A Va Swi Vula Vuhungasi

HOLO ya mintlangu a yi pfuma hi ntsako. Vanhu va makume ya magidi a va hlengeletanele ku hlalela xin’wana xa swiendlakalo leswi nyanyulaka swinene swa le Rhoma wa khale. Yindlu ya mintlangu a yi khavisiwe swinene hi mijeko, swiluva ni swilo leswi lukiweke swa mihlovo-hlovo. Swihlovo a swi humesa swimbyarumbyaru swa risuna, swi tata moya hi ku nun’hwela lokunene. Van’wankumi a va ambale tinguvu leto vangama swinene. Ntshungu lowu a wu pfa wu hleka loko wu ri eku buleni, kambe ku ntshunxeka ka wona a ku nga kombisi leswaku xiendlakalo lexi a xi ta va kona ku nga ri khale a xi ri lexi tsemaka nhlana.

Endzhakunyana ku chayiwa ka nanga ya xitsundzuxo leyi vuriwaka tubæ ku ntlhontlhe valwi vambirhi leswaku va ta eku lweni. Ntshungu a wu nga ha tikoti loko valwi lava va sungula ku hundlana hi tihanyi letikulu. Ku banana ka mabanga a ku nga twali hikwalaho ka ku khana ka vahlaleri loku dlayaka ni tindleve. Kan’we-kan’we mulwi un’wana u tlumbele nala wakwe ehansi hi ndlela ya vutlhari. Ku fa ni ku hanya ka mulwi loyi a weke se a swi ri emavokweni ya vahlaleri. Loko a va lo koweta hi swidukwana swa vona, a a ta hanya. Hi xikoweto xin’we xa makhundzu ya vona, ntshungu hinkwawo—ku katsa ni vavasati ni vanhwanyana—wu hlawule leswaku a fa. Kan’we-kan’we ntsumbu wakwe wu kokakokiwile wu susiwa endlwini ya mintlangu, ku susiwa ni misava leyi nga ni ngati hi tifoxolo, ku tisiwa sava lerintshwa, kutani ntshungu wu tilulamisela ku hlalela ku dlayiwa ka vanhu van’wana.

Eka vo tala lava a va tshama eRhoma wa khale, sweswo a swi tekiwa ku ri vuhungasi. Buku leyi nge Rome: The First Thousand Years yi ri: “Hambi ku ri valeteri lavakulu va ta mahanyelo a va nga lwisani na byona vuhungasi lebyi bya ku halatiwa ka ngati.” Naswona ntlangu wa ku lwa a ko va xin’wana xa swiendlo swa vuhungasi bya manyala lebyi a byi endliwa eRhoma. A ku lwiwa ni tinyimpi ta xiviri eswikepeni leswaku ku tsakisiwa vahlaleri lava nga ni torha ra ngati. Nakambe a ku dlayiwa vanhu erivaleni, laha mudyohi la avanyisiweke a a bohiwa emhandzini ivi a dyiwa hi swivandzana leswi nga ni ndlala.

Lava a va nga swi tsakeli ku dlayiwa ka vanhu a va lunghiseleriwa minkombiso yo hambana-hambana hi mfumo wa Rhoma. Emintlangwini ya ti-mime—minkombiso yo koma leyi vulavulaka hi vutomi bya siku na siku—“vuoswi ni rigangugangu a ku ri tona tinhloko-mhaka letikulu,” ku tsala Ludwig Friedländer, ebukwini leyi nge Roman Life and Manners Under the Early Empire. “Mavulavulelo ya kona a ma tele nhlambha, mafenya ya kona a ma nga tsakisi, a ma tele swikombiso leswi nyenyetsaka swa vuhunguki, naswona a ku kombisiwa ngopfu macinelo lama humeke endleleni loko ku chayiwa xitiringo.” Hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, “ku ni vumbhoni bya leswaku a ku endliwa vuoswi hi xiviri enkombisweni lowu a wu vuriwa mime hi nkarhi wa Mfumo wa Rhoma.” A swi fanerile loko Friedländer a vula leswaku nkombiso lowu wa mime i “vukanganyisi bya manyala lamakulu lebyi kucetelaka ku tikhoma loko biha ni nhlambha,” kutani a engetela a ku: “Minkombiso leyo biha swinene hi yona leyi a yi tsakeriwa ngopfu.”a

Xana xiyimo xi njhani namuntlha? Xana langutelo ra munhu hi vuhungasi se ri cincile? Vona vumbhoni bya kona, hilaha byi hlamuseriweke hakona eka xihloko lexi landzelaka.

Xana Ku Humelele Yini Hi Vuhungasi?

XANA a swi vangiwa hi yini leswaku Varhoma va khale, lava ku vuriwaka leswaku a va wu namarhela swinene ndhavuko wa vona, va tsakisiwa hi ku vona munhu-kulobye a humeleriwa hi khombo? Gerhard Uhlhorn wa tsala eka The Conflict of Christianity With Heathenism: “Swi nga vangiwa ntsena hi ku navela swilo swo titsakisa ha swona leswi nga swintshwa ni leswi nga ni matimba swinene. Loko vanhu se va korwile hi swilo hinkwaswo swo titsakisa leswi va swi kumeke, a va lava . . . leswi nga si tshamaka swi voniwa.”

Vanhu vo tala namuntlha hilaha ku fanaka va “navela swilo swo titsakisa ha swona leswi nga swintshwa ni leswi nga ni matimba swinene.” Kavula, swi nga endleka va nga hlengeletani leswaku va hlalela ku dlayiwa ka vanhu hi xiviri kumbe manyala yo karhi. Kambe vuhungasi lebyi va byi hlawulaka byi kombisa leswaku va rhandza madzolonga ni vuxaka bya rimbewu. Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

Tibayiskopo. Emalembeni ya sweswinyana vaendli va tibayiskopo va kombise leswaku “va rhandza swilo swo huma endleleni,” ku tiyisekisa muxopaxopi wa tibayiskopo, Michael Medved. Wa engetela: “Rungula ra tibayiskopo ri vonaka ri kombisa leswaku tihanyi ni vuhunguki hi swona swi faneleke ku tekeriwa swinene enhlokweni, swi xiximiwa hi ndlela yo hlawuleka, ku tlula tindlela hinkwato to kombisa ku tshembeka kumbe vunene.”

Vaendli va tibayiskopo lava phikizanaka ni thelevhixini va boheke ku endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va yenga vanhu va ya enkombisweni wa tibayiskopo. Mutshama-xitulu wa vuendlelo byin’wana bya tibayiskopo u ri: “Hi lava tibayiskopo leti hanyaka, ta xiyimo xa le henhla, leti tlulaka minongonoko hinkwayo leyi vanhu va yi vonaka eka TV. A swi vuli leswaku hina ha swi rhandza ku kombisa swiendlo swa ku halata ngati ni [nhlambha], kambe namuntlha ku laveka sweswo leswaku vanhu va tsakela bayiskopo.” Entiyisweni, hambi ku ri madzolonga ya nsele lama kombisiwaka eka tibayiskopo a ma ha vuli nchumu eka vanhu vo tala. Mukongomisi wa tibayiskopo, Alan J. Pakula u ri: “Vanhu se va tlanyarile hi minkombiso ya madzolonga. Nhlayo ya vanhu lava feke yi tlakuke hi mpimo lowu andzisiweke ka mune, swiendlo swa madzolonga swi tinyika matimba, kambe vanhu a va ha swi teki swi ri nchumu. Va rhandza madzolonga ya tihanyi.”

Thelevhixini. Ku kombisiwa erivaleni ka vuxaka bya rimbewu eka TV se swi tolovelekile eswiyengeni swo tala swa misava, ku katsa ni le Brazil, Japani ni le Yuropa. Munhu loyi a hlalelaka TV hi mpimo lowu tolovelekeke le Amerika u vona minkombiso ya vuxaka bya rimbewu ya kwalomu ka 14 000 hi lembe rin’we. Ntlawa wun’wana wa vulavisisi wu vika wu ku: “Ku tlakuka ka timhaka ta vuxaka bya rimbewu ni ku byi kombisa erivaleni a ku tikombi ku vohla. Timhaka leti khale a ti ri ndzhukano, to tanihi ku va ni vuxaka bya rimbewu ni xaka ra le kusuhi, ku tsakisiwa hi ku vona van’wana va xaniseka, ni ku va ni vuxaka bya rimbewu ni swiharhi, hi swona leswi kombisiwaka ngopfu hi nkarhi lowu vanhu vo tala va hlaleleke thelevhixini.”

Hi ku ya hi buku leyi nge Watching America, ku ni xivangelo xo kombisa swilo leswi rhandziwaka hi vanhu eka thelevhixini. Yi ri: “Ku kombisa vuxaka bya rimbewu swa vuyerisa. . . . Loko tikhampani ta vuhaxi ni ta ku endla minongonoko ti kuma leswaku vahlaleri lava a ti va tsakisa a va tele ku tlula lava a ti va hlundzukisa, hakatsongotsongo ti koke vaxavi vo tala hi ku pfumelela leswaku ku phyandlaseriwa tinhlambha leti engetelekeke hi ndlela leyi nga erivaleni swinene.”

Mintlangu Ya Tivhidiyo. Nguva leyi hi xiringaniso a yi ri yinene ya mintlangu ya vhidiyo leyi vuriwaka Pac-Man na Donkey Kong yi siviwe hi nguva leyintshwa ya mintlangu yo biha swinene. Profesa Marsha Kinder u vula leswaku mintlangu leyi “yi bihe ngopfu ku tlula TV kumbe bayiskopo.” Yi kombisa leswaku “ndlela yo kuma vulawuri i ku tirhisa madzolonga ntsena.”

Hikwalaho ka xirilo xa vanhu, khampani leyikulu eUnited States se yi pfumelela ku kombisiwa ka mintlangu ya yona ya tivhidiyo hi ku ya hi malembe ya munhu. Mfungho wa “MA-17”—lowu kombaka leswaku ntlangu wa “vatswatsi” a wu fanelanga eka lava malembe ya vona ma nga ehansi ka 17—kasi wu nga katsa ni madzolonga ya nsele, timhaka ta vuxaka bya rimbewu ni nhlambha. Hambiswiritano, van’wana va anakanya leswaku mfungho wa “vatswatsi” wu to endla leswaku vanhu va navela ku vona ntlangu wa kona. Muntshwa un’wana la hisekelaka mintlangu u ri: “Loko a ndzi ri ni malembe ya 15 hi vukhale kutani ndzi vona mfungho wa MA-17, a ndzi ta lwela ku kuma vhidiyo ya ntlangu wa kona ku nga khathariseki leswi katsekaka.”

Vuyimbeleri. Magazini lowu kambisisaka rungula ra vuyimbeleri lebyi dumeke wu vula leswaku eku heleni ka 1995, ko va tialbamu ta 10 ntsena eka ta 40 leto tlhavula leti a ti ri hava nhlambha naswona ti nga vulavuli hi swidzidzirisi, madzolonga kumbe vuxaka bya rimbewu. St. Louis Post-Dispatch ya vika: “Vuyimbeleri lebyi twiwaka ni hi vana lava nga si fikaka eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi hi lebyi tsemaka nhlana, naswona byo tala eka byona a byi pfuni nchumu. [Vuyimbeleri] lebyi tsakeriwaka hi vana van’wana va kondlo-a-ndzi-dyi byi tele vukari ni ku pfumala ntshembo, naswona byi susumetela ku va ni mianakanyo ya leswaku misava ni muyingiseri va avanyisiwile.”

Vuyimbeleri bya rifu, rhok “leyi tungulaka” ni rhep “ya vukari” byi twala byi ri lebyi fambisanaka ni madzolonga. Naswona hi ku ya hi xiviko xa San Francisco Chronicle, “vakongomisi vo tala va vumaki va vhumba leswaku mintlawa leyi chavisaka swinene yi ta va yona leyi fambaka emahlweni ku nga ri khale.” Tinsimu ta vukari ni rifu hi tona leti se ti nga emahlweni le Australia, Japani ni le Yuropa. Kavula, mintlawa yin’wana yi ringetile ku qambha tinsimu leti nga ni marito lamanene. Hambiswiritano, Chronicle yi ri: “Vumbhoni byi komba leswaku vuyimbeleri lebyinene a byi xaviwi ngopfu.”

Tikhompyutara. Leswi i switirho swa nkoka leswi pfunaka hi tindlela to tala. Hambiswiritano, van’wana va swi tirhise ku hangalasa swilo swo biha. Hi xikombiso, magazini lowu nge Maclean’s wu vika leswaku leswi swi katsa “swifaniso ni rungula leri vulavulaka hi swilo swo tanihi vugandzeri lebyi humeke endleleni, vunghwavava ni ku va ni vuxaka bya rimbewu ni vana—swilo leswi tsemaka vatswatsi vo tala nhlana, hi nga ha vuli vana.”

Tibuku. Vunyingi bya tibuku leti dumeke ti tele timhaka ta vuxaka bya rimbewu ni madzolonga. Marito lama ha ku sungulaka ku tirhisiwa swinene eUnited States ni le Canada hi lama nge “ntsheketo lowu tsemaka nhlana”—switori leswi chavisaka swinene leswi hlayiwaka ni hi vana va malembe ya nhungu hi vukhale. Diana West, hi ku ya hi leswi a swi tsaleke eka magazini lowu nge New York Teacher, u vula leswaku tibuku leti ti “tlanyata vana lavatsongo, ti onha vuswikoti byo anakanya ni ku sungula byi nga si sungula.”

Tibuku to tala ta mafenya leti kandziyisiweke eHong Kong, Japani ni le United States ti vulavula hi “timhaka ta nyimpi ya nsele lowukulu, ku dya vanhu-kulobye, ku pulukanyisa nhloko, vusathana, ku pfinya ni nhlambha,” ku vika nkambisiso wa National Coalition on Television Violence (NCTV). Dok. Thomas Radecki, mukongomisi eka vulavisisi bya NCTV u ri: “Ku dzika ka madzolonga ni rungula leri hlambisaka timbilu ra vuxaka bya rimbewu leri kumekaka eka timagazini leti hi leswi tsemaka nhlana. Swi komba leswaku hi pfumele ku va vanhu lava tlanyaleke swinene.”

Xilaveko Xa Ku Tivonela

Swi le rivaleni leswaku misava ya namuntlha yi tsakela vuxaka bya rimbewu ni madzolonga, kutani sweswo swi kombisiwa eka vuhungasi. Xiyimo xa kona xi fana ni lexi hlamuseriweke hi Pawulo, muapostola wa Vukreste loko a ku: “Kutani a va ha ri na tingana; va tinyiketile emikhuveni ya manyala, va endla swa thyaka hinkwaswo, va nga koti ku tikhoma.” (Vaefesa 4:19) Vanhu vo tala namuntlha va ni xivangelo lexi twalaka xo lava nchumu wo antswa. Xana na wena wa wu lava ke? Lokoswiritano, u ta tsaka ku tiva leswaku u nga byi kuma vuhungasi lebyinene, hilaha xihloko lexi landzelaka xi nga ta kombisa hakona.

[Box/Picture on page 19]

Thelevhixini Yi Nga Va Ni Khombo

THELEVHIXINI yi sungule ku voniwa hi va le, United States enkombisweni wa misava hinkwayo hi 1939 le New York. Mutsari un’wana wa phepha-hungu loyi a a ri kona u kombise ku kanakana malunghana ni vumundzuku bya xitirho lexi xintshwa. U tsarile a ku: “Xiphiqo xa thelevhixini hi leswaku vanhu va fanele va tshama va yi hlalerile; ndyangu lowu tolovelekeke wa Maamerika a wu na wona nkarhi wo yi hlalela.”

A a hoxisile swinene! Kahle-kahle ku vuriwe leswaku loko Muamerika la tolovelekeke a thwasa exikolweni, nkarhi lowu a wu heteke a ri emahlweni ka TV, wu ta va wu tlula lowu a wu heteke a ri emahlweni ka mudyondzisi hi 50 wa tiphesente. “Vana lava nga vahlaleri lavakulu va thelevhixini va ni nsele lowukulu, va hundzeleta ngopfu swilo, va ni miri lowukulu, a va tali ku twisisa xilo loko va nga xi voni, a va na ntwela-vusiwana, naswona i swichudeni leswi nga riki ni vuswikoti loko va ringanisiwa ni vana lava nga riki vahlaleri lavakulu va thelevhixini,” ku vula Dok. Madeline Levine, ebukwini ya yena leyi nge Viewing Violence.

Xana xitsundzuxo xa yena hi xihi ke? “Vana va fanele ku dyondzisiwa leswaku thelevhixini yi ni ntirho wa yona, ku fana ni xitirhisiwa xihi ni xihi lexi nga endlwini. A hi tshiki muchini wo omisa misisi wu ya emahlweni wu tirha loko misisi ya hina se yi omile, naswona a hi tshiki muchini wo oxa xinkwa wu ya emahlweni wu tirha loko xinkwa se xi oxekile. Ha yi lemuka mintirho leyi faneleke ya switirhisiwa leswi, naswona ha swi tiva leswaku hi swi tima rini. Vana va hina va fanele va dyondzisiwa sweswo malunghana ni thelevhixini.”

[Box/Pictures on page 21]

Vuhungasi Emisaveni Hinkwayo

Xalamuka! yi kombele vayimeri va yona va le tindhawini to hambana-hambana emisaveni leswaku va hlamusela mikhuva leyi tolovelekeke evuhungasini bya laha va nga kona. Tin’wana ta tinhlamuselo ta vona hi leti landzelaka.

Brazil: “Minongonoko ya TV yi nyanye ku biha. Kambe leswi vatswari vo tala va tirhaka ehandle ka le kaya, vana hakanyingi va siyiwa va tihungasa hi TV. Ti-CD-ROM leti vulavulaka hi vungoma ni mintlangu ya tivhidiyo leyi kombaka madzolonga ya nsele swi tolovekile.”

Riphabliki ra Czech: “Ku sukela loko Vukhomunisi byi wile, tiko leri ri taleriwe hi vuhungasi lebyi a byi nga si tshama byi voniwa, ku katsa ni minongonoko ya TV ya le Vupela-dyambu ni mavhengele ya swifaniso leswi nga ambalangiki. Vantshwa a va heli etidisko, emintlangwini ya sinuka ni le byaleni. Ku navetisa swilo hilaha ku hundzeletiweke kun’we ni nhlohlotelo wa tintangha swi tala ku va ni nkucetelo wa matimba eka vona.”

Jarimani: “Khombo ra kona, vatswari vo tala a va swi koti ku lunghiselela vana va vona vuhungasi hikwalaho ka ku karhala, kutani vantshwa va kucetelana leswaku va tihungasa. Van’wana va tlanga mintlangu ya khompyutara va ri swavo. Van’wana va ya eka mincino ya vusiku hinkwabyo leyi vuriwaka tigigi, laha swidzidzirisi swi kumekaka hi xitalo.”

Japani: “Tibuku ta mafenya i vuhungasi lebyi rhandzekaka eka vantshwa ni vatswatsi, kambe hakanyingi ti tele madzolonga, ku tikhoma loko biha ni nhlambha. Ku gembula na swona swi tolovelekile. Mukhuva wun’wana lowu nga tsakisiki hileswi van’hwanyana van’wana lava ha riki vantshwa va baka tinqingho ti ya emintlaweni leyi tivekaka swinene ya vavanuna lava tikhomaka hi ndlela yo biha. Van’wana va ba tinqingho leswaku va tibulela ntsena, kasi van’wana swi fika ni laha va tihumesaka ni vavanuna lava leswaku va ta hakeriwa, leswi swi talaka ku va hundzula tinghwavava.”

Nigeria: “Vukombiselo bya tivhidiyo lebyi nga lawuriwiki hi munhu bya tala etikweni hinkwaro ra Afrika Vupela-dyambu. Etindhawini leti ku nghena vanhu va malembe hinkwawo, ku katsa ni vana. Tivhidiyo leti humesaka vanhu lava nga ambalangiki ni leti chavisaka ti kombisiwa nkarhi na nkarhi. Ku tlula kwalaho, tibayiskopo leti endliweke kwala leti humesiwaka eka TV ti tala ku kombisa vungoma.”

Afrika Dzonga: “Laha se ku andza tigigi, naswona swidzidzirisi swi tala ku kumeka hi ku olova eka tona.”

Sweden: “Tindhawu ta byalwa ni ta tigigi ta humelela eSweden, naswona hakanyingi swigevenga ni vaxavisi va swidzidzirisi va khitikanela kona. Vuhungasi bya thelevhixini ni bya tivhidiyo byi tele madzolonga, vungoma ni ku tikhoma loko biha.”

U Nga Byi Kuma Vuhungasi Lebyinene

BIBELE a yi swi yirisi ku tiphina hi vuhungasi, naswona a yi teki ku tiphina hi vuhungasi ku ri ku tlanga hi nkarhi. Ku hambana ni sweswo, Eklesiasta 3:4 yi vula leswaku ku ni “nkari wa ku hleka” ni “nkari wa ku tšina.”a Vanhu va Xikwembu eIsrayele wa khale a va tiphina hi mixaka yo hambana-hambana ya vuhungasi, ku katsa ni vuyimbeleri, ku cina ni mintlangu. Yesu hi byakwe u ve kona enkhubyeni lowukulu wa vukati, naswona siku rin’wana u ve kona eka “nkhuvo lowukulu [wo amukela vaendzi].” (Luka 5:29; Yohane 2:1, 2) Kutani Bibele a yi lwisani na swona ku va ni nkarhi wo titsakisa.

Hambiswiritano, leswi vuhungasi byo tala bya namuntlha byi dzunisaka ku tikhoma loku hlundzukisaka Xikwembu, ku tlakuka xivutiso lexi nge, Xana u nga endla yini ku tiyiseka leswaku mimpimanyeto ya wena ya ku hlawula vuhungasi yi tshama yi ri yinene?

Vana La Hlawulaka

Loko va hlawula vuhungasi bya vona, Vakreste va ta lava ku kongomisiwa hi misinya ya milawu ya Bibele. Hi xikombiso, mupisalema Davhida u tsarile a ku: “Yehova o kamba l’a lulameke; moya wa yena wu v̌enga lo’wo homboloka ni l’a ranḍaka ku pfukela matimba.” (Pisalema 11:5) Naswona Pawulo u tsalele Vakolosa a ku: “Loko swi ri tano, dlayani leswi swi nga swa misava eka n’wina, hileswaku vuoswi, ni swa thyaka, ni ku hisekela swa tingana, ni ku navela loko biha, ni makwanga . . . Swi cukumeteni hinkwaswo, ku nga ku kariha, ni ku leva, ni tihanyi, [k]u lumbeta, ni mavulavulele ya thyaka.”—Vakolosa 3:5, 8.

Vuhungasi byo tala lebyi nga kona namuntlha byi lwisana hi ku kongoma ni xitsundzuxo lexi xi huhuteriweke. Kambe van’wana va nga ha ku, ‘Mina a ndzi nge pfuki ndzi swi endlile swilo leswi ndzi swi vonaka eka thelevhixini.’ Kumbexana swi nga va tano. Kambe, niloko vuhungasi bya wena byi nga kombisi leswaku u ta va munhu wa muxaka muni, byi nga kombisa swo karhi malunghana ni muxaka wa munhu loyi ana se u nga yena. Hi xikombiso, byi nga kombisa loko u ri un’wana wa lava va “ranḍaka ku pfukela matimba” kumbe lava hisekelaka ‘vuoswi, ku navela vuxaka bya rimbewu, makwanga ni mavulavulele ya thyaka,’ kumbe byi kombisa loko u ri un’wana wa lava hakunene ‘va vengaka leswo biha.’—Pisalema 97:10.

Pawulo u tsalele Vafilipiya a ku: “Hinkwaswo leswi nga ntiyiso, hinkwaswo leswi chavisekaka, hinkwaswo leswi lulameke, hinkwaswo leswi tengeke, hinkwaswo leswi tsakisaka, hinkwaswo leswi nkhensekaka, ni loko ku ri ni swin’wana leswi nga ni vunene kumbe ku dzuneka, swilo leswi hinkwaswo, tshamani mi ri karhi mi swi anakanya.”—Vafilipiya 4:8.

Kambe xana tsalwa leri ri vula leswaku tibayiskopo, tibuku kumbe minkombiso hinkwayo ya TV leyi vulavulaka hi muxaka wo karhi wa ku nga tshembeki, kumbexana vugevenga, swi hoxile? Kumbe, xana mintlangu hinkwayo ya mafenya yi hoxile hileswi yi nga ‘chavisekiki’? E-e, hikuva mongo wu komba leswaku Pawulo a a nga hlamuseli hi ta vuhungasi, kambe a a hlamusela leswi mbilu yi faneleke ku anakanyisisa ha swona, ku nga swilo leswi swi tsakisaka Yehovha. (Pisalema 19:14) Hambiswiritano, leswi Pawulo a swi vuleke swi nga hi pfuna emhakeni ya ku hlawula vuhungasi. Hi ku tirhisa nsinya wa nawu lowu nga eka Vafilipiya 4:8, hi nga tivutisa hi ku, ‘Xana vuhungasi lebyi ndzi byi hlawulaka byi ndzi susumetela ku anakanyisisa hi swilo leswi nga tengangiki?’ Lokoswiritano, hi fanele hi endla mindzulamiso.

Kambe loko Vakreste va kambisisa vuhungasi, va fanele va ‘endla leswaku vunene bya vona byi tiviwa hi vanhu hinkwavo.’ (Vafilipiya 4:5) Kavula, ku ni swilo leswi humeke endleleni eka vuhungasi, leswi swi nga va fanelangiki nikatsongo Vakreste va ntiyiso. Nakambe, munhu un’wana ni un’wana u fanele a kambisisa timhaka hi vukheta kutani a endla swiboho leswi nga ta n’wi siya ni ripfalo lerinene emahlweni ka Xikwembu ni munhu. (1 Vakorinto 10:31-33; 1 Petro 3:21) A swi fanelanga ku avanyisa van’wana hi timhaka letitsongo kumbe ku veka milawu ya munhu hi xiyexe yo lerisa leswi van’wana va faneleke va endla swona.b—Varhoma 14:4; 1 Vakorinto 4:6.

Ntirho Wa Vatswari

Vatswari va ni ntirho lowukulu emhakeni ya vuhungasi. Pawulo u tsarile a ku: “Loko munhu a nga pfuni maxaka ya yena, ngopfu-ngopfu lava va nga va ndyangu wa yena wa xiviri, ú landzurile vupfumeri, kutani ú tlula ni vamatiko hi ku biha.” (1 Timotiya 5:8) Xisweswo, vatswari va ni ndzhwalo wo khathalela swirho swa ndyangu, ku nga ri enyameni ntsena, kambe ni le moyeni kun’we ni le mintlhavekweni. Leswi swi katsa ni ku endla malunghiselelo ya vuhungasi lebyinene.—Swivuriso 24:27.

Minkarhi yin’wana mhaka leyi ya vutomi bya ndyangu ya honisiwa. Murhumiwa un’wana eNigeria u ri: “Khombo ra kona, vatswari van’wana va teka vuhungasi ku ri ku tlanga hi nkarhi. Hikwalaho, vana van’wana a va khathaleriwi, kutani va kuma vanghana vo biha ni vuhungasi byo biha.” Vatswari, mi nga swi pfumeleli sweswo! Tiyisekani leswaku vana va n’wina va kuma vuhungasi lebyinene lebyi va phyuphyisaka hakunene.

Kambe hi fanele ku tivonela. Vakreste a va fanelanga va fana ni vo tala lava namuntlha va “rhandzaka ku tiphina ku tlula ku rhandza Xikwembu.” (2 Timotiya 3:1-4) Ina, vuhungasi byi fanele byi vekiwa endhawini ya byona. Byi fanele byi phyuphyisa—ku nga ri ku lawula vutomi bya munhu. Kutani vana kun’we ni vatswatsi a va lavi muxaka lowu faneleke ntsena wa vuhungasi, kambe va lava ni mpimo lowu faneleke.—Vaefesa 5:15, 16.

Tiphine Hi Swilo Swin’wana

Vuhungasi byo tala lebyi tolovelekeke byi dyondzisa vanhu leswaku va va malolo ematshan’weni yo gingiriteka. Hi xikombiso, xiya thelevhixini. Buku leyi nge What to Do After You Turn Off the TV yi ri: “Hi vuyona [thelevhixini] yi hi dyondzisa ku va malolo: Vuhungasi, hambi ku ri ku dyondza, hi swi kuma hi nga swi dzukelanga nyuku, a hi tiendleli swona hi ku tikarhata.” Kavula, hambi ku ri vuhungasi lebyi nga laviki hi tikarhata byi fanerile. Kambe loko byi dyela munhu nkarhi wo tala lowu n’wi pfulekeleke, byi n’wi sivela ku va ni minkarhi leyi tsakisaka.

Mutsari wa tibuku Jerry Mander, loyi a vulaka leswaku loko yena “a ha kula TV a yi nga si toloveriwa ngopfu,” u hlamusela minkarhi ya ku phirheka leyi a a tala ku va na yona loko a ha ri xihlangi, a ku: “Ku phirheka loku a ku fambisana ni ku karhateka. A swi nga tsakisi nikatsongo, lerova a ndzi hetelela ndzi teke goza—ku endla swo karhi. A ndzi bela munghana wa mina riqingho, ndzi tihumesa. A ndzi huma ndzi ya tlanga bolo. A ndzi hlaya. A ndzi endla swo karhi. Loko ndzi languta endzhaku, ndzi vona nkarhi wolowo wa ku phirheka, ‘wo pfumala xo xi endla,’ wu ri nchumu lowu a wu ta ndzi susumetela ku teka goza ndzi endla swo karhi.” Mander u vula leswaku namuntlha vana va tirhisa TV tanihi nchumu lowu herisaka ku phirheka hi ku hatlisa. Wa engetela: “TV yi herisa ku karhateka ni ku phirheka loku nga landzelaka.”

Xisweswo, vo tala va kume leswaku swilo leswi lavaka leswaku u hlanganyela eka swona ematshan’weni ya vulolo swi nga va leswi vuyerisaka swinene ku tlula hilaha a va anakanya hakona. Van’wana va kume leswaku ku hlayela ehenhla va ri ni van’wana swi tisa ntsako. Van’wana va endla swintirhwana swo karhi, tanihi ku chaya xichayachayana kumbe ku mpfampfarhuta xifaniso. Kutani yi kona minkarhi yo lunghiselela swinkhubyana leswinene.c (Luka 14:12-14) Ku tihumesa u ya tihungasa kun’wana na swona swa pfuna. Muyimeri wa Xalamuka! le Sweden wa vika: “Mindyangu yin’wana yi famba yi ya tshama enhoveni ematendeni kumbe yi ya ringela tinhlampfi, kumbe yi ya beriwa hi moya eswihlahleni, yi teka maendzo hi swikwekwetsu, yi famba-famba etintshaveni ni ku endla swin’wana. Vana va swi tsakela.”

Ku va ku ri ni swilo leswi onhaka eka vuhungasi a swi fanelanga swi hi hlamarisa. Muapostola Pawulo u tsale leswaku vanhu va matiko ‘va hanya hi miehleketo leyi nga pfuniki nchumu.’ (Vaefesa 4:17) Hikwalaho, a swi fanelanga swi hi hlamarisa loko swo tala swa leswi va swi tekaka swi ri vuhungasi swi enerisa ‘mintirho ya nyama.’ (Vagalatiya 5:19-21) Hambiswiritano, Vakreste va nga titoloveta ku endla swiboho leswinene malunghana ni ntikelo ni mpimo wa vuhungasi bya vona. Nakambe va nga kunguhata ni ku endla vuhungasi tanihi ndyangu, naswona va nga ringeta ni tindlela letintshwa leti nga ta va leti phyuphyisaka, leti nga ta sala ti va tsakisa loko va ti tsundzuka ni le malembeni lama taka. Ina, u nga byi kuma vuhungasi lebyinene!