yena Pamfil Albu, va endzele mavandlha yo tala ya le n’walungwini wa Moldova leswaku va tiyisa vanhu va Xikwembu ni ku va khutaza. Kunene va fike hi nkarhi lowu faneleke! Ha yini? Hikuva ku nga ri khale matiko yo tala ya le Yuropa a ma ta lwa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Naswona leswi tiko ra Moldova, a ri vonaka ri naveleka, matiko ya matimba lawa ri nga ekusuhi na wona a ma ta lwetana ha rona.

Yuropa Yi Onhiwe Hi Nyimpi Ya Vumbirhi Ya Misava

Hi August 23, 1939, Soviet Union na hulumendhe ya Manazi ya le Jarimani ma sayine ntwanano wa ku rhula. Endzhaku ka vhiki hi September 1, 1939, Jarimani ri hlasele Poland, ri lumeka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Kutani hi June 26, 1940, Vyacheslav Molotov, Holobye wa Timhaka ta le Handle wa le Soviet u nyike hulumendhe ya le Romania xileriso xa leswaku ndhawu leyi khale a yi vuriwa Bessarabia yi yi nyiketela eka Soviet Union handle ko ba mariri. Romania ri endle tano, kutani hi June 28, 1940, mavuthu ya Soviet ma ganyurile ma nghena eMoldova. Hi August 1940, vanhu va le Soviet va vumbe Moldavia ya SSR, ivi Chisinau ri va ntsindza wa kona.

Hambiswiritano, mfumo wa Soviet a wu fumanga Moldova ku ya kwihi. Hi June 22, 1941, Jarimani ri tshove ntwanano wa ku rhula lowu ri wu endleke hi 1939 kutani ri hlasela Rhaxiya. Hi ku vona sweswo, tiko ra Romania ri vule leswaku ri yima na Jarimani, hiloko ri ringeta ku tlhela ri wutla Moldavia ya SSR eka Masoviet.

Rhengu rolero ri tirhile, hikuva hi July 26, 1941, vuthu ra Romania ri tlhentlhise Marhaxiya ma tlhelela le Nambyeni wa Dniester. Xisweswo, endzhaku ka loko Moldova ri fumiwe hi Soviet nkarhi wo tlulanyana lembe, ri vuyele eka Romania. Hambiswiritano, enkarhini lowu ku sukela hi September 1940, se a ri fumiwa hi Romania ri ri ehansi ka mfumo wa tihanyi wa Vufasisi, lowu Jenerala Ion Antonescu a a wu khome hi voko ra nsimbi. Mfumo wa yena a wu nga va tweli vusiwana lava nga hlanganyeliki eka swa tipolitiki hikwalaho ka leswi va seketelaka Mfumo wa Xikwembu hi ku tshembeka.

Ndzingo Wa Tihanyi eHansi Ka Mfumo Wa Vufasisi

Mfumo wa Vufasisi wa Antonescu, lowu wu endleke ntwanano na Hitler na tiko ra Italy ni ra Japani, hi nkarhi wa nyimpi ya vumbirhi ya misava, ku nga ri khale wu sungule ku cangayirisa Timbhoni ta Yehovha. Xiya xikombiso xa Anton Pântea, la velekiweke hi 1919. Anton u dyondze ntiyiso loko a ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi naswona a a hisekela ku chumayela hi yindlu ni yindlu. Ko tala u pone ku biwa, kambe minkarhi yo tala u ponisiwe hi ku hlamusela mfanelo yakwe ya le nawini ya leswaku a nga vulavula hi ripfumelo ra yena hileswi a nga muaki wa Romania. Hambiswiritano, eku heteleleni maphorisa ma n’wi khomile. Maphorisa ya Vufasisi ma n’wi kokakoke ma n’wi yisa exitichini xa maphorisa, ma n’wi bukutela vusiku hinkwabyo, kambe lexi hlamarisaka ma tlhele ma n’wi ntshunxa. Sweswi Makwerhu Pântea u ni malembe ya 84 hi vukhale naswona wa ha tiyimisele ku tshama a tshembekile eka Yehovha.

Un’wana la tshameke a tshembekile i Parfin Palamarciuc, loyi a dyondzeke ntiyiso wa Bibele eMoldova hi va-1920. Na yena u ve mutwarisi wa mahungu lamanene, hakanyingi a a heta mavhiki yo tala a nga ri kona ekaya, a a famba a ya chumayela emadorobeni ni le swimitanini swa le Chernovtsy ni le Lvov eUkraine. Hikwalaho ka leswi Parfin a aleke ku nghenela vusocha, Mafasisi ma n’wi khomile hi 1942 ma n’wi tengisa ehubyeni ya masocha eChernovtsy.

Loko Nicolae, ku nga n’wana wa jaha wa Parfin, a tsundzuka timhaka teto, u ri: “Vamakwerhu va 100 va gweviwe ntambhu hi huvo ya masocha. Naswona a va fanele va dlayiwa hi ku hatlisa, hi ku duvuriwa. Masocha ma hlengelete vamakwerhu hinkwavo kutani ma hlawula va khume lava ma nga ta rhanga hi vona. Kambe vamakwerhu lava va sindzisiwe ku rhanga hi ku cela masirha ya vona vini, lava 90 va ri karhi va hlalerile. Hambiswiritano, loko masocha ma nga si va duvula, ma tlhele ma va nyika nkarhi wo landzula ripfumelo ra vona leswaku va ta joyina vusocha. Ku landzule vambirhi; kutani lavan’wana va nhungu va duvuriwa va fa. Hiloko ku tlhela ku forisiwa van’wana va khume. Kambe loko va nga si duvuriwa a va fanele va rhanga va seletela masirha ya lava nga dlayiwa.

“Loko vamakwerhu va ri karhi va seletela masirha wolawo, ku fike ndhuna-nkulu wa masocha. U vutise leswaku i Timbhoni tingani leti se ti cinceke mianakanyo ya tona. Loko a byeriwe leswaku ku lo cinca timbirhi ntsena, u vule leswaku loko swi vula leswaku ku fanele ku fa vanhu va 80 leswaku ku kumeka masocha ya 20, swa antswa leswaku lava 92 va yisiwa etinkampeni ta nxaniso. Hikwalaho, xigwevo xexo xa rifu xi cinciwile xi va xigwevo xo ya tirha hi nsindziso ku ringana malembe ya 25. Hambiswiritano, kwalomu ka malembe manharhu endzhakunyana, masocha ya Soviet lawa a ma ri karhi ma nghena, ma ntshunxe Timbhoni etinkampeni ta nxaniso ta le Romania. Tatana u pone maxangu man’wana swin’we ni ku ya heta nkarhi wo leha ekampeni. Loko a fa hi 1984, a a ha tshembekile eka Yehovha.”

Ku Nga Pfumelelani Na Kereke Ya Orthodox A Ku Ri Nandzu!

Jaha leri va nge i Vasile Gherman a ri tekile. Nsati wa rona a a ha ku bebula n’wana wa nhwanyana loko ri khomiwa hi mfumo wa Vufasisi hi December 1942. Vasile u hehliwe hi “milandzu” mimbirhi—ku nga ku ala ku ya evusocheni ni ku ala leswaku n’wana wakwe wanhwana a khuvuriwa eKerekeni ya Orthodox. Loko a hlamusela leswi humeleleke u ri: “Hi February 1943, nandzu wa mina swin’we ni ya vamakwerhu lavan’wana vo tshembeka va 69, a yi fanele yi tengiwa eChernovtsy ehubyeni ya masocha. Loko valawuri va nga si hi gweva, va hi sindzise ku hlalela loko ku dlayiwa vabohiwa va tsevu. Hikwalaho, a hi tiyiseka leswaku na hina hi ta gweveriwa rifu.

“Hi burisane hi mhaka leyi, kutani hi tibyela leswaku hi ta tshama hi tiyile eripfumelweni ni ku endla matshalatshala man’wana ni man’wana leswaku hi hlakulela langutelo leri tsakisaka kukondza ku hela ndzingo. Hikwalaho ka mpfuno wa Yehovha, hi humelerile. Kutani hilaha a swi languteriwe hakona, hinkwerhu ka hina va 70 hi gweveriwe rifu, hakunene hi swi vonile leswaku hi xanisiwa hikwalaho ko endla leswinene. Ku hava ni un’we wa hina la titweke a hele matimba, kambe sweswo a swi va hlundzukisa ngopfu valala va hina. Hiloko ku endleka nchumu lowu a hi nga wu rindzelanga. Ematshan’weni ya leswaku valawuri va hi duvula, va cince swigwevo swa hina swi va ku ya tirha malembe ya 25 ekampeni ya Aiud, le Romania. Hambi ku ri xigwevo xolexo a hi xi hetanga, hikuva endzhaku ka tin’hweti ta 18, hi August 1944, vuthu ra Soviet leri a ri ri karhi ri tshinela ri ntshunxe vabohiwa hinkwavo.”

Hi 1942 mfumo wa Vufasisi wu tsarise vavanuna va kwalomu ka 800 eximutanini xa Şirăuţi, le Moldova leswaku va ya va masocha ya Jenerala Antonescu. A ku ri ni Timbhoni to hlayanyana exikarhi ka vona, ku katsa na Nicolae Anischevici. Nicolae u te: “Eku sunguleni, phorisa ri hi lerise ku hlanganyela eka nkhuvo wa vukhongeri. Hina Timbhoni hi arile. Hi tlhele hi ala ku khoma swibamu. Hikwalaho, maphorisa ma hi hehle hi leswaku hi vaseketeri va Vukhomunisi kutani hi khomiwa. Hambiswiritano, loko ma nga si hi pfalela ekhotsweni, ma hi pfumelele leswaku hi hlamusela hinkwavo lava a va ri kona xivangelo xa ku va hi nga hlanganyeli eka swa tipolitiki.

“Hi siku leri tlhandlamaka hi rhurhiseriwe eBriceni, laha huvo-nkulu ya muganga wolowo yi simekiweke kona. Loko hi fika, va hi hluvurisile va tlhela va hi secha hi ku helela. Hiloko hi konanisiwa hi muprista loyi a a ri exikhundleni lexi tlakukeke evusocheni. A a ri ni musa, a a kombisa ku twisisa xiyimo xa ripfumelo ra hina kutani u hlele leswaku hi nyikiwa swakudya. Tlhandla-kambirhi, u tsale leswaku hi ala ku khoma swibamu hi leswi hi pfumelaka eka Yesu.

“Hi susiwe eBriceni hi yisiwa exitichini xa maphorisa eLipcani. Kwalaho maphorisa ma hi be hi ndlela ya tihanyi kukondza ku va vusiku. Kutani ma hi nghenisa exitokisini ni vamakwerhu van’wana vambirhi ni wansati loyi hi hlamaleke ku kuma leswaku a a ri nhlori. Ku hundze masiku yo hlayanyana hi ri karhi hi biwa siku ni siku. Eku heteleleni, ndzi rhumeriwe eChernovtsy leswaku ndzi ya tengisiwa ehubyeni ya masocha. Kwalaho ndzi nyikiwe gqweta, leri ndzi pfuneke swinene. Hambiswiritano, a ndzi vabya swinene hikwalaho ko khomiwa hi ndlela yo biha, lerova valawuri va masocha va anakanya leswaku ndzi nga ha fa. Eku heteleleni, va endle xiboho xo ndzi rhumela ekaya va nga ndzi gwevanga.”

Vamakwerhu Va Xisati Lava Nga Ni Vurhena Va Tshame Va Tshembekile

Vamakwerhu va xisati na vona va langutane ni nxaniso wa tihanyi wa Vufasisi. Un’wana wa vona a ku ri Maria Gherman (a hi maxaka na Vasile Gherman kambe va huma evandlheni rin’we). Loko Maria a pfaleriwa hi 1943, u yisiwe exitichini xa maphorisa eBalasineşti. U ri: “Maphorisa ma ndzi pfalele hikwalaho ka leswi ndzi aleke ku ya ekerekeni ya Orthodox. Eku sunguleni ma ndzi rhurhisele eLipcani le Moldova, endzhaku ka sweswo ma ndzi yisa eChernovtsy, le Ukraine, laha ndzi fikeke ndzi gweviwa kona.

“Muavanyisi u ndzi vutise leswaku ha yini ndzi ale ku ya ekerekeni. Ndzi n’wi byele leswaku ndzi gandzela Yehovha ntsena. Hikwalaho ka ‘nandzu’ lowu, mina ni vamakwerhu van’wana va 20 va xisati hi gweviwe ku ya tshama malembe ya 20 ekhotsweni. Van’wana va hina a hi hoxiwe exitokisini lexitsongo ni vabohiwa van’wana va 30. Loko ri xa a ndzi rhumeriwa ku ya tirha etindlwini ta swifumi. Ndzi nga ha vula leswaku swifumi leswi a swi ndzi khoma kahle ku tlula vatirhela-mfumo va khotso—phela swona a swi ndzi phamela ndzi dya ndzi xurha!

“Hi ku famba ka nkarhi, hi kote ku vulavurisana ni vamakwerhu lava a va ri eka xiyenge lexin’wana xa muako wa khotso. Ku vulavurisana loku a ku pfuna, hikuva a hi kota ku pfuna vamakwerhu leswaku va kuma swakudya swa moya ni swa nyama.”

Ku fana ni Timbhoni tin’wana ta le Moldova, vamakwerhu lava, lava tshameke va tshembekile va tiyisele vukarhi bya Vufasisi ivi endzhakunyana va langutana ni ku hlaseriwa kun’wana ka ripfumelo ra vona. Ripfumelo ra vona ri hlaseriwe hi mfumo lowu landzeleke wa Vukhomunisi wa Rhaxiya.

Rhengu Ra Mfumo Wa Soviet Ra Ku Hlongola

Hi 1944, loko nyimpi ya vumbirhi ya misava yi ya eku heleni, hi nkarhi lowu a swi va erivaleni leswaku mavuthu ya le Jarimani ma hluriwa, masocha ya mfumo wa Romania lama rhangeriweke hi Hosi Michael ma wise mfumo wa Antonescu. Hiloko tiko ra Romania ri dlaya vuxaka bya rona ni tiko ra Jarimani, ra Italy na ra Japani kutani ri aka vuxaka ni tiko ra Rhaxiya. Hi rona lembe rero, vuthu ra Soviet leri a ri ya ri tshinela ri tlhele ri teka xifundzha lexi eka Rhaxiya, ri hlanganisa Moldova na Soviet Union ri va Moldavia ya SSR.

Eku sunguleni vafumi va Vukhomunisi va le Moldova a va nga ri na mhaka na tona Timbhoni ta Yehovha. Kambe leswi a swo va swa xinkarhana. Ku ala ka Timbhoni ku hlanganyela eka swa tipolitiki, swin’we ni ku ala ku vhota eka minhlawulo ya mavandla ya kwalaho, swi tlhele swi pfuxa njhekanjhekisano hi ku hatlisa. Fambiselo ra Soviet a ri nga pfumelelani ni ku nga hlanganyeli ka tona eka swa tipolitiki. Kutani ku sukela hi 1949, mfumo wu kunguhate ku lulamisa xiphiqo hi ku hlongola Timbhoni ta Yehovha ni ‘vanhu van’wana lava nga amukelekiki.’

