Vululami Bya Ntiyiso—Rini Naswona Njhani?

VANHU lava nga hava nandzu a va fanelanga va chava nchumu eka vululami bya ntiyiso. Hakunene, kun’wana ni kun’wana vaaka-tiko va ni xivangelo xo nkhensa loko tiko ra ka vona ri ri ni fambiselo leri nga enawini leri ringetaka ku tiyisekisa vululami. Fambiselo rolero ri katsa xivumbeko xa milawu, maphorisa lama yi tirhisaka ni tihuvo leti tirhisaka vululami. Vakreste va ntiyiso va xixima fambiselo ra vuavanyisi ra laha va tshamaka kona, va fambisana ni xitsundzuxo xa Bibele xo “tivek[a] ehansi ka valawuri lava tlakukeke.”—Varhoma 13:1-7.

Hambiswiritano, mafambiselo ya vuavanyisi ematikweni yo hambana-hambana ma endle swihoxo leswi nga ni khombo ni leswi khomisaka tingana.a Ematshan’weni yo xupula lava nga ni nandzu ni ku sirhelela lava nga riki na nandzu, minkarhi yin’wana vanhu lava nga riki na nandzu va xupuleriwe milandzu leyi va nga yi endlangiki. Vanhu van’wana va hete malembe yo tala ekhotsweni, ivi va ntshunxiwa va nga si heta xigwevo hikwalaho ka ku kanakana lokukulu malunghana ni loko va ri ni nandzu ni loko ku khomiwa ka vona ku ri enawini. Hikwalaho, vo tala va vutisa, Xana ku ta kala ku va ni vululami bya ntiyiso eka un’wana ni un’wana? Loko swi ri tano, rini naswona njhani? Xana hi nga tshemba mani leswaku a sirhelela lava nga hava nandzu? Naswona hi wihi ntshembo lowu nga kona hi lava va lumbetiwaka?

Vuavanyisi Lebyi Hoxeke

Hi va-1980, Jarimani ri vone “wun’wana wa mitengo leyi vavisaka swinene endzhaku ka nyimpi,” laha manana a khotsiweke vutomi bya yena hinkwabyo hikwalaho ko dlaya vana va yena vambirhi va vanhwanyana. Hambiswiritano, loko ku hundze malembe swihehlo leswi a a hehliwa ha swona swi tlhele swi kambisisiwa, kutani a ntshunxiwa a rindzele ku tengisiwa hi vuntshwa. Die Zeit yi vikile hi 1995 leswaku ku avanyisa ko sungula “ku nga ha kumeka ku ri xihoxo.” Hi nkarhi wa ku tsariwa ka xihloko lexi, wansati loyi a hete kaye wa malembe ekhotsweni ku nga tiyisekiwi leswaku u ni nandzu kumbe u hava nandzu.

Hi madyambu man’wana ya November 1974, exikarhi ka doroba ra Birmingham, eNghilandhi, ku buluke tibomo timbirhi leti dlayeke 21 wa vanhu. A ku ri xiendlakalo lexi “ku nga hava munhu loyi a nga ta xi rivala eBirmingham,” ku tsala Chris Mullen, xirho xa Palamendhe. Endzhakunyana, “tsevu wa vavanuna lava nga riki na nandzu va voniwe nandzu wa ku dlaya lokukulu ematin’wini ya Britain.” Endzhakunyana nandzu wa vona wu herisiwile—kambe endzhaku ka loko vavanuna lava va hete malembe ya 16 va ri ekhotsweni!

Mutsundzuxi wa le nawini Ken Crispin u vike hi mhaka leyi “kokeke mianakanyo ya vanhu hi ndlela leyi hlamarisaka eka tirhekhodo ta matimu ya le nawini ya le Australia.” Ndyangu wun’wana a wu ri eku wiseni entsongeni ekusuhi ni le Ayers Rock loko n’wana wa wona a nyamalala, naswona a wa ha n’wi kumanga nakambe. Mana wa yena u hehliwe hi ku dlaya, a voniwa nandzu ivi a gweviwa ku ya tshama ekhotsweni vutomi bya yena hinkwabyo. Hi 1987, endzhaku ka loko a pfaleriwe malembe lama tlulaka manharhu, vulavisisi bya ximfumo byi kume leswaku swihehlo leswi a a hehliwa ha swona a swi nga nyiki vumbhoni bya leswaku u ni nandzu. U ntshunxiwile ivi a rivaleriwa.

Wansati wa malembe ya 18 hi vukhale wa le dzongeni wa United States u dlayiwile hi 1986. Wanuna wa malembe ya le xikarhi u hehliwile, a voniwa nandzu wo dlaya ivi a gweveriwa rifu. U hete malembe ya tsevu a ri endhawini leyi ku tshamaka vabohiwa lava gweveriweke rifu emahlweni ka ku va swi tiyisekisiwa leswaku a nga katsekangi eka vugevenga lebyi.

