Ukraine

Loko Yesu a hlamusela lava hlakuleleke rirhandzu leri enteke hi Rito ra Xikwembu, u endle xifaniso hi timbewu leti byariweke emisaveni leyinene. Ku nga khathariseki maxangu kumbe ku xaniseka, va “veka mihandzu hi ku tiyisela” hi ku hambeta va tshembeka eku chumayeleni ka rungula ra Xikwembu. (Luka 8:11, 13, 15) A hi tingani tindhawu emisaveni laha sweswo swi veke erivaleni ku fana ni le Ukraine, laha Timbhoni ta Yehovha ti poneke ti tlhela ti andza, ku nga khathariseki ku yirisiwa ni ku xanisiwa hi tihanyi, malembe lama tlulaka 50.

Hi lembe ra ntirho ra 2001, tiko leri ri fikelele nhlonhlorhi ya vahuweleri va 120 028. Lava tlulaka 56 000 eka vona va dyondze ntiyiso wa Bibele emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke. Emalembeni mambirhi lama hundzeke, vamakwerhu va fambise timagazini leti tlulaka 50 wa timiliyoni, ku nga nhlayo leyi ringanaka ni ya vaaka tiko rero. Hi xiringaniso n’hweti ni n’hweti, rhavi ri amukela madzana ya mapapila lama humaka eka vanhu lava tsakelaka lava lavaka ku tiva leswi engetelekeke malunghana ni ntiyiso. Hinkwaswo leswi a swi nga ta koteka emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke. Mayana ku hlula ka vugandzeri lebyo tenga!

Hi nga si nava ngopfu hi matimu ya le Ukraine, a hi sunguleni hi kamba leswaku i tiko ra njhani. Handle ka misava yo fanekisela leyi Yesu a vulavuleke ha yona, Ukraine hi roxe ri ni misava leyinene. Kwalomu ka hafu ya tiko ri ni misava ya ntima leyi noneke, leyi vanhu va le Ukraine va yi vitanaka chornozem leswi vulaka “misava ya ntima.” Misava leyi ku katsa ni maxelo ya kona lamanene, swi endle leswaku Ukraine ri va rin’wana ra tindhawu leti fuweke hi tlhelo ra vurimi emisaveni hinkwayo, leyi kotaka ku humesa leswi vuriwaka ti-sugar beet, koroni, maxalana, mavele ni swimila swin’wana. Ku sukela eminkarhini ya khale Ukraine a ri tiveka tanihi tiko leri phamelaka Yuropa.

Ukraine i ri kulunyana eka tiko ra Furwa, hikuva mpimo wa rona ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu i 1 300 wa tikhilomitara kasi ku suka en’walungwini ku ya edzongeni i 900 wa tikhilomitara. Hi laha u nga swi vonaka ha kona emepeni lowu nga eka tluka 123, ri le Vuxeni bya Yuropa, en’walungwini wa Lwandle ra Ntima. Xiphemu xa n’walungu wa Ukraine xi sasekisiwe hi makhwati. Edzongeni ku ni timbala leti noneke, leti langutaneke ni Tintshava to saseka ta Crimea. Evupela-dyambu, ku ni switsunga emahlweni ka Tintshava ta Carpathian, laha ku nga kaya ra ti-lynx, tibere ni tinyarhi.

Ku ni vanhu va kwalomu ka 50 wa timiliyoni lava tshamaka eUkraine. Va titsongahatile, va ni malwandla ni migingiriko. Vo tala va vona va vulavula Xiukraine ni Xirhaxiya. Loko va ku rhamba emakaya ya vona, swi nga ha endleka va ku phamela borscht (murhu lowu endliweke hi tibetiruti) ni varenyky (ku nga dombholo). Endzhaku ko dya swakudya swo xawula, u nga ha hungasiwa hi tinsimu ta xintu, tanihi leswi vanhu vo tala va le Ukraine va tsakelaka ku yimbelela ni ku tlanga swichayachayana.

Vanhu va le Ukraine va dyondzisiwe tidyondzo ta vukhongeri byo hambana-hambana. Eka lembe-xidzana ra vukhume, ku sunguriwe vukhongeri bya Orthodox ya le Vuxeni. Hi ku famba ka nkarhi Mfumo wa Ottoman wu sungule Vuislam eka vanhu va le dzongeni wa Ukraine. Nakambe, vanhu va xiyimo lexi tlakukeke lava vulavulaka Xipolish a va hangalasa Vukhatoliki eMalembeni ya le Xikarhi. Hi lembe-xidzana ra vu-20, vo tala va sungule ku nga pfumeli eka Xikwembu hikwalaho ko fumiwa hi Vukhomunisi.

Timbhoni ta Yehovha ti kumeka etikweni hinkwaro. Hambiswiritano, loko ku nga si sungula Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vunyingi bya tona a ti tshama evupela-dyambu bya Ukraine, leyi a yi aviwe yi va mune wa swifundzha: ku nga Volyn’, Halychyna, Transcarpathia na Bukovina.

Ku Byariwa Ka Timbewu Ta Ntiyiso eUkraine

Se ku hele lembe-xidzana Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiveka hakona khale, swi ri karhi swi hiseka eUkraine. Loko C. T. Russell, loyi a a ri murhangeri wa Swichudeni swa Bibele a teka riendzo ro sungula ro ya ekule hi 1891, u endzele matiko yo tala eYuropa ni le Vuxa Xikarhi. Loko a ri endleleni yo ya laha khale a ku vuriwa Constantinople, eTurkey, u endzele ni le Odessa edzongeni wa Ukraine. Endzhaku hi 1911, u nyikele ntlhandlamano wa tinkulumo ta Bibele emadorobeni lamakulu ya le Yuropa, ku katsa ni doroba-nkulu ra Lvov evupela-dyambu bya Ukraine.

Leswi Makwerhu Russell a famba hi xitimela, u fike eLvov laha a ku hirhiwe holo leyikulu leyi a yi vuriwa People’s House, leswaku a ta nyikela nkulumo yakwe leyi a yi hleleriwe ku nyikeriwa hi ti-24 ta March. Vanhu hinkwavo va rhambiwe ku ta yingisela nkulumo leyi nge “Ku Profetiwa Ka Vuyuda” hi “xivulavuri lexi dumeke ni lexi xiximekaka, lexi humaka eNew York”—ku nga Pastor Russell, hi swinavetiso swa kaye eka maphepha-hungu yo hambana-hambana ya nkombo ya kwalaho ni le ka tibodo letikulu. A ku hleriwe leswaku Makwerhu Russell u ta nyikela nkulumo yoleyo kambirhi esikwini rero. Hambiswiritano, mufundhisi un’wana wa Muyuda la humaka eUnited States, loyi a nga lavi no twa nchumu hi rungula ra Russell u rhumele rungula eka vanghana vakwe le Lvov, a sandza Swichudeni swa Bibele. Leswi swi tlhontlhe van’wana leswaku va ringeta ku sivela Russell loko a vulavula.

Hambileswi holo a yi lo mphaa, hi vanhu ni nhlikanhi ni nimadyambu, vakaneti na vona a va ri kona. Phepha-hungu ra kwalaho leri vuriwaka Wiek Nowy ri te: “Loko mutoloki wa [Russell] a ha vule marito ma nga ri mangani, Vayuda va huwelerile, va sivela murhumiwa loyi ku vulavula, hi ku ba nkalanga ni makhwela. Pastor Russell u boheke ku suka exitejini. . . . Vakaneti a va tinyike matimba eka nkulumo ya madyambu wolawo hi awara ya nhungu.”

Hambiswiritano, vo tala a va lava ku twa leswi Makwerhu Russell a a ta swi vula. A va tsakela rungula ra yena naswona va kombele minkandziyiso ya Bibele. Endzhakunyana, Makwerhu Russell u vulavule hi ta riendzo ra yena le Lvov. U te: “Xikwembu hi xona xi tivaka leswi xi nga ta swi endla hi leswi humeleleke. . . . Ku pfilunganyiwa ka [Vayuda] hi mhaka leyi ku ta endla leswaku van’wana va swi vona kahle leswaku a va fanele va rhiye ndleve eka leswi vuriweke ni ku hleleka.” Hambileswi ku nga hatlangiki ku vonaka nhlanga yo huma ngati, timbewu ta ntiyiso a ti byariwile naswona hi ku famba ka nkarhi ku sunguriwe mintlawa yo tala ya Swichudeni swa Bibele, ku nga ri eLvov ntsena kambe ni le tindhawini tin’wana ta le Ukraine.

Hi 1912 rhavi ra Swichudeni swa Bibele ra le Jarimani ri kandziyise xinavetisi lexikulu eka khalendara leyi hangalasiweke eUkraine. Xinavetisi xexo a xi khutaza ku hlaya tivholumo ta Xijarimani ta Studies in the Scriptures. Xisweswo, rhavi ra le Jarimani ri amukele mapapila ya kwalomu ka 50 lama humaka eka vanhu va le Ukraine, va kombela tivholumo ta Studies in the Scriptures ni swikhokhelo swa Xihondzo xo Rindza. Rhavi ri hambete ri tsalelana ni vanhu lava ku fikela loko ku tlhekeka nyimpi hi 1914.

Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, Ukraine ri wele eka matiko ya mune lama akelaneke na rona. Xiphemu xa le xikarhi ni xa le vuxeni bya Ukraine xi tekiwe hi Rhaxiya ya Vukhomunisi kutani xi katsiwa eka Soviet Union. Matiko manharhu ma avelane hi xiphemu xa vupela-dyambu bya Ukraine. Xifundzha xa Halychyna ni xa Volyn’ swi tekiwe hi Poland, Bukovina yi tekiwa hi Romania kasi Transcarpathia yi tekiwe hi Czechoslovakia. Matiko lamanharhu a ma ri ni ntshunxeko wa vukhongeri naswona ma pfumelele Swichudeni swa Bibele ku ya emahlweni swi chumayela. Xisweswo, timbewu to tala ta ntiyiso leti hi ku famba ka nkarhi a ti ta veka mihandzu, ti sungule ku byariwa evupela-dyambu bya Ukraine.

Swihluke Swo Sungula

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, mindyangu yo tala ya le Ukraine yi rhurhele eUnited States hikwalaho ka ku xaniseka. Van’wana va hlaye minkandziyiso ya hina leyi sekeriweke eBibeleni ni ku yi rhumelela maxaka ya vona eUkraine. Mindyangu yin’wana yi sungule ku tolovelana ni Swichudeni swa Bibele, loko yi tlhelela emakaya yi sungule ku chumayela eswimitanini leswi yi tswaleriweke eka swona. Ku sungule mintlawa yo hlayanyana ya Swichudeni swa Bibele naswona hi ku famba ka nkarhi yi kule yi va mavandlha. Eku sunguleni ka va-1920, Swichudeni swa Bibele leswi humaka ePoland swi byale timbewu ta ntiyiso eHalychyna ni le Volyn’. Hi nkarhi lowu fanaka, vamakwerhu va le Romania ni va le Moldavia (leyi sweswi yi vuriwaka Moldova) va tise ntiyiso exifundzheni xa Bukovina.

Leswi swi veke xisekelo lexinene xa ku andza enkarhini lowu taka. Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa December 15, 1921, xi vikile: “Sweswinyana van’wana va vamakwerhu va endzele [eBukovina] . . . Ku endzela ka vona endhawini yoleyo mavhiki ma nga ri mangani, ku endle leswaku ku sunguriwa mintlawa ya nkombo leyi hlelekeke ni leyi sweswi yi dyondzaka tivholumo ni buku leyi nge ‘Tabernacle Shadows.’ Wun’wana wa mintlawa leyi wu ni swirho swa kwalomu ka 70.” Hi 1922 eximutanini xa Kolinkivtsi le Bukovina, Stepan Koltsa u amukele ntiyiso, a khuvuriwa kutani a sungula ku chumayela. Hilaha hi tivaka hakona, u ve makwerhu wo sungula ku khuvuriwa eUkraine. Hi ku famba ka nkarhi u joyiniwe hi mindyangu ya khume. Ku ve ni ku andza loku fanaka exifundzheni xa Transcarpathia. Hi 1925 a ku ri ni kwalomu ka 100 wa Swichudeni swa Bibele eximutanini xa Velyki Luchky ni leswi akelaneke na xona. Endzhaku ka sweswo, malandza yo sungula ya nkarhi hinkwawo ma sungule ku chumayela eTranscarpathia ni ku khoma minhlangano emakaya ya Swichudeni swa Bibele. Ku khuvuriwe vanhu vo tala.

Alexei Davidjuk, loyi ku nga khale a ri Mbhoni, u hlamusela ndlela leyi hi nkarhi wolowo vanhu va tiveke ntiyiso ha yona. U ri: “Hi 1927 munhu un’wana wa le ximutanini u ye ni wun’wana wa minkandziyiso ya hina eximutanini xa Lankove, exifundzheni xa Volyn’. Endzhaku ka loko a xi hlayile vanhu vo hlayanyana va le xifundzheni va sungule ku vilerisiwa hi tidyondzo ta ndzilo wa tihele ni ta moya-xiviri. Leswi buku yoleyo a yi ri ni adirese ya hofisi ya Swichudeni swa Bibele ya le Lodz, ePoland, vanhu va le ximutanini va tsale papila va kombela leswaku va rhumeriwa munhu eximutanini xa vona. Endzhaku ka n’hweti makwerhu un’wana u yile kutani a simeka ntlawa wa dyondzo ya Bibele. Ntlawa lowu wu joyiniwe hi mindyangu ya 15.”

Emalembeni wolawo ya le ku sunguleni ku hisekela ntiyiso ko tano a ku andzile. Twana marito ya ku tlangela lama vuriweke epapileni leri humaka exifundzheni xa Halychyna, leri a ri kongomisiwe eyindlu-nkulu ya Swichudeni swa Bibele eBrooklyn: “Tibuku leti mi ti kandziyisaka ti horisa switlhavi swa mintlhaveko ya vanhu va hina naswona ta va voningela evuton’wini. Kambe ndzi kombela leswaku mi hi rhumela tibuku leti engetelekeke.” Munhu un’wana la tsakelaka u tsarile: “Ndzi vone swi antswa leswaku ndzi mi kombela mi hi rhumela minkandziyiso hikuva a yi kumeki laha. Wanuna un’wana eximutanini xa ka hina u kume tibuku to hlayanyana leti humaka eka n’wina, kambe vaakelani vakwe va n’wi wutlele tona. A nga swi kotanga ni ku ti hlaya. Sweswi, u karhi u endzela vanhu va le ximutanini, a ringeta ku kuma tibuku ta yena.”

Ku hiseka ko tano ku endle leswaku ku simekiwa rhavi ra Swichudeni swa Bibele eXitarateni lexi vuriwaka Pekarska eLvov. Rhavi leri ri amukele swikombelo swo tala swa minkandziyiso leswi humaka eHalychyna ni le Volyn’ naswona a ri hambeta ri swi rhumela eBrooklyn leswaku swi ta rhumeriwa vini va swona.

Exikarhi ka va-1920, timbewu ta ntiyiso ti hlukile evupela-dyambu bya Ukraine hakunene. Ku sunguriwe mintlawa yo tala ya Swichudeni swa Bibele, naswona hi ku famba ka nkarhi yin’wana ya yona yi ve mavandlha. Hambileswi ku hlayisiweke tirhekhodo ti nga ri tingani ta ntirho wa le ku sunguleni, leti nga kona ti kombisa leswaku Xitsundzuxo xa 1922 eHalychyna xi tlangeriwe hi vanhu va 12. Hi 1924, Xihondzo xo Rindza xi vike leswaku ku ve ni vanhu va 49 lava veke kona eXitsundzuxweni, edorobeni ra Sarata le dzongeni wa Ukraine. Hi 1927, vanhu vo tlula 370 va ve kona eXitsundzuxweni eTranscarpathia.

Loko Xihondzo xo Rindza xa December 1, 1925, (xa Xinghezi) xi hlamusela ntirho wa matiko yo hambana-hambana emisaveni hinkwayo, xi te: “Nan’waka ku rhumeriwe makwerhu eka vanhu va le Ukraine le Yuropa a huma eAmerika; . . ku endliwe ntirho lowunene eka vanhu va le Ukraine, eka xiphemu lexi lawuriwaka hi Poland. Ku ni xilaveko lexikulu ni lexi yaka xi andza xa minkandziyiso kwalaho.” Endzhaku ka tin’hweti to hlayanyana magazini lowu nge Golden Age (lowu sweswi ku nga Xalamuka!) wu vikile: “Le Galicia [Halychyna] yi ri yoxe ku ni mintlawa [mavandlha] ya 20 . . . Yin’wana ya yona yi . . . hlele ni ku khoma minhlangano ya le xikarhi ka vhiki; yin’wana yi hlangana hi Sonto ntsena, kasi yin’wana yi karhi yi hlela ku khoma minhlangano. Ku languteriwe leswaku ku sunguriwa mintlawa leyi engetelekeke; ku laveka murhangeri ntsena.” Leswi hinkwaswo swi kombise leswaku misava ya le Ukraine yi none ngopfu hi tlhelo ra moya.

Masungulo Ya Ntirho Wa Ku Chumayela

Vojtech Chehy, la humaka eTranscarpathia u khuvuriwe hi 1923 kutani hi ku famba ka nkarhi a va muchumayeri wa nkarhi hinkwawo exifundzheni xa Berehove. Hi ntolovelo a a ya ensin’wini a khome nkwama wa minkandziyiso, wun’wana a wu bohelele eka xikanyakanya kasi a a pakatsa wun’wana emakatleni wu tele hi minkandziyiso. U ri: “A hi averiwe nsimu ya 24 wa swimitana. A hi ri 15 wa vahuweleri, kutani a hi fanele ku tirha hi matimba leswaku hi hlanganisa swimitana leswi hi minkandziyiso, kambirhi hi lembe. Sonto yin’wana ni yin’wana hi awara ya mune matakuxa, a hi hlangana eka xin’wana xa swimitana leswi. Ku suka kwalaho, a hi ba hi nenge kumbe hi khandziya bazi mpfhuka wa 15 ku ya eka 20 wa tikhilomitara kumbe ku tlula, hi ya eswimitanini leswin’wana. Hi ntolovelo a hi sungula ntirho wa yindlu ni yindlu hi 8:00 a.m. kutani hi tirha kukondza ku ba 2:00 p.m. Hakanyingi a hi muka hi milenge naswona eka minhlangano ya nimadyambu hi siku rero, hinkwavo a va rungula mintokoto va tsakile. A hi tsemakanya hi le makhwatini ni ku pela milambu eka maxelo lamanene ni lama nga riki manene, kambe a nga kona ni un’we la vileleke ni siku ni rin’we. A hi tsakela ku tirhela ni ku dzunisa Muvumbi wa hina. Vanhu a va swi vona leswaku vamakwerhu a va hanya tanihi Vakreste va ntiyiso hakunene, va tiyimisele ku famba 40 wa tikhilomitara ku ya eminhlanganweni kumbe ku ya eku chumayeleni.