Phepha leri tsariweke hi mfumo ri humese “xiboho xa Komiti-nkulu ya Vandla ra Vukhomunisi” malunghana ni lava va nga ta hlongoriwa eMoldavia ya SSR. A va ta katsa “khale ka vini va masimu, van’wamabindzu lavakulu, vanhu lava a va hisekela ku pfuna Jarimani loko yi hlasela, vanhu lava a va tirhisana ni maphorisa ya le Jarimani ni ya le Romania, swirho-nkulu swa mavandla ni tinhlengeletano ta Vufasisi, swirho swa White Guard, swirho swa mintlawa ya vukhongeri leyi nga riki enawini swin’we ni swirho swa mindyangu ya vanhu lava boxiweke laha henhla.” Hinkwavo a va fanele va rhumeriwa evupela-dyambu bya Siberia va ya tshama kwale “va kondza va boxa khumbi hi nhlana.”

Tsima ra vumbirhi ra ku hlongola ri sungule hi 1951, kambe enkarhini lowu a ku hlongoriwa Timbhoni ta Yehovha ntsena. Stalin hi yena a leriseke hi ku kongoma leswaku ti hlongoriwa naswona tsima rero a ri vuriwa Operation North. Mindyangu yo tlula 720 ya Timbhoni—ku nga vanhu va kwalomu ka 2 600—yi susiwe eMoldova yi rhumeriwa eTomsk, kwalomu ka tikhilomitara ta 4 500 ku suka evupela-dyambu bya Siberia.

Vatirhela-mfumo va vule leswaku vanhu a va ta nyikiwa nkarhi lowu eneleke wo vungavunga swilo swa vona loko va nga si yisiwa exitichini xa switimela. Ku tlula kwalaho, va vule leswaku matorokisi ya switimela a ma ta “hleriwa kahle leswaku ma kota ku rhwala vanhu.” Kambe a swi vanga tano.

Exikarhi ka vusiku, a ku fika masocha ni vatirhela-mfumo va kwalomu ka nhungu ekaya ra Mbhoni. A va fika va pfuxa ndyangu kutani va wu komba papila leri lerisaka leswaku wa hlongoriwa. Kutani a va nyika ndyangu wolowo tiawara ti nga ri tingani to vungavunga swilo swa wona wu nga si yisiwa exitichini xa xitimela.

Vamakwerhu va kume leswaku matorokisi lawa a va byeriwe leswaku i yo rhwala vanhu a ma ri yo rhwala nhundzu. Vanhu lavakulu ni lavatsongo va kwalomu ka 40 va teke riendzo ra mavhiki mambirhi va pfaleriwe etorokisini rin’we. A ku ri hava switulu naswona xirhami xa kona a xi vuyisa n’wana evukatini. Ekhonweni yin’wana ya torokisi a ku ri ni mbhovo ehansi, lowu a wu tirha tanihi xihambukelo. Loko vamakwerhu va nga si hlongoriwa, vatirhela-mfumo va kwalaho a va fanele va tsarisa nhundzu ya munhu un’wana ni un’wana. Kambe, hakanyingi swilo leswi a va swi tsala ehansi a swi ri leswi nga riki swa risima; leswa risima “a swi mila milenge.”

Hambiswiritano, ku nga khathariseki vuhomboloki lebyi hinkwabyo ni maxangu, vamakwerhu a va lahlekeriwanga hi ntsako wa vona wa Vukreste. Entiyisweni, loko switimela leswi a swi rhwale Timbhoni swi pfa swi hlangana, a ku twakala tinsimu ta Mfumo ematorokisini. Xisweswo, vamakwerhu lava a va ri eka xitimela lexin’wana a va swi tiva leswaku a va nga ri voxe kambe a va hlongoriwe swin’we ni madzana ya Timbhoni-kulobye. Va tikombe va tsakile loko va vonana ehansi ka swiyimo sweswo swo tika, va khutazekile ni ku tiyisa ku tiyimisela ka vona ka leswaku hambi ko ba lexi dumaka, va ta tshama va tshembekile eka Yehovha.—Yak. 1:2.

Ripfumelo Leri Faneleke Ri Tekeleriwa

Mbhoni yin’wana ya le Moldova leyi hlongoleriweke eSiberia a ku ri Ivan Mikitkov. Ivan u rhange a khomiwa eMoldova hi 1951 swin’we ni Timbhoni tin’wana kutani a hlongoleriwa eTomsk. U nyikiwe ntirho wa ku tsema mirhi endhawini leyi nga nhlangasi le Siberia. Hambileswi a a nga pfaleriwanga ekampeni ya nxaniso, a a nga swi koti ku famba-famba hi ku tirhandzela naswona a a vekiwe tihlo hi maphorisa ya le xihundleni. Nilokoswiritano, loko xiyimo xi pfumela, yena ni vamakwavo va moya va chumayele vanhu lavan’wana.

Ivan u ri: “Ehansi ka xiyimo lexi lexintshwa xo tika lexi a hi ri eka xona, hi hlele leswaku hi va ni mavandlha. Hi sungule ni ku tiendlela tibuku ta hina. Hi ku famba ka nkarhi, lava hi va chumayeleke va amukele ntiyiso kutani va khuvuriwa. Hambiswiritano, valawuri va kale va swi xiya leswi a hi swi endla kutani va gweva van’wana va hina ku ya tirha etikampeni ta nxaniso.

“Mina na Timbhoni-kulorhi, ku nga Pavel Dandara, Mina Goraş na Vasile Şarban, hi gweviwe malembe ya 12 ya ku ya tirhisiwa hi nsindziso naswona a hi tshama hi vekiwe tihlo. Valawuri a va ehleketa leswaku swigwevo sweswo swo tika swi ta chavisa lavan’wana kutani va pfala milomu, kambe a swi vanga tano. Vamakwerhu va ye emahlweni va chumayela kun’wana ni kun’wana laha a va rhumeriwe kona. Hi 1966, ndzi ntshunxiwile endzhaku ka loko ndzi hete xigwevo xa mina. Ndzi tlhelele eTomsk kutani ndzi fika ndzi tshama kona malembe manharhu.

“Hi 1969, ndzi rhurhele eDonets Basin, laha ndzi fikeke ndzi hlangana na Maria, makwerhu wa xisati la tshembekeke ni la hisekaka, kutani hi tekana. Hi 1983, ndzi tlhele ndzi khomiwa. Enkarhini lowu ndzi kume swigwevo swimbirhi—ku tshama ntlhanu wa malembe ekhotsweni ni ku hlongoriwa etikweni malembe man’wana ya ntlhanu. Hilaha swi nga languteriwaka hakona, ndzi kume xigwevo lexi xi tika swinene ku xi tiyiselela ku tlula lexo sungula, hikuva a ndzi ta hambanisiwa ni nsati ni n’wana wa mina, lava hi vumbirhi bya vona a va ta sala va vona maxangu. Kambe nkateko wa kona, a ndzi xi hetanga hinkwaxo xigwevo xexo. Ndzi ntshunxiwile hi 1987, endzhaku ka loko Mikhail Gorbachev a ve matsalana-nkulu wa Vandla ra Vukhomunisi ra Soviet. Ndzi pfumeleriwe ku tlhelela eUkraine kutani hi ku famba ka nkarhi ndzi tlhelela eMoldova.

“Loko ndzi tlhelele eBălţi, doroba ra vumbirhi lerikulu eMoldova, se a ku ri ni vahuweleri va 370 ni mavandlha manharhu. Namuntlha ku ni vahuweleri lava tlulaka 1 700 ni mavandlha ya 16!”

“Xana U Lava Ku Hetelela U Fane Na Vasile?”

Vafambisi va kampa ni vayimeri va KGB (Komiti ya Vuhlayiseki bya Mfumo wa Soviet [Soviet State Security Committee]) va luke mano yo ringeta ku tsanisa vutshembeki bya vamakwerhu. Loko Constantin Ivanovici Şobe a hlamusela leswi humeleleke kokwana wakwe, Constantin Şobe, u ri: “Hi 1952, Kokwana a a ri karhi a tirhela xigwevo xa yena eka yin’wana ya tikampa ta nxaniso exifundzheni xa Chita, evuxeni bya Tiva ra Baikal le Siberia. Varindzi va kampa va n’wi xungete hi ku n’wi duvula swin’we ni Timbhoni letin’wana loko va nga landzuli ripfumelo ra vona.

“Leswi vamakwerhu va aleke ku endla tano, varindzi va va hlengelete ehandle ka kampa, ekusuhi ni khwati. Loko ri phumela, va teke Vasile, munghana lonkulu wa Kokwana, va nghena na yena ekhwatini, va vula leswaku va ya eku n’wi duvuleni. Vamakwerhu va rindzile va karhatekile. Ku nga ri khale, ku twakale mpfumawulo wa xibamu xi duvula ko hlayanyana.

“Varindzi va vuyile kutani va teka Mbhoni leyi landzelaka, ku nga kokwana, va nghena na yena ekhwatini. Endzhaku ko famba mpfhukanyana, va fike va yima erivaleni. A ku ceriwe masirha yo hlayanyana naswona rin’wana a ri seleteriwile. Ndhuna ya varindzi yi kombetele sirha rero kutani yi vutisa Kokwana yi ku: ‘Xana u lava ku hetelela u fane na Vasile, kumbe u lava ku tlhelela eka varikwenu u ntshunxekile? Ndzi ku nyika timinete timbirhi.’ Kokwana a nga yimelanga leswaku ku hela timinete timbirhi. U hlamule xikan’we-kan’we a ku: ‘Mina na Vasile loyi mi n’wi duvuleke i khale hi ri vanghana. Sweswi ndzi langutele ku hlangana na yena loko hi pfuxiwa emisaveni leyintshwa. Ndzi swi tshemba hi mbilu ya mina hinkwayo leswaku ndzi ta va ndzi ri kona emisaveni leyintshwa, swin’we na Vasile. Kambe, xana n’wina mi ta va kona ke?’

“Murindzi a a nga rindzelanga yona nhlamulo yoleyo. Hiloko a tlherisela Kokwana ni lavan’wana ekampeni. Entiyisweni, Kokwana a nga kalanga a rindzela ku pfuxiwa ka vafi leswaku a ta vona Vasile. Sweswo hinkwaswo a ko va rhengu ra tihanyi ro ringeta ku heta vamakwerhu matimba.”

Muhloti Wa Tinyarhi Ti Vuya Hi Yena Eka Vukhomunisi

Makhomunisi ma humese tibuku, tibroxara ni tifilimi leswi a swi lumbeta vanhu va Xikwembu, leswaku Timbhoni ta Yehovha ti ta vengiwa nileswaku ti nga tshembiwi. Broxara yin’wana a ku ri leyi nge Double Bottom—ku nga vito leri kombetelaka eka matshaku ya le xihundleni yo tumbeta tibuku, lawa vamakwerhu a va ma endla ematshakwini ya tiputumendhe ni le minkwameni ya vona. Nicolai Voloşanovschi wa ha tsundzuka ndlela leyi mukongomisi wa kampa a ringeteke ha yona ku tirhisa broxara leyi leswaku a n’wi khomisa tingana emahlweni ka vabohiwa lavan’wana.

Nicolai u ri: “Mukongomisi wa kampa u hlengelete vabohiwa hinkwavo eka wun’wana wa miako ya kampa. Hiloko a tshaha swiyenge swa broxara leyi nge Double Bottom, ku katsa ni swiyenge leswi a swi hehla mina hi ku kongoma. Loko a heta ku vulavula, ndzi kombele ku n’wi vutisa swivutiso swi nga ri swingani. Swi nga endleka leswaku u ndzi pfumelele hileswi a a ehleketa leswaku u ta ya emahlweni a ndzi endla xihlekiso.

“Loko ndzi vulavula na yena, ndzi n’wi vutisile loko a ha swi tsundzuka swivutiso leswi a ndzi vutiseke swona loko ndzi fika ro sungula ekampeni ya nxaniso. Kunene a a ha swi tsundzuka. Hiloko ndzi n’wi vutisa loko a ha tsundzuka leswi a ndzi vutiseke swona malunghana ni tiko ra rikwerhu ni swin’wana loko a ri karhi a tata tifomo ta mina to nghena ekampeni. U tlhele a pfumela leswaku wa ha swi tsundzuka. U kale a byela vabohiwa leswi ndzi n’wi hlamuleke swona. Hiloko ndzi kombela leswaku a vula leswi a swi tsaleke eka tifomo teto. U pfumerile leswaku a nga tsalanga swona leswi ndzi n’wi byeleke swona. Hiloko ndzi hundzulukela eka vabohiwa, ndzi ku: ‘Maswivo, hi yona ndlela leyi broxara leyi yi tsariweke ha yona.’ Vabohiwa va be mavoko kutani mukongomisi a hatla a nyamalala, a hlundzukile.”

Ku Ringeta Ku Hlula Hi Ku Kucetela Ku Avana

Hi va-1960, leswi valawuri va Soviet a va pfilunganyekile, va te ni marhengu lamantshwa yo ringeta ku kavanyeta vun’we bya Timbhoni ta Yehovha. Buku leyi nge The Sword and the Shield, leyi kandziyisiweke hi 1999, yi hlamusela rin’wana ra rungula ra khale leri a ri ri xihundla xa KGB, leri hlayisiweke etifayeleni ta mfumo. Buku leyi yi ri: “Eka nhlengeletano leyi khomiweke hi March 1959, vatirhela-mfumo lavakulu va KGB, lava a va rhangele ‘tsima ra ku lwa ni Timbhoni ta Yehovha’ va fikelele xiboho xa leswaku ndlela leyinene a ku ri ‘ku ya emahlweni ni marhengu ya ku ti sivela ni ya ku ti kavanyeta.’ KGB a yi herisa vun’we bya ntlawa lowu, yi onha mahanyelo ya wona yi tlhela yi wu onha vito, swin’we ni ku khoma varhangeri va wona lavakulu hi ku va hehla hi mavunwa.”

“Marhengu ya ku kavanyeta” a ma katsa tsima leri hlanganyeriweke ra ku byala ku nga tshembani exikarhi ka vamakwerhu etikweni hinkwaro ra Soviet Union. Leswaku KGB yi hetisisa xikongomelo xa yona, yi sungule ku hangalasa mavunwa ya rihlaza, yi vula leswaku vamakwerhu vo hlayanyana lava rhangelaka va sungule ku tirhisana ni maphorisa ya Mfumo. KGB yi ma vumbe hi vutlhari mavunwa ya yona lerova Timbhoni to tala a ti nga ha tivi loyi ti faneleke ti n’wi tshemba.

Rhengu rin’wana ra KGB a ku ri ku letela vayimeri va yona vo hlawuleka leswaku va tiendla onge i Timbhoni ta Yehovha “leti hisekaka,” kutani va ringeta ku kuma swikhundlha swa vurhangeri enhlengeletanweni. Swi le rivaleni leswaku tinhlori leti a ti ta tshama ti ri karhi ti yi luma ndleve KGB. Nakambe KGB yi tile hi vutlhari eka Timbhoni leti tshembekeke, yi ringeta ku ti fumbarherisa mali yo tala leswaku ti tirhisana na yona.

Khombo ra kona, marhengu lawa yo homboloka ma swi kotile ku kavanyeta vun’we bya vamakwerhu, ku katsa ni vamakwerhu va le Moldova. Hikwalaho ka sweswo ku pfuke moya wa ku nga tshembani. Vamakwerhu van’wana va tshike nhlengeletano kutani va tisungulela ntlawa wa vona lowu kanetaka nhlengeletano.