Xana leswi i swikombiso swi nga ri swingani swa swihoxo swa vuavanyisi? David Rudovsky wa le University of Pennsylvania Law School u ri: “A ndzi ri efambiselweni ra vuavanyisi ku ringana malembe ya kwalomu ka 25 naswona ndzi vone milandzu yo tala. Ndzi nga vula leswaku lava voniweke nandzu lava entiyisweni va nga hava nandzu . . . ndzi anakanya leswaku va le xikarhi ka ntlhanu na khume ra tiphesente.” Crispin u vutisa xivutiso lexi karhataka a ku: “Xana a va kona vanhu van’wana lava nga riki na nandzu lava ha tshameke ekhotsweni hi gome?” Xana swihoxo swo tano leswi chavisaka swi endlekisa ku yini?

Mafambiselo Ya Vanhu Ya Vuavanyisi—Ni Ku Tsana Ka Vanhu

“Ku hava fambiselo ra vanhu leri nga langutelaka ku hetiseka,” ku kandziyisa Huvo yo Endla Xikombelo ya le Britain hi 1991. Fambiselo ra vuavanyisi ri nga va leri lulameke ni ku tshembeka ku fana ni vanhu lava ri kunguhataka ni ku ri tirhisa. Vanhu va tala ku endla swihoxo, ku nga tshembeki ni ku va ni xihlawuhlawu. Hikwalaho, a swi fanelanga swi hlamarisa leswi mafambiselo ya vanhu ya vuavanyisi ma ku kombisaka kahle ku tsana loku. Xiya leswi landzelaka.

Hi ku ya hi Muavanyisi Rolf Bender wa le Jarimani, eka 95 wa tiphesente ta milandzu hinkwayo ya vugevenga, leswi vuriwaka hi timbhoni swi tekiwa swi ri ntiyiso. Kambe xana timbhoni to tano leti nga ehubyeni ta tshembeka minkarhi hinkwayo? Muavanyisi Bender a nga anakanyi tano. U ringanyeta leswaku hafu ya timbhoni leti yaka ehubyeni ti vulavula mavunwa. Bernd Schünemann, profesa la nga ni timfanelo hinkwato ta nawu wa vugevenga eYunivhesiti ya le Munich, eJarimani, u vule mhaka leyi fanaka. Eka mbulavurisano lowu a veke na wona na Die Zeit, Schünemann u tiyisekise leswaku marito ya timbhoni i mhaka ya nkoka—hambiloko ma nga khorwisi—ya vumbhoni. “Ndzi nga vula leswaku xivangelo lexi tolovelekeke xa swihoxo swa vuavanyisi hi leswaku muavanyisi u titshege hi marito lama nga khorwisiki ya timbhoni.”

Timbhoni ti ni swihoxo; ku fana ni maphorisa. Ngopfu-ngopfu endzhaku ka vugevenga lebyi vangaka ku kariha ka vanhu, maphorisa ma titwa ma boheka ku khoma munhu. Ehansi ka swiyimo swo tano, phorisa ri wela endzingweni wo endla vumbhoni kumbe ku sindzisa munhu loyi a ehleketeleriwaka leswaku a pfumela xidyoho. Loko vavanuna va tsevu lava voniweke nandzu wa ku hlasela hi tibomo eBirmingham va ntshunxiwile, phepha-hungu ra le Britain leri nge The Independent a ri ri ni nhloko-mhaka leyi nge: “Ku Voniwa Nandzu Ka Vanhu Va Tsevu Ku Vekiwe eMakatleni Ya Maphorisa Lama Onhakeke.” Hi ku ya hi The Times: “Maphorisa ma hembile, ma bohe xikungu ni ku kanganyisa.”

Etimhakeni tin’wana, xihlawuhlawu xi nga ha endla maphorisa ni vanhu va ehleketelela vanhu va rixaka ro karhi, vukhongeri kumbe tiko. Hilaha U.S.News & World Report yi vulaka hakona, ku lwa ni vugevenga ku nga hundzuka “mhaka ya xihlawuhlawu ematshan’weni yo pfuna.”

Loko nandzu wu kala wu fika ehubyeni, swiboho swi nga ha khumbiwa ku nga ri hi leswi timbhoni ti swi vulaka ntsena kambe na hi vumbhoni bya sayense. Eka mitengo leyi yaka yi rharhangana, ku nga ha komberiwa muavanyisi kumbe huvo ya vaavanyisi leswaku va ta boha loko munhu a ri ni nandzu kumbe a nga ri na wona hi ku ya hi xibalesa ni makulu lama tirhisiweke kumbe ku kumisisiwa ka migandliso ya tintiho, leswi tsariweke, mintlawa ya ngati, muvala wa misisi, muxaka wa swiambalo, kumbe swikombiso swa DNA. Gqweta rin’wana ri vule leswaku tihuvo ti langutane ni “vativi va sayense vo tala lava hlamuselaka maendlelo ya swilo lama rharhanganeke swinene.”

Ku tlula kwalaho, magazini lowu nge Nature wu vula leswaku a hi vativi va sayense hinkwavo lava pfumelelanaka ni nhlamuselo ya vumbhoni bya mitengo. “Ku nga ha va ni ku kanetana loku twalaka exikarhi ka vativi va sayense va mitengo.” Lexi vavisaka, “vumbhoni bya mintengo lebyi hoxeke ana se byi vange leswaku vo tala va voniwa nandzu hi xihoxo.”

Ku nga khathariseki leswaku hi tshama kwihi, mafambiselo hinkwawo ya vuavanyisi lama tirhaka sweswi ma kombisa ku tsana ka vanhu. Kutani xana hi nga tshemba mani leswaku a sirhelela lava nga hava nandzu? Xana hi nga langutela leswaku ku ta kala ku va ni vululami bya ntiyiso? Naswona hi wihi ntshembo lowu nga kona hi lava avanyisiweke hi ndlela leyi hoxeke?

“Mina, Yehova, Nḍi Ranḍa Ku Lulama”

Loko wena kumbe xirho xa ndyangu wa ka n’wina xo avanyisiwa hi ndlela leyi hoxeke, Yehovha Xikwembu ni N’wana wa yena, Yesu, va swi xiya leswi mi langutaneke na swona. Vuhomboloki lebyi chavisaka swinene eka hinkwabyo lebyi tshameke byi endliwa byi humelele loko Kreste a dlayiwa emhandzini ya nxaniso. Muapostola Petro u hi byela leswaku Yesu “a nga xi endlanga xidyoho.” Kambe, u hehliwile hi timbhoni ta mavunwa, a voniwa nandzu ivi a dlayiwa.—1 Petro 2:22; Matewu 26:3, 4, 59-62.

Anakanya ndlela leyi Yehovha a faneleke a titwe ha yona malunghana ni ku khomiwa koloko hi ndlela yo biha ka N’wana wa yena! Vululami i yin’wana ya timfanelo letikulu ta Yehovha. Bibele ya hi byela: ‘Tindlela ta yena hinkwato ti lulamile.’—Deteronoma 32:4; Pisalema 33:5.

Yehovha u nyike Israyele fambiselo leri hlawulekeke ra vuavanyisi. Emhakeni leyi nga lulamisekiki ya ku dlaya, rifu a ri rihiwa hi gandzelo. A ku nga ri na nsindziso wo lulamisa vugevenga byin’wana ni byin’wana hi ndlela leyi nga endlaka leswaku munhu loyi a nga riki na nandzu a voniwa nandzu. Ku hava loyi a ta voniwa nandzu wa ku dlaya hikwalaho ka vumbhoni lebyi nga kongomangiki kumbe bya sayense; a ku laveka timbhoni leti nga riki ehansi ka timbirhi leti swi voneke hi mahlo. (Deteronoma 17:6; 21:1-9) Swikombiso leswi swi kombisa leswaku Yehovha u ni mimpimanyeto leyi tlakukeke naswona u lava leswaku vululami byi tirhisiwa hi ndlela leyi faneleke. Hakunene, u ri: “Mina, Yehova, nḍi ranḍa ku lulama.”—Esaya 61:8.

Kavula, fambiselo ra vuavanyisi ra le Israyele a ri ri emavokweni ya vanhu lava a va ri ni ku tsana loku fanaka ni ka hina. Minkarhi yin’wana nawu a wu tirhisiwa hi ndlela leyi hoxeke. Hosi Solomoni u tsarile a ku: “Loko u nga v̌ona e tikweni riṅwana e šisiwana ši šanisiwa, ni ku lulama ni ku av̌anyisa loko ŝi hombolokisiwa, u nga ṭhuki u hlamala ha ŝona.”—Eklesiasta 5:8.

Yehovha u swi kotile ku lulamisa vuhomboloki lebyi endliweke eka N’wana wa yena. Ntiyiso wa leswi wu tiyise Yesu, loyi “hikwalaho ka ntsako lowu a wu vekiwe emahlweni ka yena . . . [a tiyiseleke] mhandzi ya nxaniso.” Hilaha ku fanaka, ntshembo lowu tsakisaka wo hanya emisaveni ya paradeyisi ehansi ka vulawuri bya Mesiya, laha ku nga ta va ku fuma vululami bya ntiyiso, swi nga hi tiyisa leswaku hi tiyiselela ku twa kumbe hambi ku ri ku tokota vuhomboloki emafambiselweni lawa ya khale. Ku hava khombo kumbe ku vavisiwa loku Yehovha a nga ta ka a nga ku lulamisi hi nkarhi wa yena lowu faneleke. Hambi ku ri lava va lahlekeriwaka hi vutomi bya vona hi xihoxo xa vuavanyisi va nga pfuxiwa.—Vaheveru 12:2; Mintirho 24:15.

Loko hi xanisiwa hikwalaho ka vuavanyisi lebyi hoxeke, hi nga tsaka hi leswi mafambiselo yo tala ya le nawini ma nga ni tindlela ta le nawini leti nga hi pfunaka ku lulamisa xiyimo. Vakreste va nga ha tirhisa tindlela toleto. Hambiswiritano, va tsundzuka mhaka leyi: Mafambiselo ya vuavanyisi lama nga hetisekangiki i xikombiso xa vandla ra vanhu leri lavaka ku hundzuriwa lokukulu. Sweswo swi ta endliwa ku nga ri khale—hi Xikwembu.

Ku nga ri khale Yehovha u ta herisa fambiselo leri hombolokeke ra swilo ivi a ri siva hi fambiselo lerintshwa laha “ku [nga] ta va ni ku lulama.” Hi nga va ni ntshembo lowu heleleke wa leswaku Muvumbi wa hina hi nkarhi wolowo u ta tirhisa vululami hi Hosi ya yena ya Vumesiya, Yesu Kreste. Vululami bya ntiyiso eka un’wana ni un’wana byi tshinele swinene! Hi nga tsaka swonghasi hikwalaho ka ntshembo lowu.—2 Petro 3:13.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]

Mafambiselo ya vuavanyisi lama nga hetisekangiki i xikombiso—swin’we ni tihulumendhe leti onhakeke, vukhongeri lebyi thyakeke ni bindzu leri nga riki na misinya ya milawu—xa vandla ra vanhu leri lavaka ku hundzuriwa lokukulu

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Nchavelelo Lowu Humaka eMatsalweni Yo Kwetsima

Hi November 1952, Derek Bentley na Christopher Craig va fayile yindlu ya nhundzu ivi va yiva eCroydon, ekusuhi ni le London, eNghilandhi. Bentley a ri ni malembe ya 19 hi vukhale kasi Craig a ri na 16. Ku vitaniwe maphorisa, ivi Craig a balesela phorisa rin’wana a ri dlaya. Craig u tshame malembe ya kaye ekhotsweni, kasi Bentley u hayekiwile hikwalaho ka nandzu lowu wa ku dlaya hi January 1953.

Makwavo wa xisati wa Bentley, ku nga Iris u lwe ku ringana 40 wa malembe leswaku a basisa vito ra makwavo eka nandzu wa ku dlaya tanihi leswi a a nga ri na nandzu wa ku dlaya. Hi 1993, va Yindlu ya le Vuhosini va kombele ndzivalelo malunghana ni xigwevo, va pfumela leswaku Derek Bentley a fanele a nga hayekiwanga. Iris Bentley u tsale hi mhaka leyi ebukwini leyi nge Let Him Have Justice:

“Kwalomu ka lembe emahlweni ka ku balesela [Derek] u hlangane ni Mbhoni ya Yehovha exitarateni . . . Makwerhu wa xisati Lane a a tshama ekusuhi ni le ka hina eFairview Road kutani u rhambe Derek endlwini ya yena leswaku a ta yingisa timhaka ta Bibele. . . . Lexi pfuneke hi leswaku Makwerhu wa xisati Lane a a ri ni tirhekhodo ta Bibele, leti a n’wi lombeke tona [tanihi leswi Derek a nga swi koti kahle ku hlaya]. . . . A a tala ku vuya a ta ndzi byela leswi a byeriweke swona, swilo swo fana ni leswaku hi ta tlhela hi pfuka hinkwerhu loko hi file.”

Iris Bentley u endzele makwavo endhawini ya lava rindzeleke ku dlayiwa emahlweni ka ku dlayiwa ka yena. Xana u titwe njhani? “Swilo leswi Makwerhu wa xisati Lane a n’wi byeleke swona swi n’wi pfune ku langutana ni masiku ma nga ri mangani lawa a ma sele.”—Xiitaliki i xerhu.

Loko u xanisiwa hikwalaho ka vuavanyisi lebyi hoxeke, swi ta va swinene leswaku u hlaya ni ku anakanyisisa hi mintiyiso ya Bibele. Leswi swi nga chavelela swinene, hikuva Yehovha Xikwembu i “Tatana la nga ni tintswalo letikulu tlhelo Xikwembu xa nchavelelo hinkwawo, lexi hi chavelelaka enhlomulweni wa hina hinkwawo.”—2 Vakorinto 1:3, 4.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Vuhomboloki lebyi chavisaka byi endliwe loko Kreste a dlayiwa