“Hi hlangane ni vanhu vo hambana-hambana evutirhelini bya hina. Siku rin’wana ndzi fambisele wansati un’wana xibukwana lexi nge, The Kingdom, the Hope of the World, loyi a vuleke leswaku a nga xi tsakela kambe a a nga ri na mali yo nyikela ha yona. Xivambalana a xi buba hiloko ndzi ku a ndzi nyika tandza leri swekiweke mina ndzi n’wi nyika xibukwana. U kume xibukwana na mina ndzi tiphinile hi tandza leri.”

Hi nkarhi wa Khisimusi vaaki va le Transcarpathia a va famba hi yindlu ni yindlu va yimbelela hi ta ku velekiwa ka Yesu Kreste. Vamakwerhu va tirhise mukhuva lowu hi ndlela leyinene. A va hoxa minkandziyiso eminkwameni ya vona kutani va ya emakaya ya vanhu va ya va yimbelelela tinsimu leti phofulaka ripfumelo ra vona! Vo tala va byi tsakerile vuyimbeleri lebyi. Vanhu a va tala ku rhambela vamakwerhu emakaya ya vona kutani va kombela leswaku va va yimbelela tinsimu leti engetelekeke. Minkarhi yin’wana vanhu a va va hakela hi leswi va yimbeleleke, ivi vona va va nyika minkandziyiso ya Bibele. Xisweswo, hi nkarhi wa Khisimusi, vuhlayiselo bya tibuku a byi tala ku pfumala minkandziyiso. Tsima leri ra ku yimbelela a ri teka kwalomu ka mavhiki mambirhi, hikuva vanhu va kereke ya Rhoma Khatoliki ni ya Magriki lama nga Makhatoliki, a va tlangela Khisimusi hi mavhiki lama nga faniki. Kambe, loko malembe ya va-1920 ma ya eku heleleni, tsima rero ra ku yimbelela ri herisiwile loko swi va erivaleni eka Swichudeni swa Bibele leswaku Khisimusi yi sunguriwe evujaganini. Vamakwerhu va kume ntsako lowukulu hi ku hisekela ka vona ku chumayela naswona ku hambete ku sunguriwa mintlawa leyintshwa ya vahuweleri eTranscarpathia.

Mintsombano Yo Sungula

Hi May 1926 ntsombano wo sungula wa Swichudeni swa Bibele exifundzheni xa Transcarpathia wu khomeriwe eximutanini xa Velyki Luchky. Lava a va ri kona a va ri 150 naswona ku khuvuriwe vanhu va 20. Hi lembe leri tlhandlamaka vanhu va 200 va ve kona entsombanweni lowu khomeriweke ephakeni leyi nga le xikarhi ka doroba ra Uzhgorod, exifundzheni lexi fanaka. Ku nga ri khale ku hleriwe mintsombano yin’wana emadorobeni yo hambana-hambana ya le Transcarpathia. Hi 1928 doroba ra Lvov ri khome ntsombano wa rona wo sungula. Hi ku famba ka nkarhi ku khomiwe mintsombano yin’wana eHalychyna ni le Volyn’.

Eku sunguleni ka 1932 ku khomiwe ntsombano eximutanini xa Solotvyno, eTranscarpathia, ejarateni ra yindlu leyi Swichudeni swa Bibele a swi khomela kona minhlangano minkarhi hinkwayo. Ku ve ni vanhu va kwalomu ka 500 ku katsa ni vamakwerhu van’wana lava nga ni vutihlamuleri, lava humaka eJarimani. Mykhailo Tilniak, la nga nkulu evandlheni ra kwalaho u ri: “Hi ti tsakerile swinene tinkulumo leti lunghiseleriweke kahle, leti nyikeriweke hi vamakwerhu lava teke entsombanweni wa hina va huma eJarimani ni le Hungary. Va hi khutaze ku tshama hi tshembekile emiringweni leya ha taka, va havaxele mihloti.” Kunene hi langutane ni miringo loko ku sungula Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.

Hi 1937 ku hirhiwe xitimela hinkwaxo leswaku ku yiwa entsombanweni lowukulu ePrague, le Czechoslovakia. Xi sungule ku khandziyisa vanhu eximutanini xa Solotvyno kutani xi rhendzeleka ni xifundzha xa Transcarpathia, xi yima exitichini xin’wana ni xin’wana leswaku xi khandziyisa lava yaka entsombanweni. Etorokisini rin’wana ni rin’wana ra xitimela, a ku ri ni mfungho lowu nge “Ntsombano Wa Timbhoni Ta Yehovha—ePrague.” Xiendlakalo xexo xi nyikele vumbhoni lebyinene eka vanhu va xifundzha xexo, hambi lava se va dyuhaleke va ha xi tsundzuka kahle ninamuntlha.

Ku Aka Tindhawu Ta Vugandzeri

Loko mintlawa leyintshwa ya Swichudeni swa Bibele yi simekiwa eku sunguleni, ku ve ni xilaveko xa leswaku yi aka tiholo to gandzela eka tona. Holo yo sungula yi akiwe eximutanini xa Dibrova, le Transcarpathia, hi 1932. Hi ku famba ka nkarhi, ku akiwe tiholo tin’wana timbirhi eswimitanini swa le kusuhi, ku nga Solotvyno na Bila Tserkva.

Hambileswi tin’wana ta tiholo leti ti onhakeke hi nkarhi wa nyimpi ni leswi vamakwerhu va tekeriweke tin’wana ta tona, va tshame va ri ni mbilu yo va ni Tiholo ta Mfumo ta vona vini. Sweswi, ku ni nhungu wa Tiholo ta Mfumo eximutanini xa Dibrova naswona eswimitanini swa tsevu leswi nga ekusuhi ni kwalaho ku ni 18 wa Tiholo ta Mfumo.

Ku Sunguriwa Ka Vuhundzuluxeri

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19 ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, mindyangu yo tala yi rhurhele eUnited States ni le Canada yi huma eUkraine. Swin’wana swa swirho swa mindyangu leyi swi amukele ntiyiso ematikweni lawa swi rhurheleke eka wona naswona ku simekiwe mintlawa yo tala ya vanhu lava vulavulaka Xiukraine. Hi 1918 ku kandziyisiwa buku leyi nge The Divine Plan of the Ages hi Xiukraine. Hambiswiritano, a ka ha ri ni swo tala leswi faneleke ku endliwa leswaku vanhu va le Ukraine ni le matikweni man’wana lava vulavulaka Xiukraine, va kuma swakudya swa moya. Eku sunguleni ka va–1920, swi ve erivaleni leswaku ku laveka makwerhu la nga ta hundzuluxela minkandziyiso ya Bibele nkarhi na nkarhi. Hi 1923, Emil Zarysky, loyi a a tshama eCanada, u amukele xirhambo xa ku nghenela vutirheli bya nkarhi hinkwawo. Ntirho wa yena a ku ri ku hundzuluxela minkandziyiso ya Bibele hi Xiukraine. U tlhele a endzela mintlawa ya vanhu lava vulavulaka Xiukraine, Xipolish ni Xislovakia eCanada ni le United States.

Emil Zarysky u velekiwe ekusuhi ni doroba ra Sokal evupela-dyambu bya Ukraine naswona hi ku famba ka nkarhi u rhurhele eCanada ni vatswari va yena. Loko a ri kwalaho, u tekane na Mariya loyi na yena a a huma eUkraine. Va ve ni vana va ntlhanu. Hambileswi Emil na Mariya a va ri ni vutihlamuleri lebyikulu bya ndyangu, va swi kotile ku hetisisa swiavelo swa vona swa le tilweni. Hi 1928, Sosayiti ya Watch Tower yi xave yindlu le Winnipeg, eCanada, leyi veke ntsindza wa vuhundzuluxeri bya Xiukraine.

Emasikwini wolawo ya le ku sunguleni, vamakwerhu a va tirhisa tigramafoni leti khomekaka ni tirhekhodo ta tinkulumo ta Bibele loko va ri evutirhelini bya yindlu ni yindlu. Makwerhu Zarysky u rhamberiwe eBrooklyn leswaku a ta rhekhoda tinkulumo teto hi Xiukraine. Eku sunguleni ka va–1930, a ku haxiwa minongonoko yo hlayanyana hi Xiukraine eka xiya-ni-moya, leyi a yi teka hafu ya awara exitichini xa vuhaxi xa le Winnipeg. Eka minongonoko yoleyo, Emil Zarysky ni vamakwerhu van’wana lava nga ni ntokoto, a va haxa tinkulumo ta le rivaleni leti dyondzisaka. Tinkulumo teto a ti fambisana ni tinsimu, leti a ti huma eka buku ya tinsimu leyi kandziyisiweke hi 1928. Vayingiseri lava tsakisiweke hi tinkulumo teto va kombise ku nkhensa ka vona hi ku tsala madzana ya mapapila ni hi ku ba tinqingho to tala.

Emil Zarysky na Mariya, nsati wakwe va hete 40 wa malembe va ri karhi va tirha hi ku tshembeka exiavelweni xa vona tanihi vahundzuluxeri. Hi nkarhi wolowo, nkandziyiso wun’wana ni wun’wana wa Xihondzo xo Rindza a wu hundzuluxeriwa hi Xiukraine. Hi 1964, Maurice Saranchuk, loyi yena na Anne, nsati wa yena va pfuneteke Makwerhu Zarysky malembe yo hlayanyana, u averiwe ku langutela ntirho wa vuhundzuluxeri.

Ku Fika Ka Mpfuno Hi Tlhelo Ra Moya

Hambileswi un’wana ni un’wana wa vahuweleri lava hisekaka a byaleke ni ku cheleta timbewu ta ntiyiso etikweni hinkwaro ra Ukraine, ntirho lowu hlelekeke wa ku chumayela wu sungule hi 1927 eTranscarpathia, naswona hi ku famba ka nkarhi wu sunguriwe eHalychyna. Emahlweni ka nkarhi wolowo ku fambisiwe tibuku ni swibukwana swo tala hi Xiromania, Xihungary, Xipolish ni Xiukraine, hambileswi ntirho wo chumayela wu nga vikiwangiki. Mintlawa leyi nga yoxe yi sungule ku simekiwa yi va mavandlha naswona vahuweleri va sungule ku chumayela minkarhi hinkwayo hi yindlu ni yindlu. Ku fambisiwe minkandziyiso yo tala ya Bibele emalembeni wolawo. Hi 1927, ku pfuriwe vuhlayiselo byo sungula bya tibuku eUkraine, edorobeni ra Uzhgorod, le Transcarpathia. Hi 1928, rhavi ra Magdeburg, le Jarimani, ri averiwe ku khathalela mavandlha ni makhalipotiya exifundzheni xa Transcarpathia, lexi hi nkarhi wolowo a xi wela eka Czechoslovakia.

Hi 1930 ku simekiwe rhavi edorobeni ra Berehove ekusuhi na le Uzhgorod, leswaku ri ta khathalela ntirho wa Swichudeni swa Bibele eTranscarpathia. Vojtech Chehy u ve muungameri wa rhavi rero. Lunghiselelo leri lerintshwa ri wu vuyerise ngopfu ntirho wa ku chumayela.

Vamakwerhu vo hlayanyana lava humaka erhavini ra le Prague ni ra le Magdeburg va kombise ku va ni moya wa ku tinyiketela, hakanyingi a va famba mpfhuka wo leha va ya eswifundzheni swa le Tintshaveni ta Carpathian, leswaku va yisa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu etindhawini ta le kule ta xifundzha xexo xo saseka. Un’wana wa vamakwerhu lava hisekaka a ku ri Adolf Fitzke, la humaka erhavini ra le Magdeburg. U rhumeriwe ku ya chumayela exifundzheni xa Rakhiv, eTintshaveni ta Carpathian. Ku fikela ninamuntlha, Timbhoni to tala ta kwalaho a ti n’wi rivali makwerhu loyi wo tshembeka, la rhuleke ni la nga koxakoxiki. Hi 2001 a ku ri ni mune wa mavandlha exifundzheni xexo.

Hi va-1930 ku kombisiwe filimi ya “Photo-Drama of Creation” emadorobeni yo tala ni swimitana swa Transcarpathia. Filimi leyi ya “Photo-Drama” a yi tlanga nhungu wa tiawara naswona a yi kombisiwa hi ti-slide ni swifaniso leswi tshukatshukaka, leswi fambisanaka ni marito ya tirhekhodo ta Bibele leti a ti tlangiwa eka gramafoni. Erich Frost la humaka eJarimani u rhumeriwe ku ta pfuna vamakwerhu va kwalaho hi “Photo-Drama.” Emahlweni ko kombisa filimi leyi, vamakwerhu a va nyika vanhu swirhambo ni ku tirhisa makhadi lama hakarhiwaka leswaku va va rhambela ku ta yi hlalela. Yi koke rinoko ra vo tala. Edorobeni ra Berehove ku hlengeletane ntshungu lowukulu lerova gidi ra vanhu ri boheke ku rindza exitarateni. Loko maphorisa ma vona ntshungu lowu lowukulu, ma chavile ma ehleketa leswaku ku ta pfuka hasahasa leyi ma nga ta tsandzeka ku yi lawula. Hikwalaho ma ehlekete ku yimisa nkombiso wolowo kambe ma tlhele ma swi bakanya hi makatla. Endzhaku ka nkombiso wolowo, vanhu vo tala va rhumele tiadirese ta vona, va lava ku vona “Photo-Drama” nakambe. Ku tsakela koloko ku tlhontlhe vafundhisi va kwalaho leswaku va lwa ya minwala ni meno ku kavanyeta ntirho wa ku chumayela mahungu lamanene. Yehovha Xikwembu u hambete a katekisa ntirho wolowo leswaku wu humelela, ku nga khathariseki ku kavanyetiwa koloko.

Hi va-1920 na va-1930, xifundzha xa Volyn’ ni xa Halychyna a swi khathaleriwa hi rhavi ra Poland le Lodz. Hi 1932 vamakwerhu lava humaka ePoland va sungule ku tirha masimu wolawo, va endla maendzo yo vuyela eka hinkwavo lava endleke swikhokhelo swa Xihondzo xo Rindza, lava Brooklyn yi va rhumeleke tiadirese ta vona.

Wilhelm Scheider, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa rhavi ra le Poland, u ri: “Vanhu va le Ukraine va amukele ntiyiso hi mandla mambirhi. Hi xitshuketa, ku sunguriwe mintlawa ya vanhu lava tsakelaka emadorobeni ni le swimitanini swa Halychyna, ku fana ni swikowa endzhaku ka mpfula. Minkarhi yin’wana mintlawa yoleyo a yi va yikulu lerova yi katsa vanhu va muganga hinkwawo.”

Hambileswi vamakwerhu vo tala a va ri swisiwana, va titsone swo tala leswaku va kota ku kuma minkandziyiso ni tirhekhodo ta gramafoni, leswi a swi ta va pfuna ku chumayela ni ku kula emoyeni. Mykola Volochii wa le Halychyna, la khuvuriweke hi 1936, a a ri ni tihanci timbirhi kutani a xavisa yin’we leswaku a xava gramafoni. Koloko a ku ri ku lahlekeriwa lokukulu eka murimi! Hambileswi a a fanele a khathalela vana va mune, u swi vonile leswaku a nga swi kota ku hanya hi hanci yin’we. Tinkulumo ta Bibele ni tinsimu ta Mfumo hi Xiukraine leswi a swi tlangiwa eka gramafoni leyi, swi pfune vanhu vo tala leswaku va tiva Yehovha ni ku n’wi tirhela.

Loko Wilhelm Scheider a hlamusela ku andza koloko lokukulu ka vahuweleri le Halychyna ni le Volyn’ hi va–1930, u te: “Hi 1928 hi fikelele nhlayo ya vahuweleri va 300 ePoland, kambe hi 1939 a hi ri ni lava tlulaka 1 100 naswona hafu ya vona a va huma eUkraine, hambileswi ntirho wu sunguleke endzhaku ka nkarhi wo leha exifundzheni xa vona (xa Halychyna ni xa Volyn’).”

Leswaku ku khathaleriwa ku andza koloko, rhavi ra le Poland ri rhumele Ludwik Kinicki leswaku a ya va mulanguteri la famba-fambaka eHalychyna ni le Volyn’, leswaku a ta pfuneta entirhweni wa ku chumayela. Ndyangu wa ka vona lowu a wu huma eChortkiv, le Halychyna, wu rhurhele eUnited States eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20 laha Makwerhu Kinicki a dyondzeke kona ntiyiso. Hi ku famba ka nkarhi u tlhelele etikweni ra rikwavo leswaku a ta pfuna vanhu va timbilu letinene. Vamakwerhu vo tala va nge pfuki va rivale mpfuno wa moya lowu va wu kumeke eka mutirheli loyi la hisekaka. Loko nkandziyiso wa Xipolish wa The Golden Age wu yirisiwile hi xixikana xa 1936, ni muhleri wa wona a gweviwe lembe ekhotsweni, Makwerhu Kinicki u hlawuriwe ku va muhleri lontshwa wa magazini lowu nge New Day, lowu kandziyisiweke ematshan’weni ya Golden Age leyi yirisiweke. Hi 1944 u khomiwe hi Magestapo ivi a yisiwa ekampeni ya nxaniso ya le Mauthausen-Gusen, laha a feke a tshembekile eka Yehovha.