Loko leswi swi nga si humelela, vamakwerhu va le Soviet Union a va kongomisiwa hi nhlengeletano ya Yehovha, va dya swakudya swa moya leswi yi swi humesaka naswona va titsongahatela nkongomiso wa vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri, lava nhlengeletano a yi va hlawurile. Kambe, leswi se a va pfilunganyekile a va nga ha wu tshembi nkongomiso lowu wa nhlengeletano. Xana vamakwerhu va swi kotise ku yini ku herisa ku pfilunganyeka loku? Swa hlamarisa leswaku va ku herise hi ku pfuniwa hi Mfumo wa Soviet. Ina, vasunguri va marhengu lawa hi vona va nga tlhela va tlhantlha swiphiqo leswi va swi sunguleke. Va swi endlise ku yini?

A Va Swi Tivanga Leswaku Moya Wa Xikwembu Wa Tirha

Eku sunguleni ka va-1960, valawuri va Soviet va hlengelete “varhangeri” vo tala va Timbhoni lava humaka etikweni hinkwaro ra Soviet Union, va va veka ekampeni yin’we leyi nga eka mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 150 ku suka edorobeni ra Saransk eriphabliki ra Mordvinia, evupela-dyambu bya Rhaxiya. Eku sunguleni, vamakwerhu a va nga swi koti ku hlangana hikwalaho ko va ekule ni van’wana, kutani sweswo a swi endla leswaku va nga swi koti ku vulavurisana ivi swi vanga leswaku va nga twisisani. Kambe, sweswi, lava a va tisungulele ntlawa wa vona a va hlangane ni lavan’wana endhawini yin’we. Hikwalaho, a va ta kota ku vulavurisana hi ku kongoma kutani va huma ni ntiyiso wa mhaka. Ha yini valawuri va hlanganise vamakwerhu lava hinkwavo endhawini yin’we? Swi tikomba onge a va anakanya leswaku va ta tlulana milenge kutani ku avana ku ya ku andza. Hambileswi rhengu rero a ri ri ra vutlhari kambe va rivale nchumu wun’we, ku nga moya wa Yehovha lowu kondletelaka vun’we.—1 Kor. 14:33.

Un’wana wa vamakwerhu lava a va pfaleriwe eMordvinia i Gheorghe Gorobeţ. U ri: “Endzhakunyana ka loko ndza ha ku khomiwa ndzi yisiwa ekhotsweni, makwerhu loyi a a endle vuxaka ni vakaneti va hina u tisiwe ekhotsweni leri a hi pfaleriwe eka rona. Loko a vona leswaku hina vamakwerhu lava rhangelaka ha ha pfaleriwile, u hlamarile hikuva u byeriwe leswaku hinkwerhu ka hina hi ntshunxiwile naswona hi hanya bya le ka byandlana hikwalaho ko seketeriwa hi KGB!”

Makwerhu Gorobeţ u ya emahlweni a ku: “Hi lembe ro sungula loko ndzi ri ekhotsweni, a ku ri ni vanhu va 700 lava pfaleriweke hikwalaho ka milandzu leyi khumbaka vukhongeri. Vunyingi bya vona a ku ri Timbhoni ta Yehovha. Hinkwerhu a hi tirha swin’we efektri naswona a hi kuma nkarhi wa ku bula ni lava va tihlanganiseke ni ntlawa wa vakaneti. Hikwalaho ka sweswo, hi lembe ra 1960 ni ra 1961 ku lulamisiwe timhaka to tala leti a ti vanga mpfilumpfilu. Eku heteleleni, hi 1962, komiti ya tiko leyi a yi khathalela ntirho wa le Soviet Union yi tsale papila yi ri kwale kampeni ya nxaniso. Papila rero a ri tsaleriwe mavandlha hinkwawo ya le Soviet Union kutani mpfilumpfilu hinkwawo lowu sunguriweke hi mavunwa lama hangalasiweke hi KGB, wu sungule ku tlhantlheka.”

Ku Tiva Lunghiselelo Ra Xiviri Leri Nhlengeletano Yi Ri Tirhisaka

Makwerhu Gorobeţ u ntshunxiwile ekampeni ya nxaniso hi June 1964 hiloko hi ku hatlisa a tlhelela eMoldova. Loko a fika eTabani u kume leswaku Timbhoni to tala ta kwalaho a ti nga si swi tiva kahle leswaku i mani loyi Yehovha a n’wi tirhisaka ku phamela ni ku kongomisa vanhu va Yena. Vamakwerhu vo tala a va tihlayela Bibele ntsena.

Ku simekiwe komiti ya vamakwerhu vanharhu lava wupfeke emoyeni leswaku va ta pfuna ku lulamisa timhaka. Nchumu wo sungula lowu va wu endleke ku ve ku endzela mavandlha ya le n’walungwini wa Moldova, laha Timbhoni to tala a ti tshama kona. Ku tshama ka vamakwerhu lava va tshembekile swin’we ni valanguteri van’wana lava nga Vakreste, hambileswi va xanisiweke swinene, ku endle leswaku vo tala va kholwa leswaku nhlengeletano leyi yi va dyondziseke ntiyiso eku sunguleni ya ha ri yona leyi Yehovha a yi tirhisaka.

Loko malembe ya va-1960 ma ya eku heleni, swi ve erivaleni eka KGB leswaku ntirho wa ku chumayela wu ya emahlweni hambileswi yi ringeteke ku wu sivela hi nxaniso ni hi marhengu man’wana. Loko buku leyi nge The Sword and the Shield yi hlamusela ndlela leyi KGB yi anguleke ha yona, yi ri: “Ntsindza wa [KGB] wu karhatiwe hi swiviko swa leswaku hambi ku ri etikampeni ta nxaniso, ‘varhangeri va vanhu va Yehovha a va ti fularhelanga tidyondzo ta vona leti nga amukelekiki naswona va ye emahlweni ni ntirho wa Yehovha hambileswi swiyimo swa le kampeni swi nga dyisiki byi rhelela.’ Vayimeri va KGB lava tirhaka ku vumba marhengu yo lwa ni Timbhoni ta Yehovha, va hlangane [eChisinau] hi November 1967 leswaku va ta bula hi marhengu lamantshwa lawa va nga ta ma tirhisa ku ‘sivela ntirho wo biha wa swirho swa ntlawa lowu wa vukhongeri’ ni ‘tidyondzo leti lwisanaka ni vukhomunisi.’”

Ku Dyisiwa Mbitsi Hi Vamakwerhu Lava Gwineheke

Khombo ra kona, van’wana va phasiwe hi ‘marhengu lawa lamantshwa’ kutani va endla leswi KGB a yi tiyimisele swona. Van’wana va phasiwe hi ntlhamu wa makwanga kumbe wa ku chava vanhu; kasi van’wana va phasiwe hi ntlhamu wa ku hlakulela rivengo eka Timbhoni-kulobye. Valawuri va sungule ku tirhisa marhengu lawa leswaku va tsanisa lava tshembekeke. Timbhoni leti tiyiseleleke ku pfaleriwa ekhotsweni ni ku yisiwa etikampeni ta nxaniso, ti vule leswaku ndzingo lowu a wu tika swinene ku wu tiyiselela eka leyi ti nga tshama ti langutana na yona, a ku ri ku dyisiwa mbitsi hi lava va nga tshama va va vamakwerhu, lava van’wana va vona va veke vagwinehi.

Vo tala lava veke vagwinehi a va huma eka ntlawa wa vakaneti lowu boxiweke eka matluka lama hundzeke. Eku sunguleni, ntlawa lowu a wu katsa lava a va pfilunganyiwe hi vuxisi bya KGB. Kambe lava a va ha seketela ntlawa wolowo loko malembe ya va-1960 ma ya eku heleni, a ku ri lava a va kombisa moya wo homboloka wa ntlawa wa hlonga lero biha. Leswi va xi beke hi makatla xitsundzuxo xa Yesu, va sungule “ku ba mahlonga-kulobye.”—Mat. 24:48, 49.

Hambiswiritano, rhengu ro hlula vanhu va Xikwembu hi ku va kucetela leswaku va avana, ri be ehansi, ku nga khathariseki ntshikilelo lowu tekeke nkarhi wo leha lowu tisiweke hi KGB ni valandzeri va yona lava hungukeke. Eku sunguleni ka va-1960, loko vamakwerhu lava tshembekeke va sungula ntirho wa ku tlhela va kondletela vun’we enhlengeletanweni le Moldova, vamakwerhu vo tala a va ri swirho swa ntlawa wa vakaneti. Kambe hi 1972 vo tala se a va tirhisana ni nhlengeletano ya Yehovha hi vutshembeki.

Muxanisi La Tsakelaka Tibuku Ta Hina

Vamakwerhu vo tshembeka lava saleke eMoldova hi nkarhi wa ku fuma ka Makhomunisi va ye emahlweni ni ntirho wa ku chumayela hilaha va nga kotaka hakona. Va chumayele hi xitshuketa eka mindyangu, vanghana, lava nghenaka na vona xikolo ni le ka vatirhi-kulobye. Kambe a va ri ni vuxiyaxiya hikuva vayimeri vo tala va mintlawa ya politiki eMoldova a va tinyiketele hi mbilu hinkwayo etidyondzweni ta Vukhomunisi. Hambiswiritano, a hi vaseketeri hinkwavo va Vukhomunisi lava a va venga Timbhoni ta Yehovha.

Simeon Voloşanovschi, u ri: “Maphorisa ma seche yindlu ya ka hina kutani ma teka tibuku to tala, leti mulawuri loyi a a rhumeriwile a tsaleke nxaxamelo wa tona ehansi. Endzhaku ka nkarhi u tlhele a vuya ni nxaxamelo wa yena a lava leswaku ndzi vona loko ndzi pfumelelana ni leswi a swi tsaleke. Loko ndzi ri karhi ndzi kambisisa nxaxamelo lowu, ndzi xiye leswaku ku ni nkandziyiso lowu kayivelaka—ku nga Xihondzo xo Rindza lexi a xi hlamusela hi ndyangu ni ku endla leswaku vutomi bya ndyangu byi va lebyi tsakisaka. Ndzi n’wi vutise ha xona. U hlamule a ri ni tingana a ku: ‘Ndzi xi tekile naswona ha xi hlaya tanihi ndyangu.’ Ndzi n’wi vutisile: ‘Xana u swi tsakerile leswi u swi dyondzeke?’ U te: ‘Kunene swi tano! Hi swi tsakerile!’”

Nkaneto Wa Hunguteka Kutani Ku Andza Ku Va Kukulu

Hi va-1970 valawuri va Vukhomunisi va tshike mukhuva wa vona wa ku khoma ni ku hlongola vanhu va Yehovha etikweni. Nilokoswiritano, a ka ha ri ni vamakwerhu lava a va khomiwa va tengisiwa hikwalaho ko chumayela kumbe ku ya eminhlanganweni ya Vukreste. Kambe a va nga ha gweviwi nkarhi wo leha.

Hi 1972 ku sungule lunghiselelo ra vakulu eMoldova ku fana ni le matikweni man’wana. Gheorghe Gorobeţ u ri: “Vamakwerhu va amukele lunghiselelo leri hi mandla mambirhi, va ri teka ri ri xikombiso xin’wana xa leswaku moya wa Yehovha wa tirha. Ku tlula kwalaho, ku andza ka vavanuna lava hlawuriweke ku pfune mavandlha ya le Moldova leswaku ma kula emoyeni ma tlhela ma andza.”

Swi le rivaleni leswaku hi nkarhi lowu, vamakwerhu se a va ri ni ntokoto lowukulu wo hlela ntirho wo chumayela ni wo yi kandziyisela exihundleni minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni. Loko nxaniso wa Vukhomunisi se wu sungurile, minkandziyiso a yi kandziyisiwa etindhawini timbirhi eMoldova, naswona emalembeni lawa nxaniso a wu tinyike matimba, a ku tirhiwa nivusiku ntsena. Kutani vatirhi a va fanele va tirha mintirho yimbirhi—wun’we ninhlikanhi laha a va fanele va endla mintirho ya vona leyi tolovelekeke ku fana ni vaaka-tiko lavan’wana, kasi lowun’wana nivusiku laha a va tirha kukondza ku va mahlamba-ndlopfu va ri karhi va kandziyisa minkandziyiso leyi yaka emavandlheni.

Kambe xiyimo lexi xi cincile loko nkaneto ni ku vekiwa tihlo swi hungutekile. Sweswi vamakwerhu a va ta kota ku yi tirhisa hi ndlela leyi humelelaka michini yo gandlisa leyi tumbetiweke, naswona a va avela vatirhi va ku tirhandzela lava engetelekeke leswaku va khathalela ntirho wolowo. Hikwalaho ka sweswo yi andzile nhlayo ya minkandziyiso leyi a yi humesiwa.

Vamakwerhu va tlhele va antswisa ndlela leyi va gandlisaka ha yona. Hi xikombiso, va tirhise swiphepherhele swa mazenge swo hlawuleka leswi eka swona a ku tsariwe marito hi muchini wo thayipa. Nakambe va endle leswaku michini yo gandlisa yi kandziyisa matlhelo hamambirhi ya phepha hi nkarhi wun’we. Hinkwaswo leswi swi endle leswaku ku ya ku kandziyisiwa tibuku to tala. Sweswi se wu hundzile nkarhi wa minkandziyiso yo dyondza Bibele leyi tsariweke hi mavoko!

Swi le rivaleni leswaku ku andza ka minkandziyiso a ku vula leswaku vamakwerhu va ta kota ku va ni tibuku leti engetelekeke ta dyondzo ya munhu hi yexe ya Bibele. Sweswo swin’we ni tindlela leti antswisiweke to vulavurisana swi pfune ku susa vuthala lebyi a bya ha sele bya ku pfilunganyeka loku a ku ri kona eku sunguleni. Kambe, nhluvuko lowu a wo va xikombiso xitsongo xa swilo leswinene leswi vanhu va Yehovha eMoldova a va ta tiphina ha swona enkarhini lowu taka.

Ku Kula Ka Vugandzeri Bya Ntiyiso

Hambileswi Vukhomunisi bya Soviet hi nkarhi wa byona, a byi ri Nhenha etimhakeni ta tipolitiki ni ta nyimpi, byi tsandzekile ku herisa vugandzeri bya ntiyiso. Entiyisweni, tsima ra Masoviet ra ku hlongola vanhu, ri pfune ku hangalasa mahungu lamanene ‘etindhawini ta le kule swinene ta misava,’ hi ndlela leyi a yi nga rindzeriwanga. (Mint. 1:8) Yehovha u tshembisile hi Esaya, a ku: “Tlhari rihi ni rihi leri nga ta endleriwa ku ku hlasela a ri nge humeleli . . . Leyi i ndzhaka ya malandza ya Yehovha, naswona ku lulama ka wona ku huma eka mina.” (Esa. 54:17) Hakunene marito wolawo ma ve ntiyiso!

Ku cinca ka mfumo hi 1985 ku olovise vutomi bya Timbhoni ta Yehovha eSoviet Union. A ti nga ha vekiwanga tihlo hi maphorisa kumbe ku rihisiwa loko ti khome minhlangano ya vukhongeri. Hambileswi vamakwerhu va le Moldova va yeke emahlweni va khoma minhlangano hi mintlawa leyitsongo ya vanhu va khume kumbe ehansinyana, va sungule ku tirhisa swiendlakalo swo hlawuleka swo kota micato ni swilahlo leswaku va khoma tinhlengeletano letitsongo ta swifundzha.

Kutani hi ximumu xa 1989, ntirho wo chumayela wu tinyike matimba endzhaku ka loko ku khomiwe mintsombano minharhu ya matiko hinkwawo emadorobeni ya Poland, ku nga Chorzow (ekusuhi na Katowice), Poznan na Warsaw. Ku te madzana ya vapfhumba vo huma eMoldova. Lowu wu ve ntokoto lowu tsakisaka swinene eka vamakwerhu lava vo tshembeka, ku tikuma va ri exikarhi ka mintshungu ya Timbhoni leti tsakeke, leti humaka ematikweni yo hambana-hambana—hinkwavo va gandzela Yehovha swin’we, kasi a va tolovele ku hlangana exihundleni va ri nhlayo yitsongo!

Vamakwerhu va le Moldova va tlhele va tiphina hi xiendlakalo xin’wana xa moya hi 1991, loko ro sungula ematin’wini ya ntirho wa tiko rero, va kote ku khoma tinhlengeletano ta xifundzha va ntshunxekile. Hi 1992 ku tlhele ku va ni xiendlakalo xin’wana lexikulu—ku nga ntsombano wa matiko hinkwawo lowu khomeriweke eSt. Petersburg le Rhaxiya. Ku ve ni nhlayo leyikulu ya vapfhumba lava humaka eMoldova ku tlula ya lava a va ri kona eka mintsombano yinharhu leyi khomiweke ePoland hi 1989. Ina, Yehovha u pfule tinyangwa ta ndhambhi ya matilo naswona a a sungule ku chululela mikateko yo tala eka malandza ya yena yo tshembeka, lama tlangelaka.

Ndzetelo Wa Valanguteri Lava Famba-fambaka

Ntshunxeko lowu engetelekeke wu pfule ni ndlela ya leswaku komiti ya tiko ya le Soviet Union swi yi olovela ku vulavurisana ni valanguteri lava famba-fambaka. Hi December 1989, vamakwerhu lava wupfeke emoyeni, lava hi nkarhi wolowo a va ri 60, va hlanganile eLvov, le Ukraine leswaku va ta leteriwa. Ku hlangana loku ku ve nkarhi lowu tsakisaka ni lowu tiyisaka swonghasi hikuva hinkwavo lava a va ri kona va tiyiselele ku pfaleriwa emakhotsweni, etikampeni ta nxaniso ni ku xanisiwa hi tindlela tin’wana! Hakunene, vo tala va ve vanghana lavakulu hi nkarhi lowuya wa ku xanisiwa.

Eka ntlawa wolowo, mune wa valanguteri lava famba-fambaka a va huma eMoldova. Loko va tlhelela eswiavelweni swa vona va fike emavandlheni va hundzisela ndzayo ya vutlhari leyi va yi kumeke eLvov, ngopfu-ngopfu leyi khumbaka ntirho wo chumayela. Hi xikombiso, va khutaze vamakwerhu leswaku va hambeta va va ni vuxiyaxiya loko va chumayela Rito ra Xikwembu, hambileswi va kumeke ntshunxeko. (Mat. 10:16) Ha yini a va fanele va endla tano? Hikuva ku vula ntiyiso ntirho a wa ha yirisiwile.

Xilaveko Xa Xihatla Xa Tiholo Ta Mfumo

Vamakwerhu va vone xilaveko xa ku va ni tiholo ta vona vini ta ku hlanganyela eka tona ku sukela loko ntirho wa ku chumayela wu simekiwa ro sungula eMoldova. Entiyisweni, hi 1922, Swichudeni swa Bibele exifundzheni xa Corjeuţi swi ake holo hi mali ya swona. Swi yi vitane yindlu ya minhlangano naswona yi swi pfune malembe yo tala.

Eku heleni ka va-1980, loko nkaneto wa ximfumo wu sungula ku hunguteka swinene, a ku ri ni mavandlha lama nga ni vahuweleri va 100 emadorobeni swin’we ni le swimitanini swo tala. A va hlangana hi swintlawana emakaya ya vamakwerhu. Kutani, xana se a ku ri nkarhi wa leswaku ku yiwa emahlweni ku akiwa Tiholo ta Mfumo? Ku vona loko nkarhi se wu fikile, vamakwerhu va ye va ya vulavurisana ni varhangeri va swimitana swo hambana-hambana.

Van’wana va varhangeri volavo a va ri ni ntirhisano swinene. Sweswo swi ve tano eka ximutana xa Feteşti, lexi nga en’walungwini wa Moldova, lexi nga ni vaaki va 3 150. Hi January 1990, vamakwerhu va kwalaho va endzele meyara kutani yi va byela leswaku hi ku ya hi nawu, ntirho wa vona a wa ha yirisiwanga eximutanini lexi rhangeriwaka hi yona. Leswi vamakwerhu a va ha ri ni vuxiyaxiya, a va swi tshembanga leswi meyara yi swi vuleke. Hiloko va kombela mpfumelelo wa ku cinca yindlu ya makwerhu un’wana leswaku vandlha ri ta yi tirhisa tanihi Holo ya Mfumo leyitsongo, hambileswi a ri ri ni vahuweleri va 185!

Meyara yi va nyike mpfumelelo wolowo kutani vamakwerhu va namba va nghena ehansi. Kambe, va nga si ya kule va langutane ni xiphiqo lexikulu. A ku ri ni khumbi rin’wana leri loko vo ri susa, a swi ta endleka leswaku yindlu yi wa! Hiloko va namba va panulula. Se a va ta endla njhani? Vamakwerhu va endle xiboho xa ku vonana ni meyara nakambe leswaku va yi byela xiphiqo lexi va langutaneke na xona. Mawaku ntsako lowu va veke na wona loko meyara yi va pfumelela ku aka Holo ya Mfumo leyintshwa-ntshwa! Sweswi swirho swa vandlha swi nambe swi nghena ehansi, swi yi heta hi masiku ya 27 ntsena.

Leswaku vanhu hinkwavo va kota ku nghena eHolweni ya Mfumo, Vandlha ra Feteşti ri pandziwile ri va mavandlha mambirhi. Hambiswiritano, a ku ri ni vahuweleri vo tala lava a va nga si khuvuriwa. Kutani, xana a swi ta ala kwihi loko va katsa ni nkulumo ya nkhuvulo eka nongonoko wo nyiketela holo? Hiloko vamakwerhu va endla tano. Hikwalaho, endzhaku ka nkulumo ya nkhuvulo, hinkwavo va ye enambyeni wa le kusuhi laha vanhu va 80 va kombiseke ku tinyiketela ka vona eka Yehovha hi ku khuvuriwa ematini.

Swi le rivaleni leswaku mavandlha man’wana yo tala na wona a ma ti lava hi mahlo-ngati Tiholo ta Mfumo. Leswi mavandlha man’wana ma voneke swifaniso swa Tiholo ta Mfumo eminkandziyisweni, ma endle xiboho xa leswaku ma ta swi kota ku aka leti fanaka na tona. Hiloko ma hlengeleta timali, ma hlanganisa tinhloko leswaku ku tiwa ni mavonelo yo hambana-hambana kutani ma sungula ku aka. Ma tele lama endliseke sweswo. Exikarhi ka 1990 na 1995, vamakwerhu va ake Tiholo ta Mfumo leti tlulaka 30—hinkwato ti akiwe hi vamakwerhu va kwalaho hi mali ya vona.

Tiholo ta Mfumo tin’wana a ti tirhisiwa ku khomela tinhlengeletano ta xifundzha. Kambe, a ku ta vanhu vo tala lerova vunyingi bya vona a va fanele va yingisela nongonoko va yime ehandle ka holo. Hikwalaho, vamakwerhu va sungule ku anakanya ku aka Holo ya Nhlengeletano. Leswi a va swi tiva leswaku xinamu xi dlele nkwahle, a va ha yimayimanga. Hi 1992, ku nga si hela tin’hweti tinharhu, va ake Holo ya Nhlengeletano yo sungula eMoldova le Corjeuţi—muako lowu a wu ta rhurhela vanhu va 800. Haxawa xa kona, Timbhoni ti tlhele ti tirhisa mali ni mavoko ya tona ku aka Holo ya Nhlengeletano eFeteşti, leyi rhurhelaka vanhu va 1 500.

Swi vonaka onge muako lowu wu akiwe hi nkarhi lowu faneleke hikuva exikarhi ka va-1990, ku cinca ka swa tipolitiki ni ku wa ka ikhonomi swi endle leswaku mali ya le Moldova yi ya yi heleriwa hi matimba. Hikwalaho ka sweswo, mali leyi a yi laveka leswaku ku akiwa Holo ya Mfumo eku sunguleni ka va-1990, a yi nga ta swi kota ku xava hambi ku ri switulu swinene emalembeni ma nga ri mangani lama taka!

Ku Akiwa Ka Tiholo Ta Mfumo eDzongeni

Mavandlha ya le dzongeni wa Moldova a ma nga ri na Tiholo ta Mfumo to tala ku fana ni ya le n’walungu. Hikwalaho, loko ntirho wu ri karhi wu kula hi xihatla, hi va-1990, mavandlha yo tala lama ha ku simekiwaka edzongeni a ma ri ni swiphiqo swo kuma tindhawu leti faneleke to hlanganyela eka tona. Ku tirhisiwe swikolo kambe hi ku famba ka nkarhi a swi tika ku hakela mali yo swi hirha.

Yehovha u tlhele a phalala vanhu va yena hi ku tirhisa nhlengeletano ya yena. Hi nkarhi lowu faneleke, Huvo leyi Fumaka yi tirhise lunghiselelo ra Nkwama wa ku Akiwa ka Tiholo ta Mfumo leswaku ku kumeka mali yo aka Tiholo ta Mfumo ematikweni yo kota Moldova, laha mavandlha ma nga riki na mali leyi ringaneke.

Vamakwerhu va ri tirhise hi vutlhari lunghiselelo leri. Xikombiso lexinene i xa le Chisinau. Hi 1999 a ku ri hava Holo ya Mfumo ni yin’we entsindza. Kambe hi July 2002, a ku ri ni tiholo ta 30 leti a ti tirhisiwa hi mavandlha ya 37 edorobeni, naswona a ka ha akiwa tin’wana tinharhu.

Ku Amukeriwa Ximfumo Eku Heteleleni!

Hi August 27, 1991, Moldova yi ve riphabliki leri tifumaka. Leswi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu yirisiwe hi mfumo wa Soviet, enkarhini lowu ku yirisiwa koloko a ku nga ha tirhi. Nilokoswiritano, Timbhoni ta Yehovha leti hi nkarhi wolowo a ti ri kwalomu ka 4 000, a ti nga si tsarisiwa ximfumo tanihi nhlengeletano ya vukhongeri.

Endzhaku ka loko rhavi ra le Moldova ri kume nkongomiso lowu pfunaka lowu humaka eka Huvo leyi Fumaka, ri hatle ri ya vulavurisana ni vayimeri lava faneleke va mfumo leswaku Timbhoni ta Yehovha ti ta tsarisiwa ximfumo. Ndzawulo leyi leyintshwa yi vonake yi pfumelelana ni xikombelo xexo. Swi teke nkarhi ku tirhana ni maphepha lama faneleke, kambe eku heteleleni, hi July 27, 1994, hofisi ya rhavi yi amukele maphepha ya ku tsarisiwa ka yona ximfumo.

Rolero ri ve siku leri nga rivalekiki eka Timbhoni ta Yehovha ta le Moldova! Endzhaku ko kayakayisiwa kwalomu ka 60 wa malembe ti yirisiwile, ti xanisiwa ni ku khotsiwa, sweswi a ti ta gandzela Yehovha ti ntshunxekile ti tlhela ti chumayela mahungu lamanene erivaleni. Nakambe a ti ta sungula ku khoma mintsombano ya muganga. Kunene, endzhaku ka loko Timbhoni ta Yehovha ti ri na n’hweti se ti tsarisiwe ximfumo, hi August 1994 ti hlangane exitediyamu lexikulu eChisinau ti khoma ntsombano wa muganga wo sungula eka leyi nga tshama yi khomiwa eMoldova. Wolowo wu ve nkarhi lowu tsakisaka swonghasi!

Ku Engeteriwa Ka Muako Wa Bethele

Hi 1995 nhlayo ya vahuweleri va Mfumo yi tlakuke yi tlula 10 000. Hofisi ya rhavi ya le Chisinau a yi langutela ntirho wo karhi wa le Moldova, kambe ntirho hinkwawo a wu khathaleriwa hi rhavi ra le Rhaxiya—leri nga ekule hi mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 2 000. Kambe swi teka tikhilomitara ta 500 ku ya erhavini ra le Romania naswona vanhu vo tala va le Moldova va vulavula Xiromania. Entiyisweni, Xiromania xi endliwe ririmi ra ximfumo ra riphabliki ra Moldova. Hiloko endzhaku ka loko Huvo leyi Fumaka yi dyele mhaka leyi marhambu ya nhloko, yi bumabumela leswaku rhavi ra Romania ri langutela ntirho wa le Moldova.

Hi nkarhi wolowo, ntirho lowu a wu ri karhi wu kula, wu sungule ku tikela hofisi ya le Chisinau leyi a yo va xiyindlwana ntsena. A swi ri erivaleni leswaku nkarhi se a wu fikile wa leswaku ku va ni ndyangu wa Bethele. Van’wana lava veke swirho swo sungula, a ku ri Ion na Iulia va ka Rusu. Makwerhu Rusu a a ri mukhomeri wa mulanguteri wa xifundzha ku sukela hi 1991 ku ya eka 1994. Xirho xin’wana xa ndyangu wa Bethele a ku ri Gheorghe Gorobeţ, loyi a a ri mulanguteri wa muganga ku fikela loko a ta exiavelweni lexi lexintshwa. A a nga tshami eBethele kutani a a pfukela kona mixo wun’wana ni wun’wana. Guenther na Rosaria va ka Matzura, mathwasana ya ntlawa wa vu-67 wa Giliyadi, va fike hi May 1, 1996, endzhaku ka loko va tirhe malembe yo hlayanyana eRomania.

Loko nhlayo ya vahuweleri yi ri karhi yi andza, ku ve ni xilaveko xa ku engetela vatirhi va le Bethele. Kambe a ku nga ri na ndhawu leyi ringaneke. Tlhandlakambirhi, hi 1998 swirho swa ndyangu wa Bethele ya le Moldova a swi tshama etindlwini ta ntlhanu edorobeni, leti a ti nga ri endhawini yin’we! Hikwalaho ku sungule tsima ra ku lava ndhawu leyi faneleke yo aka muako wun’we wa Bethele. Hi musa valawuri va Mfumo va le Chisinau va nyike vamakwerhu xitandi lexi ringanaka swikwere-mitara swa 3 000, exikarhi ka doroba, lexi va xi amukeleke hi mandla mambirhi. Vamakwerhu va tlhele va xava xitandi lexi vandzamaneke na xona hikuva a ku vonaka ku ta va ni xilaveko xa ku kurisa muako enkarhini lowu taka.

Ku hirhiwe feme ya kwalaho leswaku yi aka makhumbi ya le handle ya muako lowu. Kutani ntirho lowu seleke wu endliwa hi vatirhi va ku tirhandzela lava humaka ematikweni man’wana, va tirha swin’we ni vamakwerhu va kwalaho. Ntirho wo aka wu sungule hi September 1998, naswona endzhaku ka tin’hweti ta 14, swirho swa ndyangu wa Bethele leswi tsakeke swi rhurhele ekaya ra swona lerintshwa, swi nga tikoti hi ntsako hi leswi eku heteleleni hinkwaswo se a swi ta tshama ndhawu yin’we.

Muako lowuntshwa wa Bethele wu nyiketeriwe hi September 16, 2000. Vaendzi lava a va ri kona a va huma ematikweni ya 11. Hi siku leri tlhandlamaka, Gerrit Lösch wa Huvo leyi Fumaka u nyikele nkulumo exitediyamu xa kwalaho xa mintlangu, leyi yi yingisiweke hi vanhu lava tlulaka 10 000. Vayingiseri hinkwavo va nantswe vun’we bya rirhandzu lebyi hlanganisaka vanhu va Yehovha emisaveni hinkwayo.

Sweswi, ku ni vanhu va 26 endyangwini wa Bethele ya le Moldova. Van’wana, vo kota David na Miriam va ka Grozescu lava humaka entsungeni wa malwandle va ve swirho swa Bethele leswi tirhaka exiavelweni xa tiko rimbe. Kasi van’wana, vo kota Enno Schlenzig va ye eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli etikweni ra rikwavo kutani va amukela xiavelo xo ya tirha etikweni rimbe eMoldova. Hikwalaho, hambileswi ndyangu wa Bethele wu nga ni swirho leswi nga tatiki ni xandla, kambe wu ni vanhu va tinxaka to hambana-hambana.

Ku Letela Vatshoveri

Hi malembe lawa ntirho a wu yirisiwile ha wona, vanhu va Yehovha eMoldova va chumayele van’wana mahungu lamanene hi xitshuketa, exihundleni. Kambe sweswi se a ku ri nkarhi wa leswaku va chumayela va ntshunxekile hi yindlu ni yindlu ni le xitarateni. Hi ku titsongahata, vamakwerhu va hlanganyele eka swiyenge leswi swa ntirho wa ku chumayela, kambe lowu a va wu hisekela ngopfu a ku ri wa ku chumayela exitarateni. Hambiswiritano, loko nhlayo ya vahuweleri yi ri karhi yi andza, swi lave leswaku ku va ni ku ringanisela. Hikwalaho, mavandlha ma khutaziwe ku chumayela ngopfu hi yindlu ni yindlu naswona ma endle ntirho wolowo hi vutshembeki.

Sweswi vahuweleri va swi vona kahle leswaku i khale vaakelani va vona va ri ni ndlala leyikulu ya swakudya swa moya. Leswaku va phameriwa va xurha, nhlengeletano ya Yehovha yi nyike mavandlha Xihondzo xo Rindza na Xalamuka! ni tibuku tin’wana to pfuna ku twisisa Bibele, hi Xiromania ni Xirhaxiya. Hi nkarhi lowu fanaka, vahuweleri va tirhe hi matimba leswaku va antswisa ntirho wa vona wa nsimu, hi ku tirhisa swiringanyeto leswi nyikeriweke eka Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo. Va tlhele va wu tirhisa hi vutlhari ndzetelo lowu va wu kumaka eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni.

Mpfuno wun’wana lowu engetelekeke, ngopfu-ngopfu lowu khumbaka ku twisisa matirhelo ya nhlengeletano, wu te ni vamakwerhu lava wupfeke, lava nga ni ntokoto, lava humaka ematikweni man’wana. Ku fana ni timhandzi leti tirhisiwaka ku tshega murhi wa vhinya lowu vekaka mihandzu, vamakwerhu lava humaka ematikweni man’wana, lava nga ni vuswikoti ni lava tinyiketeleke ku pfuna, va ve nseketelo emavandlheni va tlhela va ma tiyisa nhlana.

Nkarhi Wa Ku Andza Ka Xihatla

Ku andza hi xihatla ka nhlayo ya vadyondzisiwa eMoldova ku vonaka kahle eChisinau ku nga ntsindza lowu nga ni vaaki va 662 000. Hi January 1991, loko Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwa ximfumo, le Chisinau a ko va ni mavandlha mambirhi ntsena lama nga ni vahuweleri va kwalomu ka 350. Kambe hi January 2003, nhlayo yoleyo yi andzile yi va mavandlha ya 37 lama nga ni vahuweleri lava tlulaka 3 870! Evandlheni rin’wana, hi tin’hweti ta kaye ntsena ku ve ni swichudeni swa Bibele swa 101 leswi veke vahuweleri lava nga khuvuriwangiki! Hikwalaho ka ku andza koloko, a swi hlamarisi loko mavandlha man’wana ma pandziwa endzhaku ka malembe mambirhi ntsena kumbe ku tlulanyana.

Hi August 1993, tiko hinkwaro ra Moldova a ri ri ni vahuweleri va 6 551. Kambe hi March 2002, nhlayo yoleyo yi andzile yi va 18 425—ku nga ku andza hi tiphesente ta 280 emalembeni ya kaye! Hi nkarhi wolowo ni nhlayo ya maphayona ya nkarhi hinkwawo yi andzile yi suka eka 28 yi ya eka 1 232.

Xandla Xa Meyara Lexi Veke Phayona

Vaseketeri vo tala va Vukhomunisi i van’wana va lava kumeke vutivi bya Yehovha naswona van’wana va vona a va ri ni swikhundla eka swa tipolitiki. Un’wana wa vona i Valeriu Mârza, khale ka xandla xa meyara wa doroba ra Soroca, leri nga ni vanhu va kwalomu ka 39 000. Valeriu a a ri un’wana wa vachaviseki lava hi minkarhi ya swiendlakalo swo hlawuleka a va yima erikupakupeni leswaku va ta losiwa hi vanhu loko va ri karhi va hundza. Hikwalaho a a tiveka ngopfu edorobeni.

Hambiswiritano, Valeriu u hetelele a dyondzeriwe Bibele kutani a khuvuriwa. Xana vanhu va angurise ku yini loko a va chumayela? Makwerhu Mârza u ri: “Vunyingi bya vanhu a byi ndzi amukela emakaya ya byona. Ndzi tiphinile swinene loko ndzi ri eku chumayeleni naswona mina ni nkatanga hi kume leswaku doroba ra hina i nsimu leyi vekaka mihandzu!” Ku nga ri khale, Makwerhu Mârza u hlawuriwe ku va phayona ro hlawuleka. Nakambe yena ni nkatakwe va tirhe eBethele lembe rin’we. Sweswi va katekisiwe hi ku hlanganyela entirhweni wa ku endzela mavandlha.

Maphayona Ma Hoxa Xandla

Sweswi nhlayo ya vanhu lava muhuweleri a faneleke a va chumayela etikweni ra Moldova i yitsongo swinene loko yi pimanisiwa ni ya matiko hinkwawo ya le Yuropa. Nilokoswiritano, ka ha ri ni swimitana swo tala ni swidorobana leswi nga riki na Timbhoni. Vahuweleri vo tala ni maphayona a va swi koti ku ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu hikwalaho ka leswi swiyimo swa ikhonomi swi tikaka. Ku tiyiseka leswaku mahungu lamanene ma fikelela vanhu hinkwavo etikweni, rhavi ra le Romania ri hlawule kwalomu ka maphayona yo hlawuleka ya 50 leswaku ma ya tirha eMoldova. Eka wona, ya 20 ma leteriwe eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli, lexi khomiweke eRomania, eRhaxiya ni le Ukraine.

Vachumayeri lava hisekaka va evhangeli va tshovela ntirho wa mavoko ya vona. Hi xikombiso, loko mpatswa wa maphayona yo hlawuleka, ku nga Serghei na Oxana va ka Zighel va averiwa eCăuşeni hi 1995, doroba rero a ri ri ni ntlawa wa vahuweleri va 15 ntsena. Va ka Zighel va pfune vamakwerhu va kwalaho leswaku va kota ku sungula tidyondzo to tala letintshwa ta Bibele. Va tlhele va kombisa leswaku va tiphina hi vuphayona, kutani sweswo swi endle leswaku vo tala va nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo. Sweswi doroba ra Căuşeni ri ni mavandlha mambirhi lama nga ni kwalomu ka vahuweleri va 155—ku nga ku andza ka khume hi malembe ya nkombo ntsena! Sweswi hi vulavulaka va ka Zighel va le ntirhweni wo endzela mavandlha, kutani sweswo swi endla leswaku va pfuna mavandlha lama engetelekeke.

Ntshunxeko Lowu Pfanganeke Ni Swiphiqo

Mfumo wa munhu, ku nga khathariseki leswaku i wa njhani wu ni swiphiqo swa wona. Loko Romania ra ha fumiwa hi hosi, mfumo wa tihanyi wa Vufasisi ni vulawuri bya Makhomunisi, vanhu va Yehovha eMoldova a va fanele va tiyiselela ku kanetiwa hi vafundhisi, ku yirisiwa, ku xanisiwa ni ku hlongoriwa etikweni. Kambe manguva lawa, Timbhoni ta Yehovha, ku fana ni vaakelani va tona ti fanele ti tiyiselela swiyimo swo tika swa ikhonomi, leswi nga sindzisaka vatswari havambirhi leswaku va tirha. Tin’wana swa tika leswaku ti kuma ni ntirho wunene lowu.

Kasi vugevenga ni vukanganyisi swi karhi swa andza loko hi hala tlhelo ku rhandza swilo leswi vonakaka ni ku hohloka ka mahanyelo swi ri karhi swi tinyika matimba. Xana vanhu va Yehovha va nga swi kota ku hlula hambileswi va langutaneke ni minxungeto ya vumoya bya vona leyi tumbeleke? Kunene, va nga hlula! Va swi vonile leswaku Yehovha a nge pfuki a fularhele lava tshembelaka eka yena ni lava lavaka mpfuno wa yena loko va langutane ni miringo.—2 Tim. 3:1-5; Yak. 1:2-4.

Xiyimo lexi va langutaneke na xona xi va tsundzuxa ndzima ya vu-14 ya buku ya Nhlavutelo, leyi vulavulaka hi mintshovelo yimbirhi yo fanekisela. Wun’wana i ntshovelo wa “vhinya ya misava”—ku nga ntshovelo wo biha lowu hi ku ya hi vuprofeta, wu tshoveriwaka swinene emasikwini lawa ya makumu. (Nhlav. 14:17-20; Ps. 92:7) Ku nga ri khale, murhi lowu wa “vhinya” swin’we ni madiriva ya wona yo bola, swi ta tsuvuriwa swi hoxiwa “exikamelweni xa vhinya lexikulu xa ku hlundzuka ka Xikwembu.” Malandza ya Yehovha ma wu langutele hi mahlo-ngati nkarhi wolowo!

Sweswi, Vakreste lava totiweke ni vanghana va vona va tsaka loko swi ri karhi swi va fambela kahle hi tlhelo ra moya. Ina, “vhinyo leyi vilaka” ya Yehovha yi ta hambeta yi humesa swakudya swo tala swa moya leswi xurhisaka, yi koka vo tala lava fanaka ni tinyimpfu leswaku va ta tiphina. Ha yini vanhu va Xikwembu va tiyiseka hi sweswo? Hikuva Yehovha hi byakwe hi yena la sirhelelaka nsimu ya yena ya risima ya vhinya. (Esa. 27:2-4) Hakunene sweswo swi ve tano eMoldova! I ntiyiso leswaku marhengu ya Sathana, ku nga ha va ku xanisiwa, ku hlongoriwa, vuxisi kumbe vamakwerhu va vunwa, ma vangele vanhu va Xikwembu maxangu, kambe a ma va hlulanga emoyeni.—Esa. 54:17.

Ina, “wa tsaka munhu la hambetaka a tiyisela ndzingo, hikuva eku amukeriweni kakwe u ta kuma harhi ya vutomi, leyi Yehovha a yi tshembiseke lava hambetaka va n’wi rhandza.” (Yak. 1:12) Loko u ri karhi u anakanyisisa hi marito wolawo ya risima, onge matimu ya Timbhoni ta Yehovha ta le Moldova ma nga ku susumeta leswaku u ‘hambeta u rhandza’ Yehovha, u ‘hambeta u tiyisela ndzingo’ naswona u ‘hambeta u tswala mihandzu yo tala.’—Yoh. 15:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 71]

Xihlovo Xa Vhinyo Ya Le Rhaxiya Ni Le Yuropa Vuxa

Leswi tiko ra Moldova ri nga ni misava yo nona ni ximumu xa kona xi nga leha, ri kota ku humesa vhinyo yo tala—ku nga bindzu leri sunguleke eka magidi ya malembe lama hundzeke. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E., ku endliwa ka vhinyo ku ye ku andza loko vanhu va kwalaho va endle vuxaka ni Magriki, kutani hi ku famba ka nkarhi, eka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. va endla vuxaka ni Varhoma.

Namuntlha, vurimi bya Moldova byi sime hi ku endliwa ka vhinyo, leyi endliwaka etindhawini ta kwalomu ka 130 naswona ti humesa tilitara ta 140 wa timiliyoni hi lembe. Kwalomu ka 90 wa tiphesente ta vhinyo yi rhumeriwa ematikweni ya le handle, vhinyo ya 80 wa tiphesente yi rhumeriwa eRhaxiya kasi eUkraine ku rhumeriwa 7 wa tiphesente ntsena.

[Bokisi leri nga eka tluka 72]

Nkatsakanyo Wa Moldova

Tiko ra kona: Exikarhi ni le n’walungwini wa Moldova ku ni tindhawu ta makhwati ni switsunga swa rihlaza, makwandzasi ni timbala ta rihlaza. Etimbaleni to tala ta le n’walungwini ku rimiwile.

Vanhu va kona: Etikweni leri ra Moldova ku tale vanhu lava velekeriweke kona va tlhela va kulela kona, ivi ku landzela Marhaxiya, Maukraine, Magagauz, Mabulgaria kutani ku va Vayuda. Vanhu vo tala va le Moldova va nghena Kereke ya Orthodox ya le Vuxeni.

Ririmi ra kona: Ririmi ra ximfumo i Xiromania. Vanhu vo tala va vulavula ni Xirhaxiya, ngopfu-ngopfu emadorobeni, leswi vulaka leswaku tindzimi letimbirhi hi tona leti vulavuriwaka ngopfu.

Ndlela ya ku tihanyisa: Ikhonomi ya tiko yi sime hi vurimi ni tifeme leti tirhanaka ni swakudya. Nhluvuko wa ha ya emahlweni.

Swakudya swa kona: Ku ni masimu ya madiriva, koroni, mavele, ti-sugar beet, ni ti-sunflower. Ku ni tihomu ta nyama ni ta ntswamba swin’we ni tinguluve.

Maxelo: Exikarhi ka January na July, maxelo ma va ma ri kwalomu ka -4°C ku ya eka 21°C. Ximumu xa kona xa hisa kasi xixika xa kona a xi titimeli ngopfu. Ku na mpfula ya kwalomu ka 50 wa tisentimitara hi lembe.

[Bokisi leri nga eka tluka 83-85]

Swikombiso Leswinene Swa Ku Nga Hlanganyeli Ka Vakreste Eka Swa Tipolitiki

George Vacarciuc: Makwerhu Vacarciuc u kurisiwe a ri Mbhoni ya Yehovha. Hi December 1942 Mafasisi ma n’wi lerise leswaku a ta tsarisa ku va socha. U arile ku khoma xibamu kutani a pfaleriwa masiku ya 16 exitokisini lexi nga lo dzwii, hi munyama naswona a nyikiwa swakudya switsongo. Valawuri va tlhele va n’wi vitana, va n’wi tshembisa leswaku va ta sula xigwevo xa yena—lexi a a nga si byeriwa xona—loko o endla hilaha va n’wi leriseke hakona eku sunguleni. U tlhele a yima hi ra tolweni.

Hikwalaho ka sweswo, George u gweviwe malembe ya 25 ekhotsweni. Kambe u ntshunxiwile loko masocha ya Soviet ma fika hi September 25, 1944. Hambiswiritano, ku nga si hela tin’hweti timbirhi, masocha ya Soviet ma ringete ku n’wi sindzisa ku va socha. Leswi a a nga ta kanetana ni leswi ripfalo ra yena leri leteriweke hi Bibele ri n’wi byelaka swona, u gweviwe malembe ya khume a tirhisiwa bya hlonga etikampeni to hambana-hambana. Ku hundze lembe ndyangu wa ka vona wu nga tivi lomu a nga kona. Endzhaku ka loko Makwerhu Vacarciuc a tirhe malembe ya ntlhanu, u ntshunxiwile hi December 5, 1949. Hiloko a tlhelela ekaya rakwe eCorjeuţi naswona u tshame a tshembekile kukondza a fa hi March 12, 1980.

Parfin Goreacioc: Makwerhu Goreacioc la velekiweke hi 1900, u twe ntiyiso wa Bibele eximutanini xa Hlina exikarhi ka lembe ra 1925 ni ra 1927. Yena ni vamakwavo, ku nga Nicolae na Ion, va dyondze ntiyiso eka Damian na Alexandru va ka Roşu, ku nga Swichudeni swo sungula swa Bibele eximutanini lexi.

Hi 1933, Parfin ni Timbhoni tin’wana, va khomiwile kutani va yisiwa edorobeni ra Khotin laha a nga fika a konanisiwa kutani a rihisiwa hikwalaho ko chumayela. Hi 1939, mufundhisi u hlohlotele leswaku Parfin a yisiwa exitichini xa maphorisa xa le ximutanini xa le kusuhi xa Ghilavăţ. Loko a ri kwalaho, maphorisa ma n’wi badamise ehenhla ka mubedo wa mapulanga ma n’wi bohelela ivi ma n’wi ba ehansi ka minkondzo ma vuyelela.

Loko Mafasisi ma sungula ku fuma, Parfin u tlhele a khomiwa kutani a yisiwa ekhotsweni. Hambiswiritano, rona lembe rero, u ntshunxiwile hi Masoviet kambe a tlhela a khomiwa hi leswi a aleke ku ya evusocheni. Masoviet ma n’wi pfalele tin’hweti to hlayanyana ekhotsweni ra le Chisinau kutani ma n’wi ntshunxa.

Hi 1947, Masoviet ma tlhele ma khoma Parfin naswona enkarhini lowu xigwevo xa yena xi ve ku hlongoriwa etikweni malembe ya nhungu hileswi a chumayeleke hi Mfumo wa Xikwembu. Hi 1951 vana va yena va hlongoleriwe eSiberia. Kambe, a va yisiwanga laha ku nga ni tata wa vona. Entiyisweni, a va ha tlhelanga va n’wi vona. Loko Parfin a ri lomu a a hlongoleriwe kona u vabyile, naswona u fe tshembekile hi 1953.

Vasile Pădureţ: Makwerhu Pădureţ u velekiwe hi 1920 eCorjeuţi, naswona u dyondze ntiyiso hi 1941 hi nkarhi wa ku fuma ka Mafasisi. Hikwalaho na yena u xanisiwile hi nkarhi wa ku fuma ka Mafasisi ni Masoviet. Loko a khomiwa hi Masoviet u vule hi xivindzi a ku: “A hi mina ndzi baleseleke Mabolshevik naswona a ndzi nge ma dlayi Mafasisi.”

Vasile u gweviwe malembe ya khume ekampeni ya nxaniso ya Masoviet hikwalaho ka ku tiyimisela ka yena ku yimela leswi ripfalo ra yena leri leteriweke hi Bibele ri n’wi byelaka swona. Hambiswiritano, xigwevo xexo xi hungutiwile xi va malembe ya ntlhanu, hiloko a muka hi August 5, 1949. Loko a khomiwa ra vunharhu tsima ra Operation North se a ri sungurile. Hiloko hi April 1, 1951, Vasile ni ndyangu wa yena va khandziyisiwa etorokisini ra xitimela leri rhwalaka nhundzu va rhumeriwa eSiberia. Endzhaku ko heta kwalomu ka malembe ya ntlhanu va ri kwale, va pfumeleriwe ku tlhelela eCorjeuţi le Moldova. Vasile u fe a tshembekile eka Yehovha hi July 6, 2002, loko ku ri karhi ku tsariwa xiviko lexi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 89, 90]

‘Nkarhi Lowu Ndzi Wu Heteke Ndzi Ri Karhi Ndzi Tirhela Muvumbi Wa Mina A Ndzi Nge Wu Pimanisi Na Nchumu’

Ion Sava Ursoi

U velekiwe hi: 1920

U khuvuriwe hi: 1943

Matimu ya yena hi ku komisa: U ve mulanguteri wa xifundzha hi nkarhi wa ku fuma ka Makhomunisi.

Ndzi velekeriwe eCaracuşeni, le Moldova naswona ndzi dyondze ntiyiso ku nga si tlhekeka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Nkatanga u fe hi 1942. Exilahlweni xa yena ntshungu wa vapfukeri wu ndzi hlongorile emasirheni. Ha yini? Hikwalaho ka leswi ndzi cinceke vukhongeri bya mina. Endzhakunyana ka lembe rero, mfumo wa Vufasisi wu ringete ku ndzi sindzisa ku tsarisa evusocheni. Ndzi arile ku ya enyimpini hikwalaho ka leswi a ndzi nga swi lavi ku hlanganyela eka swa tipolitiki. Ndzi gweveriwe rifu kambe hi ku famba ka nkarhi xigwevo xa mina xi cinciwile xi va malembe ya 25 ekhotsweni. A ndzi yingayingisiwa ni tikampa to hambana-hambana. Loko ndza ha khomiwile eCraiova le Romania, vuthu ra Masoviet ri fike ri hi ntshunxa.

Endzhakunyana ka loko ndzi ntshunxiwile, Makhomunisi ma tlhele ma ndzi pfalela ekhotsweni. Ma ndzi rhumele eKalinin le Rhaxiya. Endzhaku ka malembe mambirhi, hi 1946, ma ndzi pfumelele ku muka eximutanini xa rikwerhu laha ndzi nga fika ndzi pfuxeta ntirho wa ku chumayela. Hiloko Masoviet ma tlhela ma ndzi khoma hi 1951. Enkarhini lowu ma ndzi hlongolele eSiberia swin’we ni Timbhoni tin’wana to tala. Ndzi kale ndzi tlhelela ekaya hi 1969.

Loko ndzi anakanya hi leswi ndzi langutaneke na swona evuton’wini, ndzi tsundzuka swiyimo swo tala leswi eka swona Yehovha a ndzi nyikeke matimba ya ku tshama ndzi tshembekile eka yena. Nkarhi lowu ndzi wu heteke ndzi ri karhi ndzi tirhela Muvumbi wa mina a ndzi nge wu pimanisi na nchumu emisaveni leyi. Sweswi ndzi kayakayisiwa hi ku tsana loku vangiwaka hi vudyuhari swin’we ni vuvabyi. Kambe ntshembo lowu tiyisekisiweke wa misava leyintshwa, laha miri wu nga ta tlhela wu va ni matimba ya vuntshwa, wu tiyisa ku tiyimisela ka mina ku nga “tshiki ku endla leswi nga swinene.”—Gal. 6:9.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 100-102]

Ndzi Ni Swo Tala Swo Yimbelela Ha Swona

Alexandra Cordon

U velekiwe hi: 1929

U khuvuriwe hi: 1957

Matimu ya yena hi ku komisa: U xanisiwe hi mfumo wa Soviet naswona sweswi i muhuweleri evandlheni.

Ku rhandza ka mina ku yimbelela ku ndzi pfune leswaku ndzi kuma ntiyiso, naswona hi ku famba ka nkarhi ku ndzi pfune leswaku ndzi tshama ndzi tiyile emoyeni loko ripfumelo ra mina ri ringiwa. Mhaka ya mina yi sungule hi va-1940 loko ndza ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, laha ndzi vulavurisaneke ni ntlawa wa vantshwa eCorjeuţi lava a va tiphina hi ku hungasa hi ku yimbelela tinsimu ta Mfumo ni ku bula hi Bibele. Ntiyiso wa Bibele lowu ndzi wu dyondzeke loko ku ri karhi ku dyiwa mabulo wolawo niloko ku ri karhi ku yimbeleriwa, wu fikelele mbilu ya mina.

A swi hlwelanga leswaku ndzi va muhuweleri wa mahungu lamanene. Leswi swi endle leswaku hi 1953 ndzi pfaleriwa swin’we na Timbhoni tin’wana ta khume. Loko ndza ha rindzele ku gweviwa, a ndzi pfaleriwe ekhotsweni ra le Chisinau. Ndzi tshame ndzi tiyile emoyeni hikwalaho ko yimbelela tinsimu ta Mfumo, leti entiyisweni a ti hlundzukisa un’wana wa varindzi va khotso. U te: “U le khotsweni. Leyi a hi ndhawu yo yimbelela eka yona!”

Ndzi n’wi angule ndzi ku: “Vutomi bya mina hinkwabyo a ndzi ri xiyimbeleri. Ha yini ndzi fanele ndzi tshika ku yimbelela sweswi? U nga ha ndzi pfalela, kambe a wu nge swi koti ku ndzi pfala nomu. Mbilu ya mina yi ntshunxekile naswona ndzi rhandza Yehovha. Kutani ndzi ni swo tala swo yimbelela ha swona.”

Ndzi gweviwe malembe ya 25 ekampeni ya nxaniso le Inta, ekusuhi ni laha ku vuriwaka Arctic Circle. Hi nkarhi wa tin’hweti ta ximumu xo koma, mina na Timbhoni tin’wana hi tirhe emakhwatini ya le kusuhi. Tinsimu ta Mfumo leti to tala ta tona a hi ti tiva hi nhloko ti tlhele ti hi pfuna ku tshama hi tiyile emoyeni ni ku titwa hi ntshunxekile embilwini. Ku tlula kwalaho, varindzi va hina lava a va nga fani ni murindzi luya wa le Chisinau, va hi khutaze ku yimbelela.

Ndzi tshame ekampeni ya le Inta ku ringana malembe manharhu, tin’hweti tinharhu ni masiku manharhu. Kutani, loko vabohiwa va rivaleriwa milandzu ya vona ndzi ntshunxiwile. Hikwalaho ka leswi a ndzi nga si pfumeleriwa ku ya ekaya eMoldova, ndzi ye eTomsk le Rhaxiya. Kwalaho ndzi tlhele ndzi hlangana na nuna wa mina, loyi na yena a heteke nkarhi a ri ekhotsweni. A swi endla malembe ya mune hi hambanile.

Hikwalaho ka leswi a ndzi pfaleriwile, a ndzi nga si kombisa ku tinyiketela ka mina eka Yehovha hi nkhuvulo. Kutani ndzi vutise vamakwerhu va le Tomsk loko swi ta koteka leswaku ndzi khuvuriwa. Leswi a ku ri ni van’wana vo hlayanyana lava na vona a va lava ku khuvuriwa, vamakwerhu va hatle va lunghiselela leswaku hi khuvuriwa. Hambiswiritano, hikwalaho ka leswi ntirho a wu yirisiwile, va kunguhate leswaku hi khuvuriwa ni vusiku etiveni leri nga le khwatini ra le kusuhi.

Hi suke eTomsk hi famba ha vambirhi-mbirhi hi ya ekhwatini hi nkarhi lowu vekiweke, leswaku hi nga ehleketeleriwi nchumu. A hi fanele hi famba havambirhi-mbirhi naswona lava nga endzhaku a va fanele va landzelela lava nga emahlweni ka vona kukondza hinkwerhu hi fika etiveni hi hlayisekile. Hinkwerhu ka hina a hi twanane tano. Khombo ra kona, vamakwerhu vambirhi va xisati lava dyuhaleke lava a va ri emahlweni ka mina ni loyi a ndzi famba na yena va lahleke ndlela. Hiloko hi va landzela kutani lava a va ta endzhaku ka hina na vona va hi landzela. Ku nga ri khale, hina va kwalomu ka khume se a hi ngungumela emunyameni naswona hi tsakamile hikwalaho ka mberha, hi tlhela hi rhurhumela hikwalaho ka xirhami. Leswi ndhawu yoleyo a yi dume hi tibere ni mahlolwa, a hi pfa hi twa onge hi le ku swi voneni. A hi chuhile lerova mpfumawulo wun’wana ni wun’wana a wu hi chavisa.

Hi ku xiya leswaku a swi ri swa nkoka ku ka hi nga chavi kumbe ku heleriwa hi ntshembo, ndzi ringanyete leswaku hi yima hi ku whii, kutani hi yimbelela risimu ra Mfumo hi noti, hi ntshembo wa leswaku kumbexana lavan’wana va ta hi twa. Hi tlhele hi khongela hi timbilu ta hina hinkwato. Mawaku ndlela leyi hi tsakeke ha yona loko hi twa lavan’wana na vona va ri karhi va hlavelela emunyameni! Kunene, vamakwerhu a va hi twile! Va nambe va lumeka thoci leswaku hi ta kota ku ya laha va nga kona. A ka ha dyiwanga nkarhi, hi lo nyuperisiwa ematini yo titimela, kambe a hi ku twanga ku titimela koloko hikuva a hi tsake ngopfu.

Sweswi ndzi ni malembe ya 74 hi vukhale naswona ndzi vuyele eCorjeuţi, laha ndzi kumeke ntiyiso kona. Ku nga khathariseki leswi ndzi dyuhaleke, ndza ha ri na swo tala swo yimbelela ha swona, ngopfu-ngopfu swo dzunisa Tata wa hina la nge tilweni.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 104-106]

Ndzi Ringete Ku Tekelela Xikombiso Xa Vatswari Va Mina

Vasile Ursu

U velekiwe hi: 1927

U khuvuriwe hi: 1941

Matimu ya yena hi ku komisa: A a ri nandza wa vandlha naswona a a tirha laha tibuku a ti kandziyiseriwa exihundleni.

Vatswari va mina, ku nga Simeon na Maria va ka Ursu, va khuvuriwe hi 1929. A ndzi ri mativula eka vana va vona va ntlhanu. Hi nkarhi wa mfumo wa Vufasisi, Tatana na Manana va pfaleriwile naswona va gweviwa ku tshama malembe ya 25 va tirhisiwa hi nsindziso hikwalaho ko ala ku nghenela swa tipolitiki. Vamakwerhu va moya va le vandlheni ra le kusuhinyana ra le Corjeuţi a va hi khathalela va tlhela va khathalela ni purasi ra ka hina. Hikwalaho, minkarhi hinkwayo a hi ri ni swakudya leswi eneleke. Kokwa wa hina wa xisati loyi a a dyuharile, loyi a a nga ri Mbhoni, na yena u hi khathalerile. Hi nkarhi wolowo a ndzi ri ni malembe ya 14 hi vukhale.

Hikwalaho ka xikombiso lexinene xa vatswari va mina, ndzi ringete hi matimba ku khathalela vumoya bya tindzisana ta mina. Leswaku ndzi endla sweswo, siku rin’wana ni rin’wana a ndzi pfuka nimixo leswaku hi bula hi xiyenge xo karhi xa minkandziyiso ya hina leyi sekeriweke eBibeleni. Minkarhi yin’wana a va nga swi lavi ku pfuka, kambe a ndzi va sindzisa leswaku va pfuka. Ndzi xiye leswaku i swa nkoka ku va ni mikhuva leyinene ya ku dyondza. Hikwalaho, leswi vatswari va hina va hatleke va ntshunxiwa kutani va vuya ekaya hi 1944, va tsakile ku vona ndlela leyi a hi tiye ha yona emoyeni. A ku ri ntsako lowukulu ku tlhela hi hlangana! Hambiswiritano, ntsako wa hina a wu tlhaveriwanga hi dyambu.

Haxawa xa kona, masocha ya Soviet ma khome Tatana kutani ma n’wi pfalela eNorilsk le Siberia, ehenhla ka laha ku vuriwaka Arctic Circle. Endzhakunyana ka malembe manharhu, ndzi tekane na Emilia, ku nga makwerhu wa xisati la hisekaka ni la rhandzaka swilo swa moya. Kahle-kahle hi kule swin’we, kutani a ndzi n’wi tiva kahle. Hambiswiritano, endzhaku ka lembe rin’we ntsena hi catile, ndzi khomiwe swin’we na manana. Hi rhumeriwe eChisinau, laha hi gweviweke malembe ya 25 hi tirha hi nsindziso. Emilia u khathalele tindzisana ta mina hi rirhandzu, leti hi nkarhi wolowo a ti nga ri na vatswari naswona ti nga ri na buti.

Eku heteleleni, ndzi rhumeriwe emigodini ya malahla eVorkuta, ku nga kampa ya nxaniso leyi a yi dumile en’walungwini wa Arctic Circle. Endzhakunyana ka malembe mambirhi, hi 1951, Emilia ni tindzisana ta mina tinharhu ta xinuna ni yin’we ya xisati va hlongoleriwe eTomsk, evupela-dyambu bya Siberia. Hi 1955, Emilia u kombele ku rhurhiseriwa eVorkuta leswaku a ta va na mina. Kwalaho u veleke mativula eka vana va hina vanharhu, ku nga nhwana loyi hi n’wi thyeke vito ra Tamara.

Hi September 1957 mfumo wu rivalele vabohiwa kutani hi ntshunxiwa. Kambe endzhakunyana ka n’hweti yin’we ndzi tlhele ndzi pfaleriwa. Enkarhini lowu ndzi gweviwe malembe ya nkombo ekampeni ya nxaniso eMordvinia, ekusuhi ni le Saransk le Rhaxiya. Vamakwerhu van’wana vo tala na vona a va pfaleriwe ekhotsweni rero, naswona a ka ha ta ta van’wana vo tala. Loko vasati va hina va hi endzela, nkarhi na nkarhi a va kota ku ngungumerisa minkandziyiso leyi hi yi tlangeleke swinene. Hi December 1957, Emilia u rhurhele eKurgan, evupela-dyambu bya Siberia, leswaku a ya khathalela Tamara n’wana wa hina wa nhwanyana, loyi a a tshama ni vatswari va Emilia. Hikwalaho, ku hundze malembe ya nkombo mina na Emilia hi nga ri swin’we. Hambiswiritano, leyi a ku ri yona ntsena ndlela yo sirhelela Tamara leswaku a nga yisiwi endhawini ya Mfumo yo hlayisa lava pfumalaka vahlayisi.

Hi 1964, ndzi ntshunxiwile kambe a ndzi pfumeleriwanga ku tlhelela ekaya eMoldova. Hambileswi, mfumo a wu ndzi pimela laha ndzi faneleke ndzi famba kona, ndzi swi kotile ku hlangana ni nsati wa mina ni n’wana eKurgan, laha a ndzi ri mufambisi wa dyondzo ya buku evandlheni. Hi 1969 hi rhurhele eKrasnodar le Caucasus. Endzhaku ka loko ndzi tirhe kwale ku ringana malembe ya nhungu, hi rhurhele eChirchik le Uzbekistan. Kwalaho ndzi tirhe eka vugandliselo bya le xihundleni. Eku heteleleni hi 1984 hi pfumeleriwe ku tlhelela eMoldova. Hi ake eTighina, ku nga doroba leri a ri ri ni vanhu va 160 000, ni vahuweleri va 18 ntsena. Hi ku famba ka nkarhi, ntlawa lowu lowutsongo wu kurile wu va mavandlha ya kaye lama nga ni vahuweleri ni maphayona ya kwalomu ka 1 000.

Xana ndza tisola hikwalaho ka malembe yo tala lama ndzi ma heteke etikampeni ta nxaniso ni le makhotsweni hikwalaho ko tirhela Hosi? Doo! Eka mina, hambileswi a ndza ha ku khuvuriwa naswona ndzi ri ni malembe ya 14 hi vukhale, a ndzi swi tiva leswaku mphikamakaneta leyi nga kona hi leyi: u fanele u rhandza Xikwembu kumbe u rhandza misava! Leswi a ndzi kunguhate ku tirhela Yehovha, a ndzi kalanga ndzi teriwa hi mianakanyo yo n’wi landzula.—Yak. 4:4.

[Swifaniso]

Eximatsini: Vasile Ursu

Empfungwe eximatsini: Vasile na Emilia nsati wakwe na Tamara, n’wana wa vona wa nhwanyana

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 108-110]

Xifanyetana Lexi Teke Xi Tamele Xiluva Xi Ndzi Khumbe Mbilu

Valentina Cojocaru

U velekiwe hi: 1952

U khuvuriwe hi: 1997

Matimu ya yena hi ku komisa: A a ri mudyondzisi hi nkarhi wa mfumo wa Soviet, naswona a a pfa a dyondzisa vana leswaku Xikwembu a xi kona.

Hi 1978, a ndzi ri mudyondzisi exikolweni xa tindzumulo eFeteşti, le Moldova. Nakambe a ndzi ri un’wana wa lava nge Xikwembu a xi kona. Loko hina vadyondzisi hi ri enhlanganweni, hi lerisiwe leswaku hi ringeta hi matimba ku khorwisa vana va Timbhoni ta Yehovha leswaku Xikwembu a xi kona. Rero ri vonake ri ri vonelo lerinene eka mina. Kutani ndzi ringete ku fikelela timbilu ta tindzumulo leti nga Timbhoni hi ku endla swikombiso leswi nga ta ti endla ti ehleketa kambirhi kanharhu. Hiloko ndzi endla leswi a swi vonaka swi ri vonelo lerinene eka mina.

Ndzi kombele tlilasi leswaku yi lunghiselela mintanga mimbirhi. Eka lowun’wana, vana a va ta byala swiluva va swi cheleta naswona va hamba va hlakula. Kambe tanga lowun’wana a va nga fanelanga va wu endla nchumu. Ndzi va byele leswaku a wu ri wa Xikwembu, naswona a xi ta wu khathalela hi xoxe. Vana va sungule ntirho lowu hi ku hiseka. Kunene, leswi vana a va cheleta va tlhela va hlakula ntanga wa vona, “ntanga lowutsongo wa Xikwembu” wu sungule ku tlhuma.

Kutani siku rin’wana leri a ri xe kahle, ndzi hlengelete tlilasi emahlweni ka mintanga yoleyo mimbirhi. Ndzi bumabumele vana hikwalaho ka matshalatshala ya vona lamanene, laha endzhaku ndzi sunguleke mhaka ya mina hi vukheta. Ndzi va vutisile: “Xana mi swi xiyile leswaku Xikwembu a xi endlanga nchumu entangeni wa xona? Xana ma yi vona ndlela leyi swi nga erivaleni ha yona leswaku ntanga lowu a hi wa munhu?”

Vana va pfumerile leswaku hakunene swi vonaka swi ri tano. Hiloko ndzi boxa yinhla ya mina: “Vana, a ndzi ri ma swi vona leswaku ntanga lowu wu tlhumile hikuva Xikwembu a hi xa xiviri, xo va kona emianakanyweni ya vanhu ntsena. Kutani ke, leswi Xikwembu xi nga riki kona, xana xi swi khathalela njhani swiluva kumbe swilo leswin’wana?”

Loko ndzi ri karhi ndzi vulavula, ndzi langute vana leswaku ndzi ta vona ndlela leyi a va angula ha yona. Ndzi xiye xifanyetana xin’wana, lexi vatswari va xona a va ri Timbhoni, xi tikombe xi nga swi twisisi leswi a ndzi swi hlamusela. Xi hetelele xi nga ha swi koti ku tikhoma. Hiloko xi tsutsumela enhoveni ekusuhinyana, xi tsema xiluva xo karhi xa xitshopana kutani xi vuya na xona ivi xi ndzi vutisa, xi ku: “Loko Xikwembu xi nga ri kona, i mani loyi a miriseke xiluva lexi? Hikuva ku hava ni un’we wa hina loyi a xi khathaleleke.” Leswi xi swi vuleke swi endle leswaku ndzi anakanyisisa. Ndzi sungule ku xiya leswaku n’wana loyi u boxe yinhla ya nkoka swinene.

Hikwalaho ka leswi ndzi kuriseriweke eka Vukhomunisi, ku hundze malembe yo tala ndzi nga si teka goza ro kambisisa Bibele. Hambiswiritano, hi 1995, ndzi ye eka Timbhoni ta le ndhawini ya ka hina kutani ndzi kombela ku dyondzeriwa. Anakanya ndlela leyi a ndzi tsake ha yona loko ndzi vona leswaku un’wana wa vana lava ndzi nga tshama ndzi va dyondzisa i un’wana wa lava va ndzi dyondzelaka!

Kunene, fambiselo ra Vukhomunisi ri ndzi nyike dyondzo leyinene ya misava. Kambe ri tsandzekile ku ndzi dyondzisa tidyondzo ta nkoka swinene evuton’wini bya mina. Namuntlha, hikwalaho ka Yehovha na xifanyetana lexi veke ni xivindzi, se ndza swi kota ku tirhisa vutivi bya mina bya moya ni bya misava leswaku ndzi pfuna van’wana ku twisisa leswaku hakunene Xikwembu xi kona ni leswaku xi va khathalela hi ku helela vanhu va xona lava xi va tumbuluxeke.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 113-115]

U Velekiwe Laha A Va Hlongoleriwe Kona

Lidia Sevastian

U velekiwe hi: 1954

U khuvuriwe hi: 1995

Matimu ya yena hi ku komisa: Endzhaku ka loko a kurisiwe hi mana wakwe la nga Mbhoni na tata wakwe la nga riki mupfumeri, ku hundze malembe yo tala a nga si hlangana ni Timbhoni ta Yehovha.

Manana ni kokwa wa mina wa xisati va ve Timbhoni ta Yehovha eku sunguleni ka va-1940. Hambileswi Tatana a a ri munhu lonene, a nga wu amukelanga ntiyiso wa Bibele hi nkarhi wolowo. Hi 1951, Manana a a ri ni vana vambirhi naswona a a tike mahahlwa. Hi April, lembe rolero, valawuri va ringete ku hambanisa ndyangu wa ka hina. Loko Tatana a ri entirhweni, va hoxe Manana ni vamakwerhu exitimeleni xo ya eSiberia, naswona Manana a a ri ekusuhi ni ku veleka. Hambiswiritano, loko xitimela xi nga si famba, Manana u swi kotile ku tivisa Tatana, kutani a vuya ekaya hi ku hatlisa. Hambileswi a a nga ri Mbhoni, u khandziye xitimela kutani a famba ni ndyangu wakwe laha a wu hlongoleriwa kona.

Loko hi ri endleleni yo ya eSiberia, Manana u pfumeleriwe ku tshamanyana edorobeni ra Asino leswaku a ta bebulela mahahlwa kona. Ndyangu hinkwawo a wu fanele wu ya emugangeni wa Tomsk, laha Tatana a a lunghiselele byetlelo. Tatana u averiwe ku tirha ni vamakwerhu. Endzhakunyana ka mavhiki ma nga ri mangani, Manana ni mahahlwa yakwe lawa a ma ha ku velekiwa va tlhele va hlangana ni swirho leswin’wana swa ndyangu. Lexi vavisaka, mahahlwa ma file hikwalaho ka xiyimo lexi a xi nga tsakisi xa ndhawu leyi ndyangu wa ka hina a wu tshama eka yona.

Hambiswiritano, manana u veleke vana van’wana va mune laha a va hlongoleriwe kona, ku katsa na mina ni hahlwa ra mina. Tatana u hi khathalele kahle hinkwerhu ka hina. Eku heteleleni hi 1957, hi pfumeleriwe ku tlhelela eximutanini xa rikwerhu. Manana u hambete a nghenisa misinya ya milawu ya Bibele etimbilwini ta hina, hambileswi maphorisa ya le xihundleni a ma n’wi veke tihlo.

Hi hala tlhelo, Tatana a a lava leswaku vana va yena va kuma dyondzo leyinene ya misava. Kutani loko ndzi ri ni malembe ya 16 hi vukhale, ndzi ye eChisinau leswaku ndzi ya dyondza eyunivhesiti. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi tekiwile kutani ndzi rhurhela eKazakhstan, laha a ndzi ri ekule ni vatswari va mina swin’we ni nhlengeletano ya Yehovha. Ndzi tlhelele eChisinau hi 1982 kutani hi ku hatlisa ndzi sungula ku lava vandlha ra vanhu va Yehovha, kambe a ko fana ni kwala. Ku hundze malembe ya nhungu ndzi titwa onge ko va mina ntsena edorobeni rolero loyi a a lava ku gandzela Yehovha.

Kutani siku rin’wana loko ndzi yime exitichini xa bazi, ndzi twe vavasati vambirhi va ri karhi va vulavula hi Yehovha. Hiloko ndzi tshinela ekusuhi leswaku ndzi ta kota ku va twa kahle. Hi ku anakanya leswaku ndzi muyimeri wa KGB, vavasati volavo va cince bulo ra vona. Loko va famba ndzi va sale endzhaku, laha handle ko kanakana va sunguleke ku chuha. Hiloko ndzi hatla ndzi tshinela ekusuhi na vona, kutani endzhaku ka loko ndzi burilenyana na vona, va swi vona leswaku a ndzi nhlori. Eku heteleleni, norho wa mina wo lava ku tihlanganisa ni nhlengeletano ya Yehovha wu hundzuke wa xiviri! Kambe lexi vavisaka, nuna wa mina u lwisane ni ripfumelo ra mina.

Hi nkarhi wolowo a hi ri ni vana vambirhi. Hi 1992, ndzi endliwe vuhandzuri elongweni kutani ndzi boheka ku tshama ndzi etlele exibedlhele ku ringana tin’hweti ta tsevu. Enkarhini wolowo wa maxangu evuton’wini bya mina, ku humelele nchumu wun’wana wo tsakisa: N’wana wa mina Pavel, u tinyiketele eka Yehovha kutani a khuvuriwa hi 1993 entsombanweni wa matiko hinkwawo eKiev. Hi ku famba ka nkarhi ndzi hlakarherile lerova ndzi kota ku tlhela ndzi famba. Kutani hi 1995, na mina ndzi kombise ku tinyiketela ka mina eka Yehovha.

Namuntlha, swirho swo tala swa ndyangu wa ka hina i Timbhoni kutani ndzi nkhensa Yehovha na Manana hikwalaho ka sweswo, loyi xikombiso xa yena xa ku yima a tiyile minkarhi hinkwayo xi dzikeke eka mina. Loko ku ri tata wa mina la rhandzekaka, ndza tsaka ku vula leswaku loko a nga si fa, na yena u ve nandza wa Yehovha.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 117, 118]

Leswi Hi Lahlekeriweke Hi Swona A Hi Nchumu Loko Swi Pimanisiwa Ni Leswi Yehovha A Lahlekeriweke Hi Swona

Mihai Ursoi

U velekiwe hi: 1927

U khuvuriwe hi: 1945

Matimu ya yena hi ku komisa: U xanisiwe hi Mafasisi ni Makhomunisi.

Ndzi ve muhuweleri wa mahungu lamanene hi 1941. Hi 1942 loko ndzi ri ni malembe ya 15 hi vukhale, a ndzi fanele ndzi leteriwa vusocha exikolweni xa le ndhawini ya ka hina. Etlilasini a ku hayekiwe xifaniso xa Hosi Michael wa le Romania, xa Jenerala Antonescu ni xa Wanhwana Mariya. Loko ntlawa wa hina wu nghena etlilasini, a wu fanele wu korhamisa nhloko emahlweni ka swifaniso kutani wu ba xihambano. Hi ri vanharhu hi arile ku endla sweswo.

Hikwalaho ka sweswo maphorisa ya le ndhawini ya ka hina ya hi be hi ndlela ya tihanyi. Hi hete vusiku hinkwabyo hi ri exikolweni. Nimixo hi rhumeriwe eCorjeuţi, laha hi nga tlhela hi bukuteriwa. Ku suka eCorjeuţi, hi yisiwe etindhawini tin’wana to hlayanyana hi nga si rhumeriwa ehubyeni ya masocha, laha hi fambeke tikhilomitara ta kwalomu ka 100 hi milenge ku ya kona. Milenge ya mina a yi mpfempfa ngati hikwalaho ko famba. Eku heteleleni hi mukisiwe hi nga gweviwanga, swi nga endleka leswaku a ku ri hikwalaho ka leswi a ndza ha ri ntsongo.

Loko ndzi ri ni malembe ya 18 hi vukhale, ndzi tsarisiwe ku va socha hi valawuri va Soviet. Ndzi tlhele ndzi ala ku nghenela swa tipolitiki kutani mina na munghana wa mina Gheorghe Nimenco hi biwe hi ndlela ya tihanyi. Kahle-kahle u fe endzhakunyana ka mavhiki ya tsevu hikwalaho ka leswi a a vavisekile swinene. Ndzi tlhele ndzi mukisiwa, ndzi anakanya leswaku va swi teke leswaku ndza ha ri ntsongo. Masocha ya Soviet ma tlhele ma ndzi khoma hi 1947, enkarhini lowu a ma ndzi xungeta leswaku ma ta ndzi duvula loko ndzi ala ku ya evusocheni. Hambiswiritano, ma ndzi pfalele ndzi ri ndzexe ku ringana tin’hweti timbirhi, laha endzhaku ma ndzi rhumeleke ku ya tirha hi nsindziso etsimeni ra Volga-Don ro cela Mugerho. A wu ri ntirho lowu nga ni khombo naswona ku fe vanhu vo tala. Ndzi pone ri ahlamile eka mhangu yin’wana leyi ku feke vanhu vo tala eka yona kutani ndzi mukisiwa ekaya eMoldova.

Kwalaho ndzi fike ndzi teka nsati. Kutani hi 1951 mina ni nkatanga Vera loyi a a tikile hi hlongoriwile, eku sunguleni hi fambe hi xitimela ivi hi famba hi xikepe hi ya ekhwatini ra nhlangasi wa Siberia, ku nga khwati leri nga ekusuhi ni laha ku vuriwaka Arctic Circle, laha a ndzi fanele ndzi tsemelela timhandzi kona. Mina na Vera a hi tshama ni mindyangu yin’wana ya 16 exiyindlwanini. Lexi tsakisaka, hi 1959 hi pfumeleriwe ku tlhelela ekaya eMoldova.

Ku ni swilo swo tala leswi ndzi tiyiseke emalembeni wolawo yo tika ni lama landzeleke. Xin’wana a ku ri xikombiso xa ripfumelo ra buti wa mina Ion. (Vona tluka 89.) U gweveriwe rifu naswona u arile ku landzula ripfumelo rakwe hambileswi a a nga swi tivi leswaku xigwevo xa yena xi ta cinciwa xi vevukisiwa. Na mina swi ndzi tiyisile loko ndzi anakanya ndlela leyi minkarhi hinkwayo Yehovha a ndzi khathaleleke ha yona ni ndlela leyi hi ku famba ka nkarhi a khathaleleke nsati wa mina ha yona, eka miringo leyi hi koteke ku yi tiyisela hikwalaho ka vito rakwe. Nilokoswiritano, leswi hi lahlekeriweke hi swona a hi nchumu loko swi pimanisiwa ni leswi Yehovha a hi endleleke swona hi ku rhumela N’wana wakwe leswaku a ta hi kutsula. Ku anakanya hi xitlhavelo xolexo lexi xiyekaka, swi endla leswaku ndzi tsakela siku rin’wana ni rin’wana.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 121-123]

Ndzi Vone Nkhathalelo Wa Yehovha Wa Rirhandzu

Mihailina Gheorghiţa

U velekiwe hi: 1930

U khuvuriwe hi: 1947

Matimu ya yena hi ku komisa: A a ri mungungumerisi wa minkandziyiso tlhelo muhundzuluxeri emalembeni ya ku yirisiwa ka ntirho.

Ndzi dyondze ntiyiso hi 1945 naswona a ndzi tsakela ku byela vaakelani va mina mahungu lamanene eximutanini xa rikwerhu xa Glodeni ni le ximutanini xa le kusuhi xa Petrunea. Valawuri va xikolo va ale ku ndzi nyika diploma hikwalaho ka leswi a ndzi chumayela exikolweni. Hambiswiritano, swi ndzi tsakisile ku tirhisa dyondzo ya mina eku hundzuluxeleni ka tibuku leti sekeriweke eBibeleni ti suka eka Xiromania ni Xiukraine ti ya eka Xirhaxiya.

Endzhakunyana ka loko ndza ha ku khuvuriwa, ndzi kumiwe ndzi ri eku hundzuluxeleni kutani ndzi gweviwa ku ya tirha malembe ya 25 hi nsindziso eVorkuta, en’walungwini wa Arctic Circle, laha a ku ri ni vamakwerhu van’wana vo tala va moya. Hambileswi swiyimo a swi tika, hinkwerhu a hi hambeta hi chumayela. Hi tlhele hi kota ku kuma tibuku. Entiyisweni, hi tlhele hi tiendlela tin’wana leswaku hi ti tirhisa kona kwale kampeni.

Siku rin’wana ndzi hlangane ni nhwanyana loyi a a khomiwe hikwalaho ka leswi hi xihoxo valawuri a va anakanya leswaku i Mbhoni. Ndzi ringanyete leswaku a kambisisa Rito ra Xikwembu tanihi leswi Yehovha a nga ni matimba yo ntshunxa vanhu vakwe loko sweswo ku ri xikongomelo xa yena. U hetelele a pfumele ku dyondzeriwa Bibele naswona u ve un’wana wa vamakwerhu. Endzhakunyana ka sweswo, u ve wo sungula ku ntshunxiwa ekampeni.

Hi ku famba ka nkarhi, ndzi rhurhiseriwe eKaraganda, le Kazakhstan. Eku heteleleni hi July 5, 1956, na mina ndzi ntshunxiwile. Ndzi rhurhele eTomsk, laha ndzi hlanganeke na Alexandru Gheorghiţa loyi ndzi tekaneke na yena, loyi a heteke malembe ya tsevu a ri ekhotsweni hikwalaho ka ripfumelo ra yena. Havumbirhi bya hina hi hambete hi chumayela ensin’wini leyikulu ya le Siberia, hi ri karhi hi swi tiva leswaku maphorisa ya le xihundleni ya ha hi veke tihlo. Hi tlhele hi rhurhela eIrkutsk, evupela-dyambu bya Tiva ra Baikal. Kwalaho hi hambete hi endla tibuku exihundleni. Endzhakunyana hi tlhele hi tirha eBishkek, le Kyrgyzstan. Hambileswi Alexandru a a chumayela hi vuxiyaxiya, u khomiwile kutani a gweviwa khume ra malembe.

Muchuchisi u vule leswaku ndzi nga endzela Alexandru ekhotsweni loko a ha yimele xigwevo xa yena. Leswi hi ntolovelo mhaka yo fana ni leyi a yi nga pfumeleriwi, ndzi n’wi vutisile leswaku hikwalaho ka yini a ndzi kombisa musa wonghasi. U te: “Ma ha ku tekana naswona mi ni n’wana. Kumbexana mi ta cinca xiboho lexi mi xi endleke.” Ndzi n’wi byele leswaku i khale swinene mina na Alexandru hi endle xiboho xo tirhela Yehovha naswona hi tiyimisele ku tshama hi tshembekile. U angule a ku: “Hambi ku ri Bibele ya wena yi vula leswaku mbyana leyi hanyaka ya antswa swinene ku ri ni nghala leyi feke.” (Ekl. 9:4) Ndzi te: “U tiyisile, kambe mbyana leyi hanyaka leyi u vulavulaka ha yona a yi nge yi dyi ndzhaka ya misava leyintshwa ya Xikwembu.”

Alexandru u hete xigwevo xa yena xa malembe ya khume a ri ekhotsweni a tlhela a heta lembe a ri mubohiwa ekaya rakwe. Endzhaku ka loko a ntshunxiwile, hi rhurhele eKazakhstan ivi hi ya eUzbekistan hi ya pfuneta ku chumayela. Eku heteleleni hi 1983, hi tlhelele eMoldova, naswona a hi tsakile loko hi kuma lunghelo leri nga pimanisiwiki na nchumu ro pfuna vanhu va timbilu letinene etindhawini to tala to hambana-hambana leswaku va dyondza hi Yehovha.

Loko ndzi anakanya hi nkarhi lowu hundzeke, ndzi nga vula leswaku minkarhi yin’wana a ndzi pfa ndzi langutana ni ku nonon’hweriwa evuton’wini. Kambe swi ve tano ni le ka vaakelani va mina lava a va nga ri Timbhoni. Na vona a va ri ni swiphiqo swo tala leswi a va fanele va langutana na swona. Kambe ku hambana ka kona hi leswaku hina a hi xaniseriwa mahungu lamanene. Hikwalaho, hi vone ndlela ya rirhandzu leyi Yehovha a hi sirheleleke ni ku hi khathalela ha yona. Ku tlula kwalaho, a hi swi tiva leswaku endzhaku ka miringo hi ta kuma vutomi lebyi nga heriki lebyi tsakisaka.

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 80, 81]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA EMOLDOVA

1891: C. T. Russell u endzela eKishinev, le Bessarabia (laha sweswi ku vuriwaka Chisinau, le Moldova).

1895

1921: Xiviko xa lembe na lembe xi kombisa leswaku vanhu vo tlula 200 va amukele ntiyiso wa Bibele.

1922: Ku akiwa “yindlu yo hlanganyela eka yona” yo sungula, eCorjeuţi.

1925: Ku yirisiwa ntirho wa Swichudeni swa Bibele.

1930

1940: USSR yi tekela Romania tiko ra Bessarabia, kutani ri vitaniwa Moldavia ya SSR.

1941: Romania yi tlhela yi teka Moldova. Mfumo wa Vufasisi ni ku chava nyimpi swi endla leswaku Timbhoni ti xanisiwa.

1944: USSR yi tlhela yi teka Moldova. Nxaniso wu ya emahlweni.

1949: Masocha ya Soviet ma sungula ku hlongola Timbhoni ta Yehovha ni vanhu van’wana.

1951: Stalin u sungula tsima ra Operation North.

Hi va-1960: KGB yi ringeta ku endla leswaku ku va ni ku avana exikarhi ka vanhu va Xikwembu.

1965

1989: Timbhoni ti kuma ntshunxeko lowu engetelekeke wa vugandzeri. Vapfhumba va le Moldova va ya eminhlanganweni ya le Poland.

1991: Moldavia ya SSR yi vitaniwa Rhiphabliki ya Moldova. Ku khomiwa tinhlengeletano to sungula ta xifundzha. Riendzo ro sungula ra mufamberi wa marhavi ri endliwa hi muyimeri la humaka eyindlu-nkulu.

1994: Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwa ximfumo. Ku khomiwa ntsombano wo sungula wa muganga eChisinau.

2000

2000: Ku nyiketeriwa kaya lerintshwa ra Bethele eChisinau.

2003: Ku ni vahuweleri va 18 473 lava hisekaka eMoldova.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

20 000

10 000

1895 1930 1965 2000

[Mepe lowu nga eka tluka 73]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

UKRAINE

MOLDOVA

Briceni

Tabani

Lipcani

Şirăuţi

Corjeuţi

Ţaul

Feteşti

Soroca

Bălţi

Petrunea

CHISINAU

Căuşeni

Dniester River

Prut River

ROMANIA

Iasi

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 74]

Ilie Groza, un’wana wa Timbhoni to sungula eMoldova

[Xifaniso lexi nga eka tluka 75]

Tudor Groza

[Xifaniso lexi nga eka tluka 78]

Ioana Groza

[Swifaniso leswi nga eka tluka 92]

Parfin Palamarciuc ni n’wana wakwe Nicolae

[Xifaniso lexi nga eka tluka 93]

Vasile Gherman

[Xifaniso lexi nga eka tluka 94]

Nicolae Anischevici

[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Maria Gherman

[Swifaniso leswi nga eka tluka 96]

Matorokisi lawa Timbhoni ti fambisiweke ha wona eSiberia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 98]

Ivan Mikitkov

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Constantin Şobe

[Swifaniso leswi nga eka tluka 107]

Nicolai Voloşanovschi ni broxara leyi nge “Double Bottom”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 111]

Gheorghe Gorobeţ

[Xifaniso lexi nga eka tluka 126]

Holo ya Nhlengeletano eFeteşti

[Xifaniso lexi nga eka tluka 131]

Komiti ya tiko ya le Moldova, ku suka eximatsini ku ya exineneni: David Grozescu, Anatolie Cravciuc na Tiberiu Kovacs