Xikwembu Xi Koka Vanhu Va Tinxaka Hinkwato

Eku sunguleni ka va–1920, Xichudeni xa Bibele lexi vuriwaka Rola, xi tlhelele etikweni ra rikwavo ra Zolotyi Potik, le Halychyna. Rola u tirhise Bibele ya yena ku sungula ku chumayela mahungu lamanene. Vanhu va vule leswaku wa penga hi leswi a fayeteleke swifaniso swa yena hinkwaswo swa vukhongeri. Mufundhisi wa kwalaho u luke mano ya ku tshikisa Rola ku chumayela. U endzele phorisa rin’wana, a fika a ku: “Loko wo endla swo karhi leswaku Rola a nga ha swi koti ku famba, ndzi ta ku nyika bodlela ra whiskey.” Phorisa ri n’wi byele leswaku a hi ntirho wa rona ku ba vanhu. Hi ku famba ka nkarhi, Rola u amukele maphasela ya minkandziyiso, lama humaka eka vamakwerhu va le United States. Mufundhisi u tlhele a ta eka phorisa a ri byela leswaku eposweni ku fike phasela leri tameleke tibuku ta Vukhomunisi. Siku leri tlhandlamaka, phorisa a ri rindzile eposweni ku vona la nga ta teka phasela rero. Hiloko ku fika Rola a ta ri teka. Phorisa ri fambe na Rola exitichini xa maphorisa ri byela ni mufundhisi leswaku na yena a famba na vona. Mufundhisi u huwelerile a vula leswaku tibuku teto ti huma eka Diyavulosi. Ku tiyiseka loko tibuku toleto ti tamele tidyondzo ta Vukhomunisi, phorisa rero ri rhumele tin’wana ta tona ehubyeni ya kwalaho. Letin’wana ri ti tekile. Loko ri ri karhi ri ti hlaya, ri swi lemukile leswaku ti tamele ntiyiso. Ku nga ri khale, rona ni nsati wa rona va sungule ku va kona eminhlanganweni ya Swichudeni swa Bibele. Hi ku famba ka nkarhi ri khuvuriwile kutani ri va muhuweleri la hisekaka. Hikwalaho, loko mufundhisi a lwa hi matimba ku herisa ntirho wa ku chumayela, a nga swi xiyanga u khutaze Ludwik Rodak ku amukela ntiyiso.

Hi wona nkarhi wolowo, mufundhisi wa kereke ya Khatoliki ya Magriki ni nsati wakwe va rhurhele eUnited States va suka eLvov. Endzhakunyana ka loko va ha ku rhurha nsati wakwe u file. Loko a ha ri eku rileni ka nsati wa yena, u lave ku tiva laha moya-xiviri wa yena wu yeke kona. U kume tiadirese ta vangoma va le New York. Loko a ha ri endleleni yo ya laha va nga ta hlangana kona, u nghene eka xithezi lexi nga riki xona ivi a tikuma a ri enhlanganweni wa Swichudeni swa Bibele. Kwalaho u dyondze ntiyiso malunghana ni xiyimo xa vafi. Hi ku famba ka nkarhi u khuvuriwile kutani a tirha swa nkarhinyana evugandliselweni bya Bethele ya le Brooklyn. Endzhaku ka nkarhi u tlhelele eHalychyna kutani a ya emahlweni ni ku chumayela mahungu lamanene hi ku hiseka.

Ku Voningeriwa eVuxeni Bya Ukraine

Hilaha hi swi xiyeke hakona, ntirho wo tala wa ku chumayela eku sunguleni wu endliwe evupela-dyambu bya Ukraine. Xana ntiyiso wu ri fikelele njhani tiko hinkwaro? Xana hi tlhelo ra moya misava yoleyo a yi ta swi kota ku humesa ntshovelo wo tala ku fana ni misava ya le vupela-dyambu bya Ukraine?

Eku sunguleni ka va–1900, Makwerhu Trumpi, loyi a a ri Xichudeni xa Bibele lexi humaka eSwitzerland, u tile a ta tirha tanihi munjhiniyara emugodini wa malahla wa le vuxeni bya Ukraine. U tiveka tanihi Xichudeni xo sungula xa Bibele exifundzheni xexo. Ku chumayela ka yena hi va–1920 ku endle leswaku ku sunguriwa ntlawa wa dyondzo ya Bibele eximutanini xa Liubymivskyi Post, ekusuhi ni doroba ra Kharkov.

Hi 1927, makwerhu un’wana la humaka evupela-dyambu bya Yuropa u tile a ta tirha tanihi munjhiniyara emugodini wa malahla lowu nga eximutanini xa Kalynivka. U te ni phutumende leyi a yi tele minkandziyiso ya Bibele, leyi a yi tirhiseke ku chumayela vanhu va kereke ya Baptist, lava ntshembo wa Mfumo wu va tsakiseke ngopfu. Hi ku famba ka nkarhi makwerhu loyi u tlhelele etikweni ra rikwavo a siya ntlawa lowutsongo lowu hundzukeke Swichudeni swa Bibele. Xihondzo xo Rindza xa 1927 xi vike leswaku 18 wa vanhu va hlengeletanile eKalynivka va tlangela Xitsundzuxo. Eximutanini xa le kusuhi xa Yepifanivka, lava veke kona a va ri 11. Ku engetela kwalaho, vanhu lava tlangeleke Xitsundzuxo lembe rero eLiubymivskyi Post a va ri 30.

Vamakwerhu va yindlu-nkulu eBrooklyn va hambete va swi veke tihlo swiendlakalo swa le Soviet Union, va ringeta ku wu simeka ximfumo ntirho wo chumayela hi Mfumo. Leswi a va tivekele pakani yoleyo, va rhumele makwerhu George Young la humaka eCanada, a ya eU.S.S.R. hi 1928. Loko a ri kwalaho, u kote ku endzela doroba ra Kharkov evuxeni bya Ukraine, laha a hleleke ntsombano lowutsongo wa masiku manharhu ni Swichudeni swa Bibele swa kwalaho. Hi ku famba ka nkarhi, u boheke ku huma etikweni rero hikwalaho ka nkaneto wa valawuri. U xiye leswaku hi nkarhi wolowo a ku ri ni mintlawa ya Swichudeni swa Bibele eKiev ni le Odessa.

Makwerhu Young u vikele Brooklyn hi xiyimo xa le Soviet Union. Endzhaku ka xiviko xa Makwerhu Young, Danyil Starukhin wa le Ukraine u hlawuriwe ku yimela Swichudeni swa Bibele, ku nga ri eUkraine ntsena kambe ni le tikweni hinkwaro ra U.S.S.R. Malembe yo hlayanyana George Young a nga si fika, Makwerhu Starukhin u kote ku lwela Bibele eka bulo leri a veke na rona na Anatoly Lunacharsky loyi hi nkarhi wolowo a a ri Holobye wa Dyondzo etikweni ra Soviet. Eka papila leri Makwerhu Young a ri tsaleleke J. F. Rutherford, wa le yindlu-nkulu ya le Brooklyn, u te: “Danyil Starukhin wa hiseka naswona i munhu wa migingiriko. Loko a ha ri jaha ra 15 wa malembe hi vukhale u burisane ni mufundhisi hi Bibele. Mufundhisi u hlundzuke lerova a teka xihambano a n’wi gemba nhloko hi xona, kutani a wela ehansi a titivala, wa ha ri ni xivati xa kona enhlokweni. Danyil a a ta va a gweviwe ntambhu kambe leswi a a ha ri ntsongo u gweviwe mune wa tin’hweti ntsena ekhotsweni.” Hambileswi Makwerhu Starukhin a ringeteke ku tsarisa mavandlha ya kwalaho ni ku kuma mpfumelelo wa le nawini wa ku kandziyisa tibuku ta Bibele eUkraine, valawuri va le Soviet a va n’wi pfumelelanga.

Eku heleni ka va–1920 na va–1930, valawuri va Soviet va hisekele ku dyondzisa ku nga pfumeli eka Xikwembu. Vukhongeri byi sandziwile naswona lava a va chumayela van’wana a va tekiwa tanihi “valala va tiko.” Endzhaku ka ntshovelo lowunene hi 1932, Makhomunisi ma tekele vaaki va le Ukraine swakudya hinkwaswo. Ku fe vanhu vo tlula tsevu wa timiliyoni hikwalaho ka ndlala leyi nga lo vangiwa hi vomu.

Swiviko swi kombisa leswaku malandza ma nga ri mangani ya Yehovha ma tshame ma tshembekile hi minkarhi yoleyo yo tika, hambileswi a ma nga swi koti ku tihlanganisa ni vamakwavo ematikweni man’wana. Man’wana ya wona ma hete malembe yo tala ekhotsweni hikwalaho ka ripfumelo ra wona. Man’wana ya wona lama tshameke ma tshembekile i va ka Trumpi, va ka Hauser, na Danyil Starukhin, na Andrii Savenko swin’we ni Makwerhu wa xisati Shapovalova. Ha tiyiseka leswaku Yehovha ‘a nge wu rivali ntirho wa wona ni rirhandzu leri ma ri kombiseke hikwalaho ka vito ra yena.’—Hev. 6:10.

Nkarhi Wa Ndzingo Lowu Tsemaka Nhlana

Eku heleni ka va–1930 ku ve ni ku cinca lokukulu emindzilakaneni ya matiko yo tala ya le vuxeni bya Yuropa. Mfumo wa Jarimani ra Manazi ni wa U.S.S.R. yi sungule ku lawula matiko yo tala lama nga riki na matimba.

Hi March 1939, Hungary ri teke Transcarpathia hi ku pfuniwa hi Jarimani ra Manazi. Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwile naswona hinkwato Tiholo ta Mfumo ti pfariwile. Valawuri va khome vamakwerhu hi tihanyi va tlhela va pfalela vo tala ekhotsweni. Timbhoni to tala eswimitanini swa le Ukraine, ku nga Velykyi Bychkiv na Kobyletska Poliana ti pfaleriwile.

Loko vanhu va le Soviet va fika exifundzheni xa Halychyna ni xa Volyn’ hi 1939, va kume mindzilakano ya le vupela-dyambu bya Ukraine yi gogiwile. Hikwalaho a swi nga ha koteki ku tihlanganisa ni rhavi ra le Poland. Endzhaku ka loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungurile, nhlengeletano ya hina yi sungule ku tirhela exihundleni. Vamakwerhu va sungule ku hlangana hi mintlawa leyitsongo kutani va ya emahlweni ni vutirheli bya vona hi vuxiyaxiya lebyikulu.

Hi ku famba ka nkarhi mavuthu ya Manazi ma hlasele Ukraine. Hi nkarhi wa vulawuri bya Jarimani, vafundhisi va sungule ku hlohlotela vanhu leswaku va lwisana ni vanhu va Yehovha. Le Halychyna ku pfuke nxaniso wa tihanyi. Mafasitere ya tindlu ta Timbhoni ta Yehovha ma fayeteriwile naswona vamakwerhu vo tala va biwe ngopfu. Hi xixika van’wana va vamakwerhu a va sindzisiwa ku yima tiawara to tala endzeni ka mati yo titimela hi leswi a va nga lavi ku endla mfungho wa xihambano. Vamakwerhu van’wana va xisati va biwe minkhavi ya 50. Vamakwerhu vo hlayanyana va file hikwalaho ka ku tshama ka vona va tshembekile. Hi xikombiso, Magestapo ma dlaye Illia Hovuchak, loyi a a ri mutirheli wa nkarhi hinkwawo wa le xifundzheni xa le Tintshaveni ta Carpathian. Mufundhisi wa Khatoliki u n’wi nyikete eka Magestapo hikwalaho ka leswi Makwerhu Hovuchak a a hisekela ku chumayela hi Mfumo wa Xikwembu. Wolowo a ku ri nkarhi wa ndzingo lowukulu. Nilokoswiritano malandza ya Yehovha ma hambete ma yimile ma nga tsekatseki.

Timbhoni ta Yehovha a ti pfunana hambileswi ku endla tano a swi tala ku tihoxa ekhombyeni. Edorobeni ra Stanislav (leri sweswi ku nga Ivano-Frankovsk), wansati wa Muyuda u ve Mbhoni swin’we ni vana vakwe vambirhi va vanhwanyana. A va tshama emugangeni lowu tsemeriweke Vayuda ntsena. Vamakwerhu va swi xiyile leswaku Manazi ma kunguhate ku dlaya Vayuda hinkwavo emugangeni wolowo, hiloko va endla rhengu ra ku ponisa vamakwerhu lava vanharhu. Timbhoni ti hoxe vutomi bya tona ekhombyeni hi ku tumbeta vamakwerhu lava nga Vayuda hi nkarhi hinkwawo loko nyimpi ya ha tinyike matimba.

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vamakwerhu va le vupela-dyambu bya Ukraine a va swi kotanga ku tihlanganisa ni nhlengeletano swa xinkarhana naswona a va nga swi tivi leswi va faneleke va swi endla. Van’wana va ehlekete leswaku ku sungula ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava a ku ri ku sungula ka Armagedoni. Mianakanyo yoleyo yi pfilunganye vamakwerhu nkarhi wo leha.

Ku Mila Ka Timbewu eRivaleni Ra Nyimpi

Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi tise nhlomulo eUkraine yi tlhela yi siya tiko ri onhakile. Ku hele malembe manharhu tiko ri hundzuke rivala lerikulu ra nyimpi. Madoroba yo tala ni swimitana swi sale swi ri marhumbi loko mavuthu ma hlasela ndhawu ya Ukraine, ma rhanga hi le vuxeni kutani ma ya evupela-dyambu. Emalembeni wolawo ku fe timiliyoni ta khume ta vaaka tiko va Ukraine ku katsa ni timiliyoni ta ntlhanu ni hafu ta lava va nga riki vaaka tiko. Hikwalaho ko chavisiwa hi leswi nyimpi yi swi endleke, vanhu vo tala va pfilunganyekile evuton’wini kutani va nga ha khathali hi milawu ya mahanyelo. Nilokoswiritano, van’wana va dyondze ntiyiso ehansi ka swiyimo sweswo.

Hi lembe ra 1942, Mykhailo Dan, jaha ra le Transcarpathia, loyi a rhandza ku yingisela Timbhoni ta Yehovha loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nga si sungula, u vitaneriwe evusocheni. Loko va ri karhi va leteriwa, mufundhisi wa Khatoliki u nyike socha rin’wana ni rin’wana broxara ya vukhongeri leyi tshembisaka un’wana ni un’wana ku hanya etilweni loko o dlaya hambi ku ri Khomunisi rin’we. Rungula rero ri n’wi hlamarisile. Hi nkarhi wa nyimpi u vone mufundhisi a ri karhi a mbeyetela vanhu. Sweswo swi n’wi pfune ku vona leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tamele ntiyiso. Loko nyimpi yi herile u tlhelele ekaya, a kuma Timbhoni ta Yehovha kutani a khuvuriwa eku heleni ka 1945.

Hi ku famba ka nkarhi Makwerhu Dan u tiyiselele maxangu ya makhotso ya le Soviet. Loko a ntshunxiwile ekhotsweni, u hlawuriwe ku va nkulu naswona sweswi i mulanguteri la ungamelaka eka rin’wana ra mavandlha ya le Transcarpathia. Loko a tsundzuka broxara leyi boxiweke laha henhla u vula hi ku vungunya a ku: “A ndzi dlayanga ni Khomunisi ni rin’we. Hikwalaho a ndzi langutelanga ku ya hanya etilweni kambe ndzi langutele ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni leyi nga Paradeyisi.”

Misava Leyi Noneke Yi Veka Mihandzu eTikampeni Ta Nxaniso

Hilaha swi vuriweke hakona eku sunguleni, misava leyi noneke yi kota ku humesa ntshovelo wo tala. Hikwalaho, hi nkarhi wa nhlaselo wa Jarimani ra Manazi misava leyi yo nona ya ntima yi tekiwile eUkraine. Yi layichiwile ematorokisini ku suka exikarhi ka Ukraine yi rhumeriwa eJarimani.

Hambiswiritano, matorokisi man’wana a ma rhwale misava leyi noneke hi ndlela yo fanekisela. Kwalomu ka timiliyoni timbirhi ni hafu ta majaha ni vanhwana va tekiwe eUkraine va ta endliwa mahlonga eJarimani. Hi ku famba ka nkarhi vo tala va vona va helele etikampeni ta nxaniso. Loko va ri kwalaho va hlangane ni Timbhoni leti nga Majarimani leti a ti pfaleriwile hikwalaho ka vukala-tlhelo bya tona bya Vukreste. Hambiloko ti ri etikampeni ta nxaniso, Timbhoni a ti tshikanga ku chumayela van’wana mahungu lamanene, hi mavulavulelo ya tona ni hi ku tikhoma ka tona. Mubohiwa un’wana wa ha tsundzuka: “Timbhoni a ti hambanile ni vabohiwa lavan’wana ekampeni ya nxaniso. A ti ri ni xinghana ni ku languteka ti ri ni ntshembo. Mahanyelo ya tona a ma kombisa leswaku ti tamele nchumu wa nkoka lowu vabohiwa lavan’wana va nga wu dyondzaka eka tona.” Emalembeni wolawo vanhu va le Ukraine va dyondze ntiyiso eka Timbhoni leti nga Majarimani leti a ti pfaleriwe na vona etikampeni ta nxaniso.

Anastasiya Kazak u tive ntiyiso loko a ri kampeni ya nxaniso ya Stutthof eJarimani. Eku heleni ka nyimpi, madzana ma nga ri mangani ya vabohiwa ku katsa na Anastasiya ni Timbhoni ta 14, va yisiwe eDenmark hi xikepe, laha vamakwerhu va le Denmark va va laveke kukondza va va kuma ivi va khathalela swilaveko swa vona swa nyama ni swa moya. Anastasiya u khuvuriwile hi rona lembe rero entsombanweni lowu a wu khomiwe eCopenhagen, loko a ri ni malembe ya 19 hi vukhale, hi loko a tlhelela ka rikwavo evuxeni bya Ukraine laha a hisekeleke ku byala timbewu ta ntiyiso. Hi ku famba ka nkarhi Makwerhu Kazak u tlhele a pfaleriwa malembe ya 11 ekhotsweni hikwalaho ko chumayela.

Loko a tsundzuxa vantshwa u ri: “Ku nga khathariseki leswaku u langutana na yini evuton’wini—ku nga ha va ku xaniseka, ku kanetiwa kumbe ku karhateka kun’wana—u nga lan’wi. Hambeta u kombela Yehovha a ku pfuna. Hilaha ndzi swi voneke hakona a nga va fularheli vanhu lava n’wi tirhelaka.”—Ps. 94:14.

Miringo Ya Nyimpi

Nyimpi ya vava naswona yi ni tihanyi, yi tisela masocha ni vaaka-tiko maxangu, ku xaniseka ni rifu. Timbhoni ta Yehovha na tona ti langutana ni vuyelo lebyi vavisaka bya nyimpi. Kambe, hambileswi ti nga emisaveni, a hi xiphemu xa yona. (Yoh. 17:15, 16) Hikwalaho ko tekelela Murhangeri wa tona, Yesu Kreste, a ti katseki nikatsongo eka swa tipolitiki. Ku nga katseki ka tona ku endle Timbhoni ta le Ukraine ti vonaka ti ri Vakreste va xiviri, ku fana ni le matikweni man’wana. Nakambe loko misava yi ri karhi yi xixima tinghwazi ta yona ta nyimpi, leti hanyaka ni leti feke, Yehovha na yena u xixima lava kanyeke xivindzi va tshama va tshembekile eka yena.—1 Sam. 2:30.

Eku heleni ka 1944, mavuthu ya Soviet ma tlhele ma teka vupela-dyambu bya Ukraine kutani ma sindzisa leswaku un’wana ni un’wana a tsarisa evusocheni. Hi nkarhi lowu fanaka, vaseketeri va mintlawa ya tipolitiki va le Ukraine a va lwa ni masocha ya le Jarimani ni ya le Soviet. Vaaki va vupela-dyambu bya Ukraine a va sindzisiwa ku joyina vaseketeri va mintlawa leyi ya tipolitiki. Leswi hinkwaswo swi tise miringo leyintshwa eka malandza ya Yehovha, loko swi ta emhakeni ya ku tshama ma nga katseki eka swa tipolitiki. Vamakwerhu vo hlayanyana va dlayiwile hikwalaho ko ala ku ya enyimpini.

Illia Hovuchak u dyondzise Ivan Maksymiuk ntiyiso na Mykhailo n’wana wa yena. Hi nkarhi wa nyimpi va arile ku khoma swibamu kutani va pfaleriwa hi vaseketeri va tipolitiki. Vaseketeri lava va tipolitiki va rhange hi ku pfalela socha ra Soviet. Hiloko va lerisa Ivan Maksymiuk leswaku a dlaya socha leri pfaleriweke, va vula leswaku loko o ri dlaya va ta n’wi ntshunxa. Loko Makwerhu Maksymiuk a arile, va n’wi dlaye hi ndlela ya tihanyi. Mykhailo, n’wana wakwe u dlayiwe hi ndlela leyi fanaka, naswona swi ve tano hi Yurii Freyuk na Mykola, n’wana wa yena wa malembe ya 17 hi vukhale.

Vamakwerhu van’wana va dlayiwile hi leswi va aleke ku va masocha ya Soviet. (Esa. 2:4) Kasi van’wana va gweviwe malembe ya khume va ri ekhotsweni. Vamakwerhu lava pfaleriweke a va nga ri na ntshembo ni wutsongo wa leswaku va ta hanya, hikuva endzhaku ka nyimpi le Ukraine, hambi ku ri lava a va ntshunxiwile a va sika hi ndlala. Hi 1944, Michael Dasevich u khomiwile hikwalaho ka vukala-tlhelo byakwe. Loko a nga si pfaleriwa malembe ya khume, ku hele tin’hweti ta tsevu a ri karhi a vekiwe tihlo, leswi n’wi siyeke a hlakarile. Valawuri va khotso va ta rihanyo va vule leswaku u fanele ku nyikiwa “swakudya leswi nyikaka matimba.” Hiloko vatirhi va le xitangeni xa khotso va sungula ku chela xilepulana xin’we xa mafurha eka vuswa bya yena—ku nga swona swakudya leswi a a pfumeleriwe ku swi dya. Makwerhu Dasevich u swi tiyiselerile sweswo kutani endzhaku a heta malembe ya 23 a ri xirho xa komiti ya tiko ra U.S.S.R. ivi hi ku famba ka nkarhi a va xirho xa komiti ya tiko ra Ukraine.

Hi 1944, vamakwerhu va nkombo va vandlha rin’we ra le Bukovina va arile ku joyina vusocha kutani ha un’we u gweviwe malembe manharhu ku ya eka mune ekhotsweni. Mune wa vona va fele ekhotsweni hikwalaho ko sika. Hi rona lembe rero, un’wana ni un’wana wa vamakwerhu va ntlhanu va vandlha ra le kusuhi ni kwalaho, u gweviwe malembe ya khume ekampeni ya nxaniso ya le Siberia. I un’we eka vona la tlheleleke ekaya—lavan’wana va file.

Buku Ya Lembe Ya 1947 (ya Xinghezi) yi vule leswi landzelaka hi swiendlakalo sweswo: “Loko vadlayi lava nga Manazi va ya tlhelo ra vupela-dyambu hi 1944, munhu un’wana ni un’wana eVupela-dyambu bya Ukraine u hlomisiwile leswaku nyimpi yoleyo yi ta va ni vuyelo lebyinene eRhaxiya loko yi hela. Vamakwerhu va tlhele va tshembeka eka ku nga tluli ntwanano wa hilaha ku nga heriki ni le ka vukala-tlhelo bya vona. Vo tala va lahlekeriwe hi vutomi bya vona hikwalaho ka ku tshembeka ka vona eHosini, kasi van’wana—sweswi a va tlula 1 000—va tlhele va yisiwa tlhelo ra le vuxeni etimbaleni ta tiko-nkulu leri.”

Hambileswi Timbhoni ta Yehovha ti rhurhiseriweke kun’wana, ti ye emahlweni ti andza. Lava veke kona eXitsundzuxweni evupela-dyambu bya Ukraine hi 1946, a va ri 5 218 ku katsa ni mune wa lava totiweke.

Ntshunxeko Wa Xinkarhana

Endzhaku ka loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi herile, vamakwerhu—lava tiyiseleke maxangu ni lava tshameke va tshembekile eka Xikwembu—va chumayele rungula leri nyikaka ntshembo wa xiviri ni xikhutazo eka lava vuyaka enyimpini. Masocha ni lava endliweke mahlonga hi nkarhi wa nyimpi va tlhelele ekaya va pfilunganyekile kambe va swi lava hi mahlo-ngati ku tiva xikongomelo xa vutomi. Hikwalaho, vo tala va amukele ntiyiso wa Bibele hi ntsako. Hi xikombiso, ku ya eku heleni ka 1945 eximutanini xa Bila Tserkva, eTranscarpathia, ku khuvuriwe vanhu va 51 eNambyeni wa Tisza. Loko lembe ri hela vandlha rero a ri ri ni vahuweleri va 150.

Hi nkarhi wolowo, vanhu va le Ukraine lava a va tshama evupela-dyambu bya Ukraine ni va le Poland lava a va tshama evuxeni bya Poland, a va nga okelani ndzilo. Ku sungule mintlawa yo hlayanyana leyi pfuxaka madzolonga eUkraine ni le Poland. Minkarhi yin’wana mintlawa leyi a yi yayarhela vaaki hinkwavo va swimitana leswi ku tshamaka vanhu va rixaka lerin’wana. Khombo ra kona, vamakwerhu van’wana va file eku yayarheliweni koloko.

Hi ku famba ka nkarhi, vanhu va le Poland va kwalomu ka 800 000 lava a va tshama evupela-dyambu bya Ukraine, va rhurhiseriwe ePoland hi mpfumelelano exikarhi ka Soviet Union na Poland, nakambe vanhu va le Ukraine va kwalomu ka 500 000 lava a va tshama evuxeni bya Poland va rhurhiseriwe eUkraine. Eka vanhu lava rhurhisiweke a ku ri ni Timbhoni to tala. Ku rhurhisiwa loku ku khumbe mavandlha hinkwawo, naswona vamakwerhu va nyikiwe swiavelo leswintshwa swa le tilweni, va teka ku rhurhisiwa loku ku ri ndlela yo chumayela emasin’wini lamantshwa. Buku Ya Lembe Ya 1947 (ya Xinghezi) yi te: “Ku rhurhisiwa loku ka vanhu ku pfune leswaku ntiyiso wu hatla wu fika etindhawini leti a swi ta teka nkarhi leswaku wu fika eka tona hi nkarhi lowu tolovelekeke. Xisweswo, swiyimo leswi hinkwaswo leswi nga tsakisiki swi hoxe xandla eku dzunisiweni ka vito ra Yehovha.”

Loko mindzilakano ya vupela-dyambu bya Ukraine yi pfariwa, vamakwerhu va endle matshalatshala ya leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu ya emahlweni eUkraine ni le tikweni hinkwaro ra U.S.S.R. Pavlo Ziatek se a a hlawurile leswaku a va nandza wa tiko hinkwaro ra Ukraine ni ra Soviet Union. Hi ku famba ka nkarhi, ku hlawuriwe vamakwerhu van’wana vambirhi lava hisekaka, ku nga Stanislav Burak na Petro Tokar, leswaku va n’wi pfuna. Leswaku tiko hinkwaro ra U.S.S.R. ri kuma swakudya swa moya, va kandziyise minkandziyiso va tumbele endlwini ya makwerhu wa xisati la nga Mukreste eLvov. A ku ri ku tihoxa ekhombyeni lerikulu ku tisa tibuku ti huma ePoland leswaku ti ya emahlweni ti ri karhi ti hundzuluxeriwa ni ku kandziyisiwa eLvov. Nkarhi ni nkarhi, vamakwerhu vo hlayanyana a va kota ku kuma mpfumelelo wa ku endzela maxaka ya vona ePoland kutani loko va vuya a va ngungumerisa minkandziyiso ya hina. Ku ve ni nkarhi lowu muchayeri wa xitimela a a tleketla minkandziyiso hi ku yi hoxa ebokisini ra nsimbi leri a ri fihliwe endzeni ka muchini lowu a wu virisa mati!

Eku heleni ka 1945, Makwerhu Ziatek u khomiwile kutani a gweviwa khume ra malembe ekhotsweni. Ntirho wa ku va nandza wa tiko wu tekiwe hi Makwerhu Burak.

Ku Xanisiwa Nakambe

Hi June 1947, loko makwerhu un’wana a yisa minkandziyiso eka vamakwerhu, u yimisiwile exitarateni eLvov kutani a khomiwa. Vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va vule leswaku va nga yi tsarisa ximfumo nhlengeletano loko o va nyika tiadirese ta Timbhoni leti a a hambeta a ti yisela minkandziyiso. Hi ku tshembeka, makwerhu loyi u va nyike tiadirese ta vamakwerhu va kwalomu ka 30, ku katsa ni ya Makwerhu Burak, loyi a a ri nandza wa tiko hi nkarhi wolowo. Endzhakunyana, va khomiwile hinkwavo. Makwerhu loyi u tisorile kutani a hundzuka, a pfumela leswaku u tshembe vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki swi nga fanelanga.

Vamakwerhu lava khomiweke va yisiwe ekhotsweni ra le Kiev leswaku va ya konanisiwa ni ku tengisiwa ehubyeni. Endzhakunyana ka sweswo, Makwerhu Burak u fele ekhotsweni. Loko Makwerhu Burak a nga si khomiwa, u kote ku hlangana na Mykola Tsyba, nandza wa muganga, loyi a a huma exifundzheni xa Volyn’, leswaku a n’wi nyika ntirho wa ku langutela Ukraine ni tiko hinkwaro ra Soviet Union.

A ku ri ro sungula leswaku vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki eSoviet va khoma vamakwerhu vo tarisa xileswi, lava nga ni vutihlamuleri, swin’we ni lava a va kandziyisa tibuku exihundleni. Vatirhela-mfumo va le U.S.S.R. a va teka minkandziyiso ya hina yi lwisana ni mfumo wa Soviet. Timbhoni ti hehliwe hi vunwa leswaku ntirho wa tona a wu kavanyeta ku rhula ka tiko kutani to tala ti gweveriwe rifu. Kambe, xigwevo xa rifu xi hundzuriwe xi va ku pfaleriwa 25 wa malembe etinkampeni ta khotso.

Vamakwerhu va gweviwe ku heta swigwevo swa vona eSiberia. Loko va vutise gqweta leswaku ha yini va yisiwe ekule swonghasi, ri hlamule hi ku vungunya, ri ku: “Kumbexana mi fanele ku ya chumayela hi Xikwembu xa n’wina kwalaho.” Hi ku famba ka nkarhi marito wolawo ma ve ntiyiso hakunene!

Vamakwerhu vo tala lava nga ni vutihlamuleri va khomiwile exikarhi ka 1947 na 1951. Timbhoni ti pfaleriwile, ku nga ri hi leswi a ti kandziyisa minkandziyiso kambe ni hi leswi a ti nga joyini evusocheni, ti nga vhoti hi minkarhi ya minhlawulo kumbe ti nga va tsarisi vana va tona eka nhlangano wa Pioneer League kumbe wa Komsomol (Nhlangano Wa Vantshwa Va Vukhomunisi). Ku va Mbhoni ya Yehovha a swi ringene leswaku u khomiwa. Hakanyingi, timbhoni ta vunwa a ti nyikela vumbhoni loko ku tengiwa milandzu etihubyeni. Hi ntolovelo, a ku ri vaakelani kumbe vanghana lava chavisiweke kumbe ku fumbarherisiwa hi vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki.

Minkarhi yin’wana vatirhela-mfumo a va ri ni ntwela-vusiwana, hambileswi a va nga swi kombisi erivaleni. Ivan Symchuk u khomiwile kutani a pfaleriwa a ri yexe ku ringana tsevu wa tin’hweti. Laha a pfaleriwe kona a ri yexe a ku lo hwii; a a nga swi koti no twa huwa ya le xitarateni. Endzhaku ka sweswo u tengisiwile. Kambe, loyi a a n’wi tengisa u n’wi pfunile hi ku n’wi byela ndlela leyi a faneleke a hlamula ha yona, u te: “U nga vuli nchumu hi ta lomu u yi kumeke kona michini ya ku thayipa ni minkandziyiso, ni loyi a ku nyikeke swona! U nga swi hlamuli swivutiso swo tano!” Naswona loko va n’wi tekile leswaku va ya n’wi konanisa, loyi a a n’wi tengisa u te: “Ivan, u nga lan’wi. U nga lan’wi Ivan.”

Eswimitanini swin’wana Timbhoni ta Yehovha a ti nga pfumeleriwanga ku vekela makhetenisi emafasitereni ya tindlu ta tona. Sweswo a swi endleriwa leswaku vaakelani ni maphorisa va ta swi vona hi ku olova loko Timbhoni ti hlaya minkandziyiso ya tona kumbe ti khome minhlangano. Nilokoswiritano, vamakwerhu va kume tindlela to tiwundla emoyeni. Minkarhi yin’wana, “platifomo” ya mufambisi wa Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza a yi nga tolovelekanga. Makwerhu a a fambisa dyondzo a tlhela a hlaya Xihondzo xo Rindza a tshame ehansi ka tafula leri funengetiweke hi lapi leri a ri ri pfala ku ya fika emilengeni. “Vayingiseri” a va tshama va rhendzela tafula, va rhiya ndleve kutani va nyikela tinhlamulo. A nga kona ni un’we loyi a ta ehleketa leswaku vanhu lava rhendzeleke tafula va khome nhlangano wa vukhongeri!

Ku Chumayela eTihubyeni

Mykhailo Dan loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni u khomiwile eku heleni ka lembe ra 1948. Hi nkarhi wolowo a a tekile naswona a a ri ni n’wana wa mufana la nga ni lembe kasi nsati wa yena a a tikile. Loko a ri karhi a tengisiwa muchuchisi u sindzise leswaku a gweviwa malembe ya 25 ekhotsweni. Loko Makwerhu Dan a gimeta bulo ra yena ni vaavanyisi, u tirhise marito ya Yeremiya 26:14, 15, lama nge: “Maswivo, ndzi le vokweni ra n’wina. Ndzi endleni hi ku ya hi leswinene ni hi ku ya hi leswi lulameke ematihlweni ya n’wina. Ntsena mi fanele mi tiva swinene leswaku, loko mi ndzi dlaya, mi veka ngati leyi nga riki na nandzu ehenhla ka n’wina ni le henhla ka muti lowu ni le henhla ka vaaki va wona, entiyisweni Yehovha u ndzi rhumele eka n’wina leswaku ndzi vula marito lawa hinkwawo etindleveni ta n’wina.” Xilemukiso xexo xi ve ni vuyelo lebyinene eka vaavanyisi. Va anakanye hi xona kutani va endla xiboho: va n’wi gweve malembe ya khume ekhotsweni ni ya ntlhanu a ri etindhawini ta le kule ta Rhaxiya.

Makwerhu Dan u voniwe nandzu wa ku xenga tiko. Loko a twa sweswo u byele vaavanyisi a ku: “Ndzi velekiwe eUkraine ehansi ka hulumendhe ya Czechoslovakia naswona hi ku famba ka nkarhi ndzi hanye ehansi ka vulawuri bya mfumo wa Hungary; kutani sweswi Soviet Union yi fuma ndhawu ya hina naswona ndzi muaka-tiko wa le Romania. Hi rihi tiko leri ndzi ri xengeke?” Xivutiso xexo a xi hlamuriwanga. Endzhaku ko tengisiwa, Makwerhu Dan u byeriwe mahungu yo tsakisa ya leswaku nsati wa yena u kume n’wana wa nhwanyana. Sweswo swi n’wi pfune ku tiyiselela ku khomiwa hi ndlela yo biha emakhotsweni ni le tikampeni ta le vuxeni bya Rhaxiya. Eku heleni ka va-1940, vamakwerhu vo tala va le Ukraine, Moldavia ni le Belarus va file hikwalaho ko dlayiwa hi ndlala emakhotsweni ya Soviet. Loko ku ri Makwerhu Dan, ntiko wa miri wa yena wu hunguteke hi 25 wa tikhilogiramu.

Ku Xanisiwa Ka Vamakwerhu Va Xisati eUkraine

Mfumo wa Soviet a wu nga xanisi vamakwerhu va xinuna ntsena ni ku va gweva malembe yo tala; vamakwerhu va xisati na vona a va khomiwa hi ndlela leyi fanaka ya tihanyi. Hi xikombiso, Mariya Tomilko u dyondze ntiyiso ekampeni ya nxaniso ya le Ravensbrück, hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi ku famba ka nkarhi, u tlhelele eUkraine kutani a chumayela edorobeni ra Dnepropetrovsk. Hi 1948, u gweviwe malembe ya 25 ekampeni ya khotso hikwalaho ko chumayela.

Makwerhu un’wana wa xisati loyi a gweviweke malembe ya 20 enkampeni ya nxaniso, u ri: “Hi nkarhi wa nkonaniso, a ndzi pfaleriwe ni vabohiwa vo tala ekamareni rin’we ra khotso. Hambiswiritano, a ndzi nga va chavi naswona ndzi va chumayerile. Lexi ndzi hlamariseke, a va rhiye ndleve. Kamara rero a ri tele hi vanhu. Hinkwerhu a hi etlele ehansi, hi tlimbanile. Leswaku hi kota ku hundzuluka loko hi etlele, a hi fanele ku endla tano hi nkarhi wun’we naswona loko un’wana a kombela ku hundzuluka.”

Hi 1949, mufundhisi wa kereke ya Baptist edorobeni ra Zaporozh’ye u lume vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki ndleve hi ta ntlhanu wa vamakwerhu va xisati, hiloko va khomiwa. Va hehliwe hi ku lwa ni mfumo wa Soviet naswona va gweviwe malembe ya 25 etikampeni ta khotso. Hiloko va tekeriwa nhundzu ya vona hinkwayo. Va hete malembe ya nkombo va ri karhi va tirhela xigwevo xa vona emakumu ya n’walungu wa Rhaxiya, ku fikela loko va ntshunxiwa. Lydia Kurdas, un’wana wa vamakwerhu lava, u ri: “A hi pfumeleriwa ku tsalela ekaya kambirhi hi lembe, naswona mapapila wolawo a ma kamberiwa. Enkarhini wolowo hinkwawo, a hi nga ri na minkandziyiso.” Hambiswiritano, va tshame va tshembekile eka Yehovha naswona va hambete va chumayela mahungu lamanene ya Mfumo.

Ku Pfuna Vamakwerhu Va Le Moldavia

Timbhoni ti kombisane rirhandzu, hambi ku ri eminkarhini leyi ya maxangu. Hi 1947 tiko leri nga ekusuhi ra Moldavia (leri sweswi ku nga Moldova) ri hlaseriwe hi ndlala leyikulu. Hambileswi vamakwerhu va le Ukraine a va ri evuswetini, va hatle va pfuna vapfumeri-kulobye va le Moldavia hi ku va rhumelela fulawa. Timbhoni ta le vupela-dyambu bya Ukraine ti rhambe Timbhoni to hlayanyana ta le Moldavia leswaku ti ta tshama emakaya ya tona.

Makwerhu loyi a a tshama eMoldavia hi nkarhi wolowo, u ri: “Leswi a ndzi nga ri na vatswari, hulumendhe a yi fanele yi ndzi nyika xinkwa xa ntiko wa 200 wa tigiramu siku ni siku. Kambe leswi a ndzi nga ri xirho xa nhlangano wa Pioneer League, a ndzi nga xi kumi. A hi nga tikoti hi ntsako loko vamakwerhu va le vupela-dyambu bya Ukraine va hi rhumela fulawa, muhuweleri ha un’we a a kuma mune wa tikhilogiramu.”

Ku Ringeta Ku Tsarisiwa Ximfumo eU.S.S.R.

Hi 1949, vakulu vanharhu va le xifundzheni xa Volyn’ (ku nga Mykola Pyatokha, Ilya Babijchuk na Mykhailo Chumak) va endle xikombelo xa ku tsarisa ntirho wa hina ximfumo. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, Makwerhu Chumak u khomiwile. Mykola Pyatokha, un’wana wa vamakwerhu lava saleke wa ha tsundzuka leswaku loko xikombelo xi rhumeriwa ro sungula, a xi hlamuriwanga. Hikwalaho, ku rhumeriwe xikombelo xa vumbirhi eMoscow. Maphepha ya kona ma hundziseriwe eKiev. Vatirhela-mfumo va kwalaho va pfumele ku burisana ni vamakwerhu kutani va va byela leswaku ntirho wu nga tsarisiwa ntsena loko Timbhoni ta Yehovha to tirhisana na vona. Swi le rivaleni leswaku vamakwerhu a va byi landzulanga vukala-tlhelo bya vona. Ku nga ri khale vamakwerhu lavambirhi na vona va khomiwile, naswona ha un’we a gweviwa malembe ya 25 ekampeni ya khotso.

Eka memorandamu yo hlawuleka leyi rhumeriweke eka valawuri va le Volyn’ yi huma eMoscow, ku vuriwe leswaku “mpambukwa” wa vukhongeri wa Timbhoni ta Yehovha wu “lwisana ni mfumo wa Soviet naswona a wu fanelanga wu tsarisiwa.” Mukongomisi-nkulu wa Hofisi ya Timhaka ta Vukhongeri ya kwalaho, u lerisiwe ku veka Timbhoni ta Yehovha tihlo ni ku vika leswi a swi kumaka eka Vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki.

Vafundhisi Va Vukhongeri Va Tirhisana Ni Valawuri

Hi 1949, mufundhisi wa kereke ya Baptist eTranscarpathia u yise xirilo eka valawuri xa leswaku Timbhoni ti teka vanhu va yena. Hikwalaho ka sweswo, Mykhailo Tilniak, la nga nkulu evandlheni ra kwalaho u khomiwile kutani a gweviwa khume ra malembe ekhotsweni. Nsati wa yena u sale ni swihlangi swimbirhi.

Swiendlo swo tano leswi a swi endliwa hi vafundhisi va vukhongeri swi pfune vanhu va timbilu letinene leswaku va twisisa ni ku teka ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu ri wa nkoka. Hi 1950, Vasylyna Biben, wa le Transcarpathia, la nga xinhwanyetana lexi nghenaka kereke ya Baptist, u twe leswaku mufundhisi wa kereke yakwe u lume valawuri ndleve hi ntirho wa Timbhoni timbirhi ta le mugangeni wa ka vona. Timbhoni teto ti pfaleriwile ni ku gweviwa tsevu wa malembe ekhotsweni. Loko ti ntshunxiwile, ti tlhelele ekaya, kambe a ti n’wi venganga mufundhisi yoloye. Vasylyna u swi xiyile leswaku Timbhoni teto ti va rhandza hakunene vaakelani va tona. Leswi a tsakisiweke hi sweswo, u dyondzeriwe Bibele hi Timbhoni kutani a khuvuriwa. U ri: “Ndzi nkhensa Yehovha leswi ndzi kumeke ndlela leyi yisaka evuton’wini lebyi nga heriki.”

Ku Hlongoleriwa eRhaxiya

Ntiyiso wa Bibele lowu a wu chumayeriwa hi Timbhoni ta Yehovha a wu nga pimaniseki nikatsongo ni dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona, leyi a yi dyondzisiwa hi mfumo wa Makhomunisi. Leswi Timbhoni a ti hlelekile, ti kandziyise ni ku fambisa minkandziyiso leyi a yi seketela Mfumo wa Xikwembu. Ku engetela kwalaho, a ti dyondzisa tidyondzo ta Bibele eka vaakelani ni maxaka. Ku sukela hi 1947 ku ya fika hi 1950, valawuri va khome Timbhoni leti tlulaka 1 000. Nilokoswiritano, vamakwerhu va hambete va andza. Hikwalaho, hi 1951, valawuri va bohe kungu ra le xihundleni, leri a va ehleketa leswaku ri ta herisa vanhu va Xikwembu. Va teke Timbhoni leti seleke, va ti yisa eSiberia, ku nga tlhelo ra le vuxeni, leri nga ekule swinene eRhaxiya, laha ku nga mpfhuka wa 5 000 wa tikhilomitara.

Hi April 8, 1951, Timbhoni leti tlulaka 6 100 ti hlongoleriwe eSiberia, ti suka evupela-dyambu bya Ukraine. Siku rin’wana nimpundzu swinene, masocha ma fike hi tilori emakaya ya Timbhoni hinkwato, ma nyika ndyangu wun’wana ni wun’wana tiawara timbirhi leswaku wu longa leswi wu lavaka ku famba na swona. A ti fanele ku teka swilo leswi nga swa nkoka ni leswi munhu a nga ta swi tirhisa. Un’wana ni un’wana la kumiwaka ekaya a a tekiwa—vavanuna, vavasati ni vana. A nga kona la siyiweke hambiloko a dyuharile kumbe a vabya. Hi ku hatlisa, hi siku rin’we va layichiwe ematorokisini kutani va yisiwa ekule.

Lava a va nga ri kona emakaya va siyiwile naswona valawuri a va tikarhatanga hi ku va lava. Van’wana va vona va endle xikombelo xa le nawini xa ku hlanganisiwa ni mindyangu ya vona leyi rhurhisiweke. Valawuri a va swi hlamulanga swikombelo sweswo, kumbe ku va byela lomu maxaka ya vona ya rhurhiseriweke kona.

A hi Timbhoni ta le Ukraine ntsena leti hlongoriweke, ku hlongoriwe ni ta le Moldavia, vupela-dyambu bya Belarus, Lithuania, Latvia, na Estonia. Loko se ti hlanganile hinkwato Timbhoni leti hlongoriweke ematikweni lama ya tsevu, a ti ri 9 500. Ti hlongoriwe ti ri ehansi ko languteriwa hi masocha, ti fambisiwa hi matorokisi lama pfalekeke ematlhelo, lama vanhu va ma vitanaka tindlu ta tihomu, tanihi leswi matorokisi lama a ma tirhiseriwa ku rhwala tihomu.

A yi kona Mbhoni ni yin’we leyi a yi tiva laha ti yisiwa kona. Loko ti ri eriendzweni ra tona lero leha, a ti khongela, ti yimbelela tinsimu ni ku pfunana. Tin’wana a ti hakarhe malapi ehandle ka matorokisi lama ti fambaka ha wona, ti tsale marito lama nge: “Hi Timbhoni ta Yehovha leti humaka exifundzheni xa Volyn’” kumbe “Hi Timbhoni ta Yehovha leti humaka exifundzheni xa Lvov.” Loko xitimela xi yima eswitichini, a ti vona mimfungho leyi fanaka ni ya tona eka switimela swin’wana leswi humaka eswifundzheni swa le vupela-dyambu bya Ukraine. Leswi swi pfune vamakwerhu va swi vona leswaku Timbhoni ta le swifundzheni swin’wana ti karhi ta hlongoriwa na tona. “Marungula” yo tano ma tiyise vamakwerhu eriendzweni ra vona ra xitimela ro ya eSiberia, leri tekeke mavhiki mambirhi kumbe manharhu.

Ku rhurhisiwa loku a ku tekiwa ku ri ku hlongoleriwa makumu. A ku bohiwe kungu ra leswaku Timbhoni ta Yehovha ti nga tshuki ti pfumeleriwa ku suka eSiberia. Hambileswi a ti nga ri ekhotsweni, a ti fanele ku hambeta ti vika etihofisini ta kwalaho leti ti tsarisiweke eka tona. Loko munhu a nga endlanga tano, a a gweviwa malembe yo hlayanyana ekhotsweni.

Loko ti fika, tin’wana ti chichiwe ekhwatini ivi ti nyikiwa swihloka leswaku ti tshetsha ndhawu leyi ti nga ta tshama eka yona ni ku kuma swo tihanyisa hi swona. Leswaku Timbhoni ti pona xirhami xa malembe yo rhanga loko ta ha ku fika, hakanyingi a ti boheka ku cela migodi leyi ti nga ta tshama eka yona ivi ti yi fulela hi byanyi.

Hryhorii Melnyk, loyi sweswi a nga nkulu eCrimea, u ri: “Endzhaku ka loko sesi wa mina a khomiwile hi 1947, valawuri a va tala ku ndzi teka va ya ndzi konanisa. A va ndzi himetela hi tinhonga. Minkarhi yo hlaya a va ndzi yimisa tiawara ta 16 hi khumbi. Leswi hinkwaswo a ku ri ku ringeta ku ndzi sindzisa leswaku ndzi nyikela vumbhoni bya mavunwa eka sesi wa mina la nga Mbhoni. A ndzi ri ni 16 wa malembe hi vukhale. Valawuri va ndzi vengile hi leswi ndzi aleke ku nyikela vumbhoni byebyo, naswona a va nga ha lavi ni ku ndzi vona.

“Hi 1951, va hi hlongolele eSiberia, hambileswi mina, tindzisana ta mina timbirhi ta xinuna ni yin’we ya xisati, a hi nga ri na vatswari. Vatswari va hina se a va file, naswona buti na sesi, a va gweviwe khume ra malembe ekhotsweni. Loko ndzi ri na 20 wa malembe hi vukhale, a ndzi fanele ndzi khathalela tindzisana ta mina timbirhi ta xinuna ni yin’we ya xisati.

“Ndzi pfa ndzi tsundzuka malembe mambirhi yo sungula loko hi ri eSiberia, laha a hi hanya hi mazambhana ni tiya. A hi nwa tiya hi tipuleti, hikuva tikhapu a ti kala hi nkarhi wolowo. Kambe a ndzi titwa ndzi hanyile emoyeni. Loko ha ha ku fika, ndzi sungule ku fambisa minhlangano ya le rivaleni. Hi ku famba ka nkarhi, hi sungule ku khoma ni Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni. A swi nga olovi leswaku ndzi hetisisa vutihlamuleri byebyo hikuva a ndzi fanele ku khathalela tindzisana ta mina timbirhi ta xinuna ni yin’we ya xisati, kutani sweswo a swi ndzi siya ndzi karhele.” Hambileswi ndyangu wa ka Melnyk wu langutaneke ni maxangu wolawo, wu tshame wu tshembekile eka Yehovha ni nhlengeletano ya yena.

Leswi valawuri va le Siberia a va nga lavi leswaku vanhu va kwalaho va tolovelana ni Timbhoni, va haxe mavari-vari ya leswaku ku ta makhema eSiberia. Endzhaku ka loko ntlawa wo sungula wa Timbhoni wu fikile, wu boheke ku rindza masikunyana leswaku wu ta kuma ndhawu yo tshama eswimitanini swa kwalaho. Hikokwalaho, wu tshame erivaleni, eribuweni ra Nambu wa Chulym lowu a wu omile hi ayisi. Hambileswi a ku ri exikarhi ka April, gamboko a ya ha lo vuya. Vamakwerhu va tshivele ndzilo lowukulu kutani va wu orha, va yimbelela tinsimu, va khongela ni ku rungula mintokoto ya riendzo ra vona. Lexi va hlamariseke, a nga kona ni un’we eswimitanini swa kwalaho la teke eka vona. Ku ri na sweswo, vanhu volavo va pfale minyangwa ni mafasitere ya tindlu ta vona, va nga ti rhambi Timbhoni. Hi siku ra vunharhu, vaaki va swimitana lava nga ni xivindzi, va hlome hi swihloka kutani va ya eka Timbhoni va sungula ku burisana na tona. Eku sunguleni a va anakanya leswaku i makhema hakunene! Kambe va hatle va swi vona leswaku a hi wona.

Hi 1951 valawuri va tlhele va kunguhata ku hlongola Timbhoni ta le Transcarpathia. Va kale va tisa ni matorokisi lama nga rhwalangiki nchumu. Kambe, xiboho xa ku hlongola vamakwerhu xi herisiwile hikwalaho ka xivangelo lexi nga tivekiki. Transcarpathia yi hundzuke ntsindza-nkulu wa ku kandziyisa tibuku eSoviet Union hinkwaro hi nkarhi wa ku yirisiwa.

Vun’we Byi Tshame Byi Ri Kona

Hikwalaho ka leswi vamakwerhu vo tala a va hlongoleriwe eSiberia, vunyingi bya lava a va sele, a va nga ha swi koti ku tihlanganisa ni nhlengeletano. Hi xikombiso, Mariya Hrechyna wa le Chernovtsy, u tshame nkarhi lowu tlulaka tsevu wa malembe a nga si tshama a burisana ni nhlengeletano kumbe ni vapfumeri-kulobye. Nilokoswiritano, u hambete a veka ntshembo eka Yehovha ni ku tshama a tshembekile. Leswi vamakwerhu vo tala a va pfaleriwile kumbe va hlongoriwile, ku sukela hi 1951 ku ya fika exikarhi ka va-1960 vamakwerhu va xisati va boheke ku rhangela emavandlheni yo tala.

Michael Dasevich, loyi a voneke swiendlakalo sweswo hi ya yena u ri: “Ku hlongoleriwa eSiberia a ku ndzi khumbanga hi ku kongoma hikuva loko ku tsariwa mavito ya lava nga ta hlongoriwa, a ndza ha pfaleriwile eRhaxiya. Loko ndza ha ku tlhelela eUkraine, vunyingi bya Timbhoni ta le ndhawini ya ka hina se a ti hlongoleriwe eSiberia. Hikwalaho ndzi boheke ku famba ndzi hlotana ni Timbhoni leti nga ha swi kotiki ku tihlanganisa ni nhlengeletano kutani ndzi hlela leswaku ti vumba mintlawa ya dyondzo ya buku ni mavandlha. A ndzi sungule ku endla ntirho wa mulanguteri wa xifundzha, hambileswi a a nga ri kona la ndzi aveleke ntirho wolowo. A ndzi endzela mavandlha hinkwawo n’hweti ni n’hweti, ndzi hlengeleta swiviko ni ku rhendzeleka ni mavandlha ndzi yisa tibuku leti a ha ha ri na tona. Hakanyingi, vamakwerhu va xisati a va endla mintirho ya malandza ya mavandlha naswona etindhawini tin’wana a va rhwala vutihlamuleri bya malandza ya swifundzha hikuva vamakwerhu va xinuna a va nga ri kona. Leswaku hi tshama hi sirhelelekile, minhlangano hinkwayo ya malandza ya mavandlha ya xifundzha xa ka hina, a hi yi khoma nivusiku emasirheni. A hi swi tiva leswaku hi ntolovelo vanhu va chava vafi, hikwalaho a hi tiyisekile leswaku a ku na munhu la nga ta ta a ta hi kavanyeta. Hi ntolovelo a hi hlevetela eminhlanganweni yoleyo. Siku rin’wana hi hlevetele swi twala hiloko vavanuna vambirhi lava a va hundza hi le masirheni va hlanula swirhendze. Kumbexana a va anakanya leswaku vafi va le ku buleni!”

Endzhaku ka ku hlongoriwa etikweni hi 1951, Mykola Tsyba, loyi a a ri nandza wa tiko hi nkarhi wolowo, u hambete a kandziyisa minkandziyiso ya Bibele exihundleni, a tirhela ekamareni ro hlayisa nhundzu. Hi 1952, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va ku kumile laha a tirhela kona kutani va n’wi khoma, ivi a gweviwa malembe yo tala ekhotsweni. Makwerhu Tsyba u tshame a tshembekile ku fikela loko a fa hi 1978. A hi Makwerhu Tsyba ntsena la khomiweke, ku khomiwe ni vamakwerhu van’wana lava a va n’wi pfuna.

Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu a va nga swi koti ku tihlanganisa ni va le matikweni man’wana. Hikwalaho ka sweswo, a va nga swi koti ku kuma minkandziyiso hi nkarhi. Nkarhi wun’wana, vamakwerhu va nga ri vangani a va kota ku kuma timagazini ta Xihondzo xo Rindza hi Xiromania, ta ku sukela hi 1945 ku ya fika hi 1949. Vamakwerhu va kwalaho a va ti hundzuluxela hi Xiukraine ni hi Xirhaxiya.

Timbhoni ta le Ukraine leti a ti nga hlongoriwanga kumbe ku khomiwa, ti kombisile leswaku ti khumbeke ngopfu hi vapfumeri-kulobye. Ti endle matshalatshala lamakulu ya ku tsala mavito ya lava va nga ekhotsweni, leswaku ti va rhumelela swiambalo leswi kufumelaka, swakudya ni minkandziyiso. Hi xikombiso, Timbhoni ta Yehovha ta le Transcarpathia a ti tshama ti ri karhi ti vulavurisana ni vamakwerhu va 54 lava nga etikampeni ta khotso etikweni hinkwaro ra Soviet Union. Mavandlha yo tala ma endle bokisi ra munyikelo ra le tlhelo, leri funghiweke leswaku “Eka Lava Nga Ni Ntshembo Lowunene.” Mali leyi humesiwaka ebokisini leri a yi khathalela lava a va ri ekhotsweni. Vamakwerhu lava tshembekeke ni lava tinyiketeleke, lava nga riki ekhotsweni, a va khutazeka ngopfu loko va amukela mapapila lama kombisaka ku tlangela ni swiviko swa ntirho wa nsimu, leswi humaka eka vamakwerhu lava nga etikampeni ta khotso.

Ku Antswa Ka Swiyimo

Ndlela leyi Timbhoni a ti khomiwa ha yona yi antswile endzhaku ka ku fa ka Joseph Stalin, loyi a a ri Holobye-nkulu wa tiko ra Soviet. Ku sukela hi 1953, ku tivisiwe leswaku milandzu yo karhi yi ta rivaleriwa eU.S.S.R., hikwalaho ka sweswo vamakwerhu van’wana va ntshunxiwa ekhotsweni. Hi ku famba ka nkarhi, ku simekiwe Huvo ya Mfumo leyi ntirho wa yona a ku ri ku kambisisa swigwevo leswi vanhu va gweviweke swona. Sweswo swi endle leswaku vamakwerhu vo tala va ntshunxiwa ekhotsweni, kasi van’wana va hunguteriwa swigwevo swa vona.

Emalembeni lama tlhandlameke, vunyingi bya Timbhoni leti a ti pfaleriwile, ti ntshunxiwile. Kambe ku rivaleriwa koloko ka milandzu a ku nga tirhi eka leti hlongoriweke etikweni hi 1951. Emakhotsweni man’wana ni le tikampeni ta nxaniso, nhlayo ya lava veke Timbhoni ta Yehovha a yi tlula ya Timbhoni leti rhumeriweke kwalaho eku sunguleni. Ku andza koloko ku khutaze vamakwerhu ku tlhela ku va khorwisa leswaku Yehovha u ku katekisile hakunene ku yima ka vona va tiyile hi nkarhi wolowo.

Endzhaku ka loko va ntshunxiwile, vamakwerhu vo tala va kote ku tlhelela emakaya. Ku endliwe matshalatshala lamakulu leswaku ku kumeka Timbhoni leti a ti nga ha swi koti ku tihlanganisa ni nhlengeletano. Volodymyr Volobuyev, loyi a a tshama exifundzheni xa Donetsk, u ri: “Ndzi kote ku kuma ni ku pfuna kwalomu ka Timbhoni ta 160, leti a ti hambanisiwe ni nhlengeletano, kukondza ndzi khomiwa nakambe hi 1958.”

Ku tivisiwa ka ku rivaleriwa ka milandzu a ku nga vuli leswaku vamakwerhu va nga chumayela va ntshunxekile. Vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati va ntshunxiwile kambe va tlhele va khomiwa kutani va gweviwa malembe yo tala ekhotsweni. Hi xikombiso, ematshan’weni ya leswaku Mariya Tomilko, wa le Dnepropetrovsk a heta malembe ya 25 ekhotsweni, u tshame 8 ya wona ntsena hikwalaho ka ku rivaleriwa ka milandzu loku veke kona hi March 1955. Hambiswiritano, endzhaku ka malembe manharhu, u tlhele a gweviwa khume ra malembe ekhotsweni ni ku hlongoriwa etikweni ntlhanu wa malembe. Hikwalaho ka yini? Xigwevo xa yena xa le hubyeni a xi hlayekisa xileswi: “U hambete a hlaya minkandziyiso ni tibuku to tsariwa hi voko leti tameleke timhaka leti khumbanaka na Yehovha” naswona “u hisekele ku endla ntirho wa ku dyondzisa vaakelani ha Yehovha.” Endzhaku ka malembe ya nkombo u ntshunxiwile hikwalaho ka leswi a a lamarile. Makwerhu Tomilko u tiyiselele mixaka hinkwayo ya miringo naswona u tshame a tshembekile ku fikela namuntlha.

Rirhandzu A Ri Heli

Valawuri va endla matshalatshala lamakulu leswaku va hambanisa mindyangu ya Timbhoni ta Yehovha. Hakanyingi vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki a va hlawurisa Timbhoni eka: Xikwembu kumbe ndyangu. Hambiswiritano minkarhi yo tala vanhu va Yehovha va tshame va tshembekile eka Yehovha hambiloko va langutane ni minxaniso yo tika swinene.

Hanna Bokoch, wa le Transcarpathia, loyi Nutsu, nuna wa yena, a khomiweke hikwalaho ko hisekela ku chumayela, u ri: “Loko nuna wa mina a ri ekhotsweni, u tiyiselele ku tseketseriwa ko tala hi ndlela yo biha. U hete tin’hweti ta tsevu a pfaleriwe swakwe, a ri hava mubedo naswona a ri ni xitulu xin’we ntsena. A a himeteriwa ni ku tsoniwa swakudya. Tin’hweti ti nga ri tingani u sungule ku ondza swinene lerova ntiko wa yena wu va 36 wa tikhilogiramu, ku nga hafu ya ntiko wa miri wa yena wa ntolovelo.”

Nsati wa yena la tshembekeke u siyiwe a ri swakwe ni n’wana wa nhwanyana. Valawuri lava va tshikilele Makwerhu Bokoch leswaku a landzula ripfumelo ra yena ni ku tirhisana na vona. U komberiwe ku hlawula exikarhi ka rifu kumbe ndyangu wa yena. Makwerhu Bokoch a nga ri landzulanga ripfumelo ra yena naswona u tshame a tshembekile eka Yehovha ni le ka nhlengeletano ya Yena. U hete 11 wa malembe emakhotsweni yo hambana-hambana, loko a ntshunxiwile u ye mahlweni ni ntirho wa yena wa Vukreste a ri nkulu, naswona hi ku famba ka nkarhi u ve mulanguteri wa xifundzha ku fikela loko a fa hi 1988. Hakanyingi a a tiyisiwa hi marito lama nga eka Pisalema 91:2, lama nge: “Ndzi ta vula eka Yehovha ndzi ku: ‘U vutumbelo bya mina ni khokholo ra mina, Xikwembu xanga, lexi ndzi nga ta tshembela eka xona.’”

Xiya xikombiso xin’wana xa ku tiyisela lokukulu. Yurii Popsha a a ri mulanguteri la famba-fambaka eTranscarpathia. Loko a ha ku heta khume ra masiku a catile, u khomiwile. Ematshan’weni yo tsakela masiku ya yena yo sungula ya vukati, u hete khume ra malembe a ri ekhotsweni le Mordvinia, eRhaxiya. Mariya, nsati wa yena la tshembekeke, u n’wi endzele minkarhi ya 14, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko a ya kona a a famba 1 500 wa tikhilomitara, ku ya ntsena. Sweswi, Makwerhu Popsha i nkulu eka rin’wana ra mavandlha ya le Transcarpathia naswona murhandziwa wakwe Mariya u n’wi seketela hi vutshembeki ni hi rirhandzu.

Xikombiso xin’wana xa ku tiyiselela maxangu i xa mpatswa lowu tekaneke, ku nga Oleksii na Lydia va ka Kurdas, lava a va tshama edorobeni ra Zaporozh’ye. Hi March 1958 va khomiwile, endzhaku ka masiku ya 17, ka ha ku velekiwa Halyna n’wana wa vona wa nhwanyana. Ku tlhele ku khomiwa van’wana va 14 endhawini yoleyo. Makwerhu Kurdas u gweviwe 25 wa malembe etikampeni ta khotso, kasi nsati u gweviwe 10 wa malembe. A va pfaleriwanga ekhotsweni rin’we—Oleksii u yisiwe etikampeni ta le Mordvinia, kasi Lydia na n’wana wakwe va yisiwe eSiberia.

Loko Makwerhu wa xisati Kurdas a hlamusela riendzo ra vona leri tekeke mavhiki manharhu ku suka eUkraine ku ya eSiberia, u ri: “A swi hlomula mbilu. A ku ri mina ni n’wananga; ku ri Nadiya Vyshniak, ni n’wana wa yena loyi a velekiweke masiku ma nga ri mangani a nga si ya konanisiwa ekhotsweni; ni vamakwerhu van’wana vambirhi va xisati. Hi vutsevu bya hina hi nghenisiwe etorokisini leri nga xitokisi, leri endleriweke ku tleketla vabohiwa vambirhi ntsena. Hi late vana va hina eka xitokisi xa le hansi ivi hina hi heta riendzo rero hinkwaro hi tlimbanile eka xa le henhla. Swakudya swa kona a ku ri xinkwa, nhlampfi leyi omisiweke hi munyu ni mati. A hi nyikiwa swakudya leswi ringaneke hina va mune ntsena. Vana va hina a va nga nyikiwi nchumu.

“Loko hi fika laha a hi ya kona, ndzi tshamisiwe ni n’wananga exibedlhele xa le khotsweni. Ndzi hlangane ni vamakwerhu vo hlayanyana va xisati kwalaho kutani ndzi va byela leswaku mukamberi u xungete hi ku teka n’wana wa mina a n’wi yisa evuhlayiselweni bya vana lava nga riki na vatswari. Hi ndlela yo karhi vamakwerhu lava va xisati va kote ku tivisa vamakwerhu va le Siberia malunghana ni nyarhi leyi ndzi yi khomeke hi timhondzo. Endzhakunyana ka nkarhi, Tamara Buriak (loyi sweswi a nga wa ka Ravliuk), loyi a a ri ni 18 wa malembe hi vukhale, u tile exibedlhele xa le kampeni a ta teka n’wana wa mina, Halyna. A ku ri ro sungula ndzi vona Tamara. Swi ndzi tisele gome lerikulu ku teka n’wana wa mina la rhandzekaka ndzi n’wi nyika munhu loyi a ku ri ro sungula ndzi n’wi vona, hambileswi a a ri makwerhu wa moya. Hambiswiritano ndzi khutazeke ngopfu loko vamakwerhu va xisati ekampeni va ndzi byela hi ta vutshembeki bya ndyangu wa ka Buriak. N’wananga a a ri ni ntlhanu wa tin’hweti ni masiku ya 18 hi vukhale loko ndzi n’wi nyika Tamara. Ndzi tlhele ndzi va swin’we na yena endzhaku ka malembe ya nkombo!

“Hi 1959 mfumo wa U.S.S.R. wu tivise leswaku ku ta tlhela ku rivaleriwa milandzu yo karhi. Milandzu ya kona a yi ri leyi khumbaka vavasati lava nga ni vana va le hansi ka malembe ya nkombo hi vukhale. Kambe valawuri va khotso va ndzi byele leswaku ndzi fanele ndzi rhanga hi ku landzula ripfumelo ra mina. A ndzi pfumelanga, hikwalaho ndzi boheke ku tshama ekampeni ya khotso.”

Makwerhu Kurdas u ntshunxiwe hi 1968 a ri ni malembe ya 43 hi vukhale. Nkarhi hinkwawo lowu a wu heteke a ri ekhotsweni hikwalaho ka ntiyiso, i malembe ya 15 ku katsa ni ya 8 lama a ma heteke a pfaleriwe ekhotsweni leri sirheleriweke ngopfu. Eku heteleleni, u tlhelele eUkraine laha nsati ni n’wana a va ri kona. Ndyangu wa vona wu tlhele wu va swin’we. Loko Halyna a vona tata wakwe, u fike a tshama ehenhla ka yena kutani a ku: “Tatana! Se ku hundze malembe yo tala ndzi nga si tshama ehenhla ka wena kutani sweswi ndzi lava ku tshamela ni nkarhi lowu ndzi nga swi kotangiki ku endla tano.”

Endzhaku ka sweswo, ndyangu wa ka Kurdas a wu tshamela ku rhurha, hikuva ni valawuri a va tshamela ku wu hlongola laha a wu tshama kona. Wu rhange hi ku tshama evuxeni bya Ukraine ivi wu ya tshama evupela-dyambu bya Georgia kutani wu ya tshama eCiscaucasia. Wu hetelele wu rhurhele eKharkov laha wa ha tshameke kona hi ku rhula. Halyna se u tekiwile. Ndyangu hinkwavo wu hambeta wu tirhela Xikwembu xa wona Yehovha, hi ku tshembeka.

Xikombiso Lexikulu Xa Ripfumelo

Minkarhi yin’wana, miringo leyikulu ya ripfumelo a yi teka tin’wheti, malembe hambi ku ri makume ya malembe. Xiya xikombiso xin’wana. Yurii Kopos u velekiwe a tlhela a kulela eKhust, ku nga doroba ro saseka leri nga ekusuhi na Transcarpathia. Hi 1938 loko a ri ni malembe ya 25 hi vukhale, u ve Mbhoni ya Yehovha. Hi 1940, loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi tinyike matimba, u gweviwe nhungu wa tin’hweti ekhotsweni hi leswi a aleke ku joyina vuthu ra Hungary, leri a ri seketela mfumo wa Manazi. Hi karhi wolowo, milawu ya tiko ra Transcarpathia a yi nga pfumeli leswaku lava bohiweke hikwalaho ka ripfumelo ra vona va dlayiwa. Hikwalaho, vamakwerhu va yisiwe laha nyimpi yi hisaka kona, laha nawu wa Manazi a wu pfumela ku dlayiwa ka lava bohiweke hikwalaho ka ripfumelo ra vona. Hi 1942, Makwerhu Kopos swin’we ni vabohiwa van’wana ku katsa ni Timbhoni ta 21, va yisiwe laha nyimpi yi hisaka kona, ekusuhi na le Stalingrad, eRhaxiya, va heleketiwa hi masocha. Va yisiwe kwalaho leswaku va ya dlayiwa. Kambe, endzhakunyana ka loko va ha ku fika, vuthu ra Soviet ri sungule ku hlasela, kutani ri khoma mavuthu ya Jarimani swin’we ni vamakwerhu. Timbhoni ti yisiwe ekampeni ya khotso ya Soviet, laha ti tshameke kona ku fikela loko ti ntshunxiwa hi 1946.

Makwerhu Kopos, u tlhelele ekaya, a fika a chumayela hi ku hiseka ensin’wini ya ka vona. Hikwalaho ka sweswo, hi 1950, valawuri va Soviet va n’wi khomile kutani va n’wi gweva malembe ya 25 ekampeni ya khotso. Hambiswiritano, u ntshunxiwile endzhaku ka malembe ya tsevu loko ku va ni ku rivaleriwa ka milandzu yo karhi.

Endzhaku ka loko Makwerhu Kopos a ntshunxiwile, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 44 hi vukhale, u endle makungu ya ku tekana na Hanna Shyshko. Na yena a a ri Mbhoni naswona a ha ku ntshunxiwa ekhotsweni endzhaku ko heta xigwevo xa yena xa malembe ya khume. Va yise xikombelo xa ku tsarisa vukati bya vona. Evusikwini lebyi rhangeleke siku ra mucato wa vona, va tlhele va khomiwa kutani va gweviwa khume ra malembe ekampeni ya khotso. Hambiswiritano, va swi kotile ku langutana ni maxangu wolawo naswona rirhandzu ra vona ri tiyisele swilo hinkwaswo ku katsa ni ku tlhela va rindza malembe ya khume va nga si tekana. (1 Kor. 13:7) Va hetelele va tekanile loko va ntshunxiwile hi 1967.

A swi helelanga kwalaho. Hi 1973, Makwerhu Kopos, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 60 hi vukhale, u tlhele a khomiwa kutani a gweviwa ntlhanu wa malembe ekhotsweni ni man’wana ya ntlhanu a hlongoriwile etikweni. Xigwevo xa yena xa ku hlongoriwa etikweni u xi hete a ri swin’we na Hanna, nsati wakwe eSiberia, mpfhuka wa tikhilomitara ta 5 000 ku suka edorobeni ra rikwavo ra Khust. A swi nga koteki ku fika endhawini yoleyo hi movha kumbe hi xitimela, a ko va hi xihaha-mpfhuka ntsena. Hi 1983, Makwerhu Kopos ni nsati wakwe va tlhelele ekaya le Khust. Hanna u fe hi 1989, kasi nuna u hambete a tirhela Yehovha hi ku tshembeka ku fikela loko a fa hi 1997. Makwerhu Kopos u hete malembe ya 27 emakhotsweni yo hambana-hambana ni malembe man’wana ya ntlhanu a hlongoriwile etikweni—ku nga malembe ya 32 loko ma hlanganile hinkwawo.

Wanuna loyi la titsongahateke ni la rhuleke u hete kwalomu ka n’we xa-nharhu xa lembe-xidzana a ri emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso ta le Soviet. Xikombiso xolexo lexikulu xa ripfumelo xi swi veka erivaleni leswaku valala va hina va nge swi koti ku herisa vutshembeki bya malandza ya Yehovha.

Ku Avana Swa Xinkarhana

Nala wa vanhu, ku nga Sathana Diyavulosi u tirhisa tindlela to tala leswaku a lwa ni lava va gandzelaka hi ntiyiso. Handle ko hi vavisa enyameni, u ringeta ku byala ku kanakana ni ku vanga ku avana exikarhi ka vamakwerhu. Leswi swi vonaka kahle, ngopfu-ngopfu ematin’wini ya Timbhoni ta Yehovha eUkraine.

Hi va-1950, Timbhoni ta Yehovha ti khomiwe hi tihanyi leti hlomulaka mbilu. Nkarhi ni nkarhi valawuri a va lavana ni tindhawu leti ku kandziyisiwaka tibuku eka tona. Vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri a va tshamela ku khomiwa. Hikwalaho ka sweswo, vamakwerhu lava a va langutela ntirho a va siviwa hi van’wana nkarhi ni nkarhi, minkarhi yin’wana a ko va mhaka ya tin’hweti ti nga ri tingani.

Loko va swi vonile leswaku va nge yi pfali milomu ya Timbhoni ta Yehovha hi ku ti hlongola, hi ku ti pfalela emakhotsweni, hi madzolonga ni hi ku ti xanisa, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va tirhise marhengu lamantshwa. Va ringete ku hambanisa nhlengeletano hi le xikarhi hi ku byala moya wa ku nga tshembani exikarhi ka vamakwerhu.

Exikarhi ka va-1950, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va tshike ku khoma vamakwerhu hinkwavo lava nga ni vutihlamuleri kutani va sungula ku tshama va va veke tihlo. Vamakwerhu lava a va tshamela ku vitaniwa etihofisini ta vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki. Va byeriwe leswaku va ta nyikiwa mali ni ku nyikiwa mintirho leyinene loko vo khomisana na vona. Ku ala ka vona ku khomisana na vona a swi ta va vangela ku khomiwa ni ku sandziwa. Vo hlayanyana lava a va nga ri na ripfumelo eka Xikwembu, va xi landzurile hikwalaho ko chava kumbe hikwalaho ko va ni makwanga. Va tshikiwe enhlengeletanweni leswaku va ta luma vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki ndleve hi ta mintirho ya Timbhoni ta Yehovha. Va tlhele va titsongahatela ku yingisa swileriso swa valawuri, va endla leswaku vamakwerhu lava nga riki na nandzu va vonaka va ri vaxengi emahlweni ka vamakwerhu lavan’wana lava tshembekeke. Hinkwaswo leswi, swi hlohlotele moya wa ku nga tshembani exikarhi ka vamakwerhu vo tala.

Pavlo Ziatek u xanisiwe ngopfu hikwalaho ka ku nga tshembani koloko ni ku ehleketelela loku nga riki na xisekelo. Makwerhu loyi la titsongahateke ni la hisekaka u hete malembe yo tala a ri etikampeni ta khotso naswona u nyiketele vutomi byakwe hinkwabyo entirhweni wa Yehovha.

Exikarhi ka va-1940, Makwerhu Ziatek a a ri nandza wa tiko. U khomiwile kutani a heta khume ra malembe a ri ekhotsweni evupela-dyambu bya Ukraine. Hi 1956 u ntshunxiwile kutani hi 1957 a ya emahlweni ni ku va nandza wa tiko. Handle ka Makwerhu Ziatek, a ku ri ni vamakwerhu van’wana va nhungu lava a va ri swirho swa komiti ya tiko: mune a va huma eSiberia naswona lavan’wana va mune a va huma eUkraine. Vamakwerhu lava a va langutela ntirho wa ku chumayela hi Mfumo etikweni hinkwaro ra U.S.S.R.

Hikwalaho ka mpfhuka wo leha ni ku tshamela ku xanisiwa, vamakwerhu lava a va nga swi koti ku vulavurisana ni vamakwerhu van’wana ni ku khoma minhlangano nkarhi ni nkarhi. Hi ku famba ka nkarhi, ku hangalasiwe mavari-vari ku tlhela ku hleviwa hi Makwerhu Ziatek ni swirho leswin’wana swa komiti. A ku vuriwa leswaku Makwerhu Ziatek u tirhisana ni vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki, nileswaku u tiakele yindlu leyikulu hi mali leyi a yi fanele yi tirhisiwa ku yisa ntirho wa ku chumayela emahlweni, nileswaku u voniwe a ambale yunifomo ya vusocha. Swiviko sweswo swi tsariwe ebukwini kutani swi yisiwa eka valanguteri va miganga ni va swifundzha eSiberia. Swihehlo leswi hinkwaswo a swi ri mavunwa.

Hi March 1959 valanguteri va swifundzha va le Siberia va hetelele va nga ha swi rhumeli swiviko swa vona swa ntirho wa nsimu eka komiti ya tiko. Lava va tihambaniseke va endle tano handle ko tivisa yindlu-nkulu. Nakambe a va wu landzelanga nkongomiso wa vamakwerhu va kwalaho lava hlawuriweke ku langutela ntirho. Leswi swi endle leswaku ku hundza malembe yo hlayanyana ku ri ni ku avana exikarhi ka valanguteri va Timbhoni ta Yehovha eU.S.S.R.

Vamakwerhu lava tihambaniseke va kucetele valanguteri van’wana va swifundzha leswaku va yima na vona. Hikwalaho ka sweswo, swiviko swa ntirho wa nsimu swa swifundzha swin’wana swi rhumeriwe eka vamakwerhu lava tihambaniseke ematshan’weni ya leswaku swi rhumeriwa eka komiti ya tiko, leyi hlawuriweke. Vamakwerhu vo tala emavandlheni a va nga swi tivi leswaku swiviko swa vona swa ntirho wa nsimu a swi yisiwanga eka komiti ya tiko, hi ndlela yoleyo ntirho wa mavandlha a wu kavanyetekanga. Makwerhu Ziatek u teke maendzo yo hlayanyana yo ya eSiberia, kutani endzhaku ka sweswo swifundzha swo hlayanyana swi tlhele swi sungula ku rhumela swiviko swa ntirho wa swona wa nsimu eka komiti ya tiko.

Ku Vuyela eNhlengeletanweni Ya Le Tilweni

Hi January 1, 1961, loko Makwerhu Ziatek a vuya eka rin’wana ra maendzo ya yena ya le Siberia, u khomiwile exitimeleni. U tlhele a gweviwa khume ra malembe ekhotsweni, enkarhini lowu a a ri ekampeni yo “hlawuleka” ya khotso le Mordvinia, eRhaxiya. Ha yini kampa yoleyo a yi “hlawulekile”?

Loko vamakwerhu va ri karhi va tirhela swigwevo swa vona etikampeni to hambana-hambana ta khotso, va pfulekeriwe hi lunghelo ra ku chumayela vabohiwa van’wana, naswona vo tala va ve Timbhoni. Leswi swi hlundzukise valawuri. Hikwalaho, va endle xiboho xa ku teka Timbhoni hinkwato leti rhangelaka va ti pfalela ekampeni yin’we leswaku ti nga ha chumayeli munhu. Ku ya eku heleni ka va-1950 ku hlengeletiwe vamakwerhu va xinuna lava tlulaka 400 ni kwalomu ka va 100 va xisati va huma etikampeni to hambana-hambana ta khotso eU.S.S.R., kutani va pfaleriwa etikampeni timbirhi ta khotso eMordvinia. Exikarhi ka vona a ku ri ni vamakwerhu va komiti ya tiko swin’we ni valanguteri va swifundzha ni va miganga, lava va tihambaniseke ni lunghiselelo ra Yehovha, leri a ri tirhisaka ku vulavurisana ni vanhu va yena. Loko vamakwerhu volavo va vona leswaku Makwerhu Ziatek na yena u khomiwile, va swi xiyile leswaku a xi kona xivangelo xa ku pfumela leswaku u tirhisana ni vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki.

Kasi, leswi Makwerhu Ziatek a a khomiwile, se a ku endliwe malunghiselo ya leswaku Ivan Pashkovskyi a teka ntirho wa yena wa ku va nandza wa tiko. Exikarhi ka 1961, Makwerhu Pashkovskyi u hlangane ni vamakwerhu lava rhangelaka va le Poland, a va hlamusela leswaku ku ni ku avana exikarhi ka vamakwerhu va le U.S.S.R. U kombele loko swi nga koteka leswaku Nathan H. Knorr wa le yindlu-nkulu eBrooklyn a tsala papila leri kombisaka leswaku Makwerhu Ziatek wa ha seketeriwa. Endzhakunyana hi 1962, Makwerhu Pashkovskyi u kume kopi ya papila ra May 18, 1962, leri a ri tsaleriwe Timbhoni ta Yehovha ta le U.S.S.R. A ri ku: “Marungula lama ndzi ma kumaka nkarhi ni nkarhi ma kombise leswaku n’wina vamakwerhu va le U.S.S.R., mi hambeta mi khomelerile eku naveleni ka n’wina ku tshama mi ri malandza ya Yehovha Xikwembu lama tshembekeke. Kambe van’wana va n’wina va ni xiphiqo xa ku tshama va ri evun’weni ni vamakwavo. Ndzi tshemba leswaku sweswo swi vangiwa hi leswi swi tikaka ku vulavurisana ni hi leswi van’wana lava kanetaka Yehovha Xikwembu va hangalasaka marungula ya mavunwa hi vomu. Hikwalaho ndzi mi tsalela ku mi tivisa leswaku Sosayiti yi teka Makwerhu Pavlo Ziatek ni vamakwerhu lava a tirhisanaka na vona tanihi valanguteri va Vakreste lava nga ni vutihlamuleri eU.S.S.R. Mavonelo hinkwawo lama hundzeletiweke lama kanetanaka ni leswi, ma fanele ku bakanyiwa. Hi fanele ku va lava hlutekeke emianakanyweni, lava anakanyelaka, lava pfumelelanaka ni swiyimo ni lava khomelelaka hi ku tiya eka misinya ya milawu ya Xikwembu.”

Papila rero ni mhaka ya leswaku Makwerhu Ziatek a a gweviwe khume ra malembe ekhotsweni, swi pfune leswaku vanhu va Yehovha va va ni vun’we eU.S.S.R. Vamakwerhu vo tala lava tihambaniseke emakhotsweni ni le tikampeni ta khotso va sungule ku tihlanganisa ni nhlengeletano. Va swi twisisile leswaku Makwerhu Ziatek a nga yi xenganga nhlengeletano nileswaku yindlu-nkulu yi n’wi sekela hilaha ku heleleke. Loko vamakwerhu lava nga ekhotsweni va tsalela mindyangu ni vanghana va vona, va khutaze vakulu va le mavandlheni lama va humaka eka wona ku tihlanganisa ni vamakwerhu lava tshameke va tshembekile, ni ku sungula ku vika ntirho wa vona wa le nsin’wini. Ku nga si hela khume ra malembe vunyingi bya vamakwerhu va xi tekele enhlokweni xitsundzuxo lexi, hambileswi swi hambeteke swi tika leswaku ku fikeleriwa vun’we, hilaha hi nga ta swi vona hakona.

Ku Tshembeka eTikampeni Ta Khotso

Vutomi etikampeni ta khotso a byi tika. Kambe, leswi Timbhoni leti khomiweke a ti wundliwa emoyeni, hakanyingi a ti kota ku tiyisela ku tlula vabohiwa lavan’wana. A ti ri ni minkandziyiso naswona a ti kota ku burisana ni vapfumeri-kulobye lava wupfeke. Sweswo hinkwaswo swi ti pfunile leswaku ti va ni langutelo lerinene nileswaku ti kula emoyeni. Ekampeni yin’wana ya khotso, vamakwerhu va xisati va celele minkandziyiso hi ndlela leyi a yi nga ta kumiwa hi munhu. Mukamberi un’wana u tshama a vula leswaku loko ku fanele ku herisiwa “minkandziyiso hinkwayo leyi lwisanaka na mfumo wa Soviet” etikweni, misava leyi rhendzeleke khotso ra vona yi fanele ku ceriwa timitara timbirhi ku ya ehansi ivi yi sefiwa! Vamakwerhu va xisati lava khomiweke va dyondze timagazini lerova nisweswi, endzhaku ka malembe ya 50, van’wana va vona va ha kota ku swi vula hi nhloko leswi va swi dyondzeke eka Swihondzo swo Rindza swoleswo.

Vamakwerhu va tshame va tshembekile eka Yehovha naswona a va yi fularhelanga misinya ya milawu ya Bibele, hambileswi a va langutane ni minkarhi yo tika. Mariya Hrechyna, loyi a heteke malembe ya ntlhanu ekampeni ya khotso hikwalaho ko chumayela, u ri: “Loko hi kuma Xihondzo xo Rindza lexi a xi ri ni nhloko-mhaka leyi nge ‘Ku Pfumala Nandzu Hi Ku Xixima Ku Kwetsima Ka Ngati,’ hi endle xiboho xa leswaku ninhlikanhi a hi nge he yi ekamareni ro dyela loko ku dyiwa nyama. Hakanyingi, nyama leyi a yi swekiwa etikampeni teto, ngati ya yona a yi nga humesiwi hi ku helela. Loko mulanguteri wa khotso a kuma leswaku ha yini Timbhoni ti nga ti minkarhi yin’wana eswakudyeni swa ninhlikanhi, u ringete ku hi sindzisa ku fularhela misinya ya hina ya milawu. U lerise leswaku siku rin’wana ni rin’wana ku fihluriwa hi nyama, ku dyiwa yona ninhlikanhi ku tlhela ku laleriwa hi yona. Ku hele mavhiki mambirhi hi tidyela xinkwa ntsena. Hi tshembele eka Yehovha hilaha ku heleleke, hi ri karhi hi tiva leswaku u vona swilo hinkwaswo naswona u tiva leswaku hi ta kota ku tiyisela ku fikela rini. Loko vhiki ra vumbirhi ri hela hi ri karhi hi ‘tidyela xinkwa,’ mulanguteri wa khotso u cince mianakanyo kutani a sungula ku hi nyika matsavu, ntswamba ni botere. Hi swi vonile leswaku Yehovha wa hi khathalela hakunene.”

Mpfuno Wa Ku Tiyisela

Vamakwerhu va swi kotile ku tshama va ri ni langutelo lerinene ni ku tiyiseka evuton’wini, loko va pimanisiwa ni vabohiwa lavan’wana. Sweswo swi va pfune ku tiyiselela maxangu ya le makhotsweni ya le Soviet.

Makwerhu Oleksii Kurdas, loyi a heteke malembe yo tala emakhotsweni yo hambana-hambana, u ri: “Lexi ndzi pfuneke ku tiyisela i ku va ni ripfumelo lerikulu eka Yehovha ni le Mfun’weni wakwe, ku hlanganyela entirhweni wa swa le tilweni loko ndzi ri ekhotsweni ni ku khongela minkarhi hinkwayo. Xin’wana lexi ndzi pfuneke i ku tiyiseka ka mina leswaku ndzi endla swilo hi ndlela leyi tsakisaka Yehovha. Nakambe a ndzi tshama ndzi khomekile. Xivundza i nchumu lowu hetaka matimba emakhotsweni hinkwawo. Xi nga hundzula vumunhu bya wena xi tlhela xi ku vabyisa emianakanyweni. Hikwalaho, ndzi lwele ku tshama ndzi khomekile hi timhaka ta swa le tilweni. Nakambe, a ndzi lomba tibuku leti nga kona elayiburari ya khotso, leti vulavulaka hi matimu ya misava, ntivo-misava ni ta ntivo-vutomi. A ndzi lava swiyenge leswi seketelaka mavonelo ya mina hi vutomi. Hi ndlela yoleyo ndzi kote ku tiyisa ripfumelo ra mina.”

Hi 1962, Serhii Ravliuk u hete tin’hweti tinharhu a pfaleriwe a ri yexe. A a nga pfumeleriwanga ku vulavurisa vanhu hambi ku ri varindzi va khotso. Leswaku a nga pengi, u sungule ku tsundzuka matsalwa hinkwawo lama a ma tivaka. U tsundzuke tindzimana ta Bibele leti tlulaka gidi kutani a ti tsala emaphepheni hi pensele. Pensele ya kona a a yi tumbeta emahlanganweni ya fuloro. U tlhele a tsundzuka swihloko leswi tlulaka 100 swa timagazini ta Xihondzo xo Rindza, leswi a swi dyondzeke enkarhini lowu hundzeke. U tsale masiku lawa Xitsundzuxo xi nga ta khomiwa ha wona emalembeni ya 20 lama ha taka. Leswi hinkwaswo swi n’wi pfune leswaku a kota ku tiyisela, ku nga ri emianakanyweni ntsena kambe ni le moyeni. Swi endle leswaku a tshama a ri ni ripfumelo eka Yehovha nileswaku ri tshama ri tiyile.

“Mpfuno” Lowu Humaka Eka Varindzi Va Khotso

Hambileswi vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki a va kanetana ni ntirho wa hina, minkandziyiso ya hina a yi hundza mindzilakana hinkwayo, yi fika ni le ka vamakwerhu ekhotsweni. Varindzi va khotso va swi xiyile sweswo kutani nkarhi na nkarhi a va secha switokisi hinkwaswo hi vurhon’wana, va secha ni kun’wana ni kun’wana laha makhumbi ma handzukeke kona. Nakambe, varindzi a va hamba va rhurhisa vabohiwa eswitokisini swa vona, ku ri ku ringeta ku kuma minkandziyiso. Hi minkarhi yoleyo ya ku rhurhisiwa, vabohiwa a va kamberiwa swi nyawula naswona loko vo kumeka va ri ni minkandziyiso, a yi tekiwa. Vamakwerhu a va swi kotisa ku yini ku tumbeta minkandziyiso leswaku yi nga kumeki?

Hakanyingi, vamakwerhu a va tumbeta minkandziyiso eswikhigelweni, ematrasini, etintangwini ni le ndzeni ka swiambalo swa vona. Etikampeni tin’wana, a va kopulula timagazini ta Xihondzo xo Rindza hi ku tsala hi maletere lamatsongo. Loko vabohiwa va rhurhiseriwa eswitokisini swin’wana, minkarhi yin’wana vamakwerhu a va phutsela magazini lowutsongo lowu va tiendleleke wona hi pulasitiki ivi va wu veka ehansi ka ririmi. Xisweswo va kote ku hlayisa swakudyanyana swa vona swa moya kutani va hambeta va wundliwa emoyeni.

Vasyl Bunha u hete malembe yo tala emakhotsweni yo hambana-hambana hikwalaho ka ntiyiso. Yena swin’we na Petro Tokar, mubohiwa-kulobye, va endle ndhawu yo tumbeta swilo ebokisini ra mathulusi ya vuvatli. Eka rona, a va tumbeta tikopi ta minkandziyiso leyi a va kopulula eka yona, leyi va yi ngungumeriseke ekhotsweni. Vamakwerhu lava a va ri vavatli ekhotsweni naswona a va nyikiwa bokisi rero ra mathulusi loko va endla mintirho leyi khumbanaka ni vuvatli ekhotsweni. Loko va teka bokisi rero ra mathulusi nimixo, a va humesa timagazini teto leswaku va ya ti kopulula. Loko va chayisa, a va tlherisela timagazini teto ebokisini ra mathulusi. Mulanguteri wa khotso a a lotlela bokisi rero hi tiloko tinharhu naswona laha a ri vekiwa kona a ku lotleriwa hi mavanti mambirhi, hikuva vabohiwa a va swi kota ku endla matlhari hi tisaha, machizele ni mathulusi man’wana ya vuvatli. Hikwalaho, loko ku sechiwa minkandziyiso ya Bibele, a swi nga ki swi ta emiehleketweni ya varindzi leswaku va secha bokisi leri lotleriweke, leri a ri hlayisiwa swin’we ni nhundzu ya mulanguteri wa khotso.

Makwerhu Bunha u kume ndhawu yin’wana yo tumbeta minkandziyiso leyi va kopululaka eka yona. Leswi a a nga voni kahle, a a ri ni manghilazi yo hlayanyana ya mahlo. Mubohiwa ha un’we a a pfumeleriwe ku tshama ni lawa a ma veheleke. Laman’wana a ma fanele ku hlayisiwa endhawini yo hlawuleka naswona vabohiwa a va ma kombela loko va lava ku ma tirhisa. Makwerhu Bunha a a endlele manghilazi ya yena swikhwama swo hlawuleka, leswi eka swona a a tlhela a veka tikopi ta minkandziyiso leyi tsariweke hi maletere lamatsongo, leti a va kopulula eka tona. Loko vamakwerhu va lava ku kopulula timagazini leti, Makwerhu Bunha a a kombela varindzi va khotso leswaku va n’wi nyika xikhwama xa manghilazi lexi a ti tumbeteke eka xona.

Minkarhi yin’wana a swi va erivaleni leswaku tintsumi hi tona ti sirhelelaka minkandziyiso leswaku varindzi va khotso va nga yi kumi. Makwerhu Bunha wa ha tsundzuka nkarhi lowu Cheslav Kazlauskas a tiseke swisibi swa 20 ekhotsweni. Khume ra swona a ku dlonyeteriwe minkandziyiso eka swona. Varindzi va khotso va hlawule ku tlhavetela swisibi swa khume, kambe va tlhavetele leswi nga riki na nchumu.

Ku Phikelela Leswaku Vun’we Byi Va Kona

Ku sukela hi 1963, vamakwerhu va komiti ya tiko va swi kotile ku rhumela swiviko swa ntirho wa nsimu eBrooklyn minkarhi hinkwayo. Ku tlhele ku hleriwa leswaku vamakwerhu va kuma tibuku leti kandziyisiweke hi marito lamatsongo. Hi nkarhi wolowo a ku ri ni swifundzha swa 14 etikweni hinkwaro ra U.S.S.R. naswona mune wa swona a swi ri eUkraine. Loko vanhu va Xikwembu va ri karhi va andza, ku simekiwe miganga ya nkombo eUkraine. Leswaku ku va ni nsirhelelo, muganga ha wun’we a wu vitaniwa hi vito ra munhu wa xisati. Muganga wa le vuxeni bya Ukraine a wu vitiwa Alla; wa le Volyn’, a wu vitiwa Ustina; wa le Halychyna, a wu vitiwa Lyuba; naswona le Transcarpathia, a ku ri ni miganga leyi a yi vitaniwa Katya, Kristina, na Masha.

Hi nkarhi wolowo, swirho swa KGB (Komiti Ya Vuhlayiseki Bya Tiko) swi hambete swi endla matshalatshala yo herisa vun’we bya Timbhoni. Murhangeri un’wana wa hofisi ya KGB u tsalele mulawuri wa yena, a ku: “Hi lwa hi matimba ku sivela ntirho lowu wo biha wa varhangeri va vanhu va Yehovha, leswaku hi va khomisa tingana emahlweni ka vapfumeri-kulobye nileswaku va nga ha tshembani, hi xikongomelo xa leswaku mpambukwa lowu wu avana hilaha ku heleleke. Vayimeri va KGB va endla malunghiselelo lama pfuleke ndlela ya leswaku ku va ni mintlawa yimbirhi leyi kanetaka eka mpambukwa lowu. Ntlawa wun’wana wu seketela Ziatek, la nga murhangeri wa vanhu va Yehovha, loyi sweswi a pfaleriweke ekhotsweni naswona ntlawa lowun’wana wu vumbiwa hi lava va kanetanaka na yena. Ku avana loku ku endle leswaku ku pfuka timholovo exikarhi ka swirho leswi tolovelekeke nileswaku nhlengeletano leyi yi ya emahlweni yi avana.” Kambe papila leri ri pfumerile leswaku matshalatshala ya swirho swa KGB ma fana ni loko munhu a hala ribye a lava mati. Ri ye emahlweni, ri ku: “Varhangeri va vanhu va Yehovha va ni minkucetelo leyikulu, leyi lwaka hi matimba ku herisa makungu ya hina, ni leyi ringetaka hi tindlela hinkwato leswaku nhlengeletano yi va ni vun’we.” Ina, vamakwerhu va ye emahlweni ni ku endla leswaku ku va ni vun’we naswona Yehovha u katekise matshalatshala ya vona.

Swirho swa KGB swi kombe vamakwerhu lava tihambaniseke papila leri swi vuleke leswaku ri huma eka Makwerhu Knorr, leri a ri seketela mhaka ya leswaku ku simekiwa nhlengeletano leyi tiyimeleke yoxe ya Timbhoni ta Yehovha. Papila rero ri hangalasiwe etikweni hinkwaro ra U.S.S.R., ri vulavula hi ku hambana loku veke kona exikarhi ka Abrahama na Lota tanihi xikombiso lexinene xa ku tihambanisa eku kongomisiweni hi nhlengeletano.

Vamakwerhu lava tshembekeke va rhumele kopi ya papila rero eBrooklyn naswona hi 1971 va kume nhlamulo leyi paluxaka leswaku papila rero a ri ri mavunwa. Epapileni leri rhumeriweke vamakwerhu lava a va ha tihambanisile ni vanhu va Xikwembu, Makwerhu Knorr u vule leswi landzelaka: “Sosayiti yi vulavurisana na n’wina hi ku tirhisa valanguteri lava hlawuriweke etikweni ra ka n’wina ntsena. A ku na munhu ni un’we la pfumeleriweke ku rhangela exikarhi ka n’wina, handle ka valanguteri lava hlawuriweke . . . Malandza ya Yehovha ya ntiyiso i nyandza yin’we. Hikwalaho, ndzi ni tshembo naswona ndzi khongelelela leswaku hinkwenu ka n’wina mi vuyela evun’weni bya vandlha ra Vukreste, leri rhangeriwaka hi valanguteri lava hlawuriweke, nileswaku hi ta hlanganyela swin’we eku chumayeleni.”

Papila leri ri pfune ngopfu leswaku vamakwerhu va va ni vun’we. Hambiswiritano, van’wana a va ha hambeta va ringeta ku tsalelana ni yindlu-nkulu hi voxe tanihi leswi a va nga si ri tshemba lunghiselelo leri nga kona ro vulavurisana. Kutani vamakwerhu lava va tihambaniseke va lave ku tiyiseka loko hakunene swi ri tano. Va rhumele mali ya phepha eBrooklyn kutani va kombela vamakwerhu leswaku va yi tsema hi le xikarhi kutani va rhumela swiphemu ha swimbirhi eUkraine: xiphemu xin’wana va xi rhumela hi poso eka vamakwerhu lava tihambaniseke kutani lexin’wana xi rhumeriwa eka vamakwerhu lava yindlu-nkulu yi nga ta burisana ni tiko ha vona.

Kunene, xiphemu xin’wana xi rhumeriwe hi poso. Xiphemu lexin’wana xi khomisiwe munhu wo karhi a ya xi nyika swirho swa komiti ya tiko. Hiloko na vona va xi nyika vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri eTranscarpathia, lava va yeke va ya hlangana ni vamakwerhu lava va tihambaniseke. Hambiswiritano, van’wana va vamakwerhu lava tihambaniseke va ehlekete leswaku swirho swa kotimi ya tiko a swi tirhisana ni vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki, hi ndlela yoleyo a va nga swi tshembi.

Nilokoswiritano, vo tala va vamakwerhu lava tihambaniseke va tlhele va sungula ku tihlanganisa ni nhlengeletano. Matshalatshala ya Sathana ni ya swirho swa KGB yo herisa nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha eU.S.S.R. hi ku pfuxa timholovo ma be ehansi. Vanhu va Yehovha va andzile ni ku va ni matimba, va gingiritekela ku endla leswaku ku va ni vun’we ni ku byala timbewu ta ntiyiso emasin’wini lamantshwa.

Vasyl Kalin u te: “Ku tirhisiwe tindlela to tala ku ri ku ringeta ku hi sivela ku navela ka hina ku hanya vutomi bya Vukreste. Kambe, hi hambete hi chumayela eka vanhu lava hi hlongoriweke na vona etikweni, lava nga riki vapfumeri. Va hlongoriwe hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana ni hikwalaho ka milandzu yo hambana-hambana. Vo tala va ri tsakerile rungula ra hina. Ku ni swiyimo swo hlayanyana leswi endleke leswaku vanhu lava va hetelela va hundzuke Timbhoni ta Yehovha. Va ve timbhoni va ri karhi va swi tiva kahle leswaku ha xanisiwa hi va ta vuhlayiseki bya Mfumo ni hi valawuri va kwalaho.”

Vutomi Bya Vakreste Hi Nkarhi Wa Ku Yirisiwa

Sweswi a hi voneni hi ku komisa ndlela leyi ntirho wa Vukreste a wu ri xiswona eka makume ya malembe ya le ku sunguleni loko wa ha ku yirisiwa. Ku sukela hi 1939, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu yirisiwile etikweni hinkwaro ra Ukraine. Hambiswiritano, ku chumayela ni mintirho yin’wana ya vandlha a swi endliwa, hambileswi a swi lava leswaku vamakwerhu va va ni vuxiya-xiya swinene loko va chumayela van’wana. Loko va endzela lava tsakelaka, a va nga vuli leswaku i Timbhoni ta Yehovha. Hakanyingi, a ku tirhisiwa Bibele ntsena loko ku fambisiwa tidyondzo ta le kaya ta Bibele. Vanhu vo tala va dyondze ntiyiso hi ndlela yoleyo.

Minhlangano ya vandlha a yi khomiwa ehansi ka swiyimo leswi fanaka. Etindhawini to tala, vamakwerhu a va hlangana minkarhi yo hlaya nimadyambu kumbe loko se byi ri vusiku. Leswaku va nga voniwi, a va pfala mafasitere ya vona hi tinguvu leto dziva kutani va hlaya hi timboni ta pharafini. Hi ntolovelo, vandlha ha rin’we a ri kuma kopi yin’we ya Xihondzo xo Rindza, leyi tsariweke hi voko. Hi ku famba ka nkarhi, vamakwerhu va sungule ku kuma timagazini leti kandziyisiweke hi michini. Hakanyingi, vamakwerhu a va hlangana kambirhi evhikini emakaya, leswaku va khoma Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Swirho swa KGB a swi nga karhali ku lavana ni tindhawu leti Timbhoni ta Yehovha ti khomelaka minhlangano eka tona, leswaku swi xupula vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri.

Vamakwerhu va tlhele va tirhisa minkhuvo ya micato ni minkosi leswaku va kota ku hlengeletana ni ku khutazana hi tinkulumo leti lunghiseleriweke kahle ta Bibele. Eminkhubyeni ya micato, vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati lava ha riki vantshwa a va hlaya swiphato leswi sekeriweke eBibeleni ni ku tlanga tidrama ta Bibele ta xikhale. Leswi hinkwaswo swi nyikele vumbhoni lebyinene eka vanhu vo tala lava nga riki Timbhoni, lava a va ri kona.

Hi va-1940 na va-1950, vamakwerhu vo tala va khomiwile kutani va pfaleriwa hi leswi va veke kona eminhlanganweni yo tano. Kambe, hi va-1960, xiyimo xi cincile. Loko vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va kuma vamakwerhu va hlanganile, a va tala ku tsala mavito ya hinkwavo lava nga kona kutani n’wini wa yindlu a rihisiwa hafu ya muholo wa n’hweti. Minkarhi yin’wana nawu lowu a wu hundzeletiwa. Siku rin’wana Mykola Kostiuk ni nsati wakwe a va endzele n’wana wa vona. Hi ku hatlisa, ku fike maphorisa ma tsala mavito ya “hinkwavo lava a va ri kona.” Endzhakunyana ka nkarhi, n’wana wa Makwerhu Kostiuk u vitaniwile leswaku a ta riha nandzu wa “nhlengeletano leyi nga riki enawini ya vanhu va Yehovha.” Ndyangu wa ka Kostiuk wu vilerile hi xihehlo lexi hikuva a ku nga khomiwanga nhlangano. Valawuri va sule nandzu wolowo.

Minkhuvo Ya Xitsundzuxo

A swi nga olovi ku tiyiselela miringo leyi hambetaka. Nilokoswiritano, vamakwerhu a va helanga matimba naswona va ye emahlweni va hlangana minkarhi hinkwayo. Nchumu lowu a wu tika ngopfu a ku ri ku tlangela Xitsundzuxo. Swirho swa KGB a swi tshama swi pfule mahlo ngopfu-ngopfu hi nkarhi wa Xitsundzuxo, tanihi leswi a swi ri tiva kahle siku leri xi nga ta tlangeriwa ha rona. A swi ri ni ntshembo wa leswaku loko swo veka Timbhoni tihlo, a swi ta kuma ndhawu leyi ti nga ta tlangela Xitsundzuxo eka yona. Hi ndlela yoleyo, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki a va ta kota “ku tiva” lava ha ku vaka Timbhoni.

Vamakwerhu a va ma tiva marhengu wolawo lamantshwa, hikwalaho a va xalamuka ngopfu hi siku ra Xitsundzuxo. A va xi tlangela etindhawini leti tumbeleke ngopfu. Lava ha ku tsakelaka a va nga byeriwi ka ha ri emahlweni leswaku Xitsundzuxo xi ta tlangeriwa rini nileswaku xi ta tlangeriwa kwihi. Hi ntolovelo, Timbhoni a ti ya emakaya ya vanhu lava ha ku tsakelaka hi siku ra Xitsundzuxo kutani ti famba na vona laha xi nga ta tlangeriwa kona.

Siku rin’wana, vamakwerhu va le Transcarpathia, va tlangele Xitsundzuxo ekamareni ra le hansi ekaya ra makwerhu un’wana wa xisati. Leswi kamara rero a ri tele hi mati, ku hava la ehleketeke leswaku vanhu va nga hlengeletana endhawini ya mati lama fikaka ematsolweni. Vamakwerhu va ake platifomo ehenhla ka mati kutani va endla leswaku kamara rero ri lunghekela ku tlangela Xitsundzuxo eka rona. Hambileswi a va nkhinsame hi matsolo ehenhla ka platifomo yoleyo, hikwalaho ka leswi loko vo yima a va ta khumba elwangwini, a va kavanyetiwanga hi munhu loko va ri karhi va tlangela Xitsundzuxo va tsakile.

Siku rin’wana hi va-1980, swirho swa ndyangu wun’wana lowu nga Vakreste, swi suke ekaya ka ha ri nimpundzu swinene leswaku swi ta va kona eXitsundzuxweni. Nimadyambu, swi hlengeletane ni vamakwerhu van’wana enhoveni leswaku swi tlangela Xitsundzuxo. A yi nga ni a yo chela ndlala, kutani vamakwerhu hinkwavo va boheke ku endla xirhendzevutana va khome swambhulelo ni makhandlhela leswaku va ta kota ku vona. Loko se ku pfariwe hi xikhongelo, un’wana ni un’wana u khome ndlela a muka. Loko swirho swa ndyangu lowu swi fika ekaya, swi kume leswaku gede ra xivava xa yindlu ya swona a yi pfuriwile. A swi ri erivaleni leswaku maphorisa kumbe vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki a va tile va ta swi lava. Hambileswi a swi karhele naswona swi tsakamile, hinkwaswo a swi tsakile leswi swi siyeke kaya ra swona ka ha ri mpundzu swi ya eXitsundzuxweni, kutani swi papalata ku karhatiwa hi valawuri.

Le Kiev a swi tika ngopfu leswaku vamakwerhu va kuma ndhawu leyi sirhelelekeke yo tlangela Xitsundzuxo eka yona. Lembe rin’wana va endle xiboho xa ku tlangela Xitsundzuxo ebazini. Makwerhu un’wana a a tirha ku chayela mabazi ekhampanini yin’wana ya vutleketli, hikwalaho vamakwerhu va hirhe rin’wana ra wona. Bazi leri a ri khandziyisa Timbhoni ta Yehovha ntsena kutani ri ti yisa enhoveni. Vamakwerhu a va lunghiselele xitafulana endzeni ka bazi, lexi ku vekiweke swifanekiselo swa Xitsundzuxo eka xona. Va tlhele va ta ni swakudya. Hiloko hi xitshuketa ku fika maphorisa laha a va ri kona. Kambe, a ma nga ri na xivangelo xa ku va kavanyeta, hikuva a va vonaka va ri karhi va lalela ebazini, endzhaku ka ntirho wa siku.

Eswifundzheni swin’wana swa le Ukraine, maphorisa a ma secha emakaya ya vamakwerhu hi siku ra Xitsundzuxo. Hi ku hatlisa loko dyambu ra ha ku pela, mimovha leyi khandziyiseke maphorisa manharhu kumbe ya mune a yi fika yi yima emakaya ya Timbhoni. Maphorisa a ma kambela ku vona loko vamakwerhu va ri kona ekaya kumbe loko va lunghekela ku tlangela nkhuvo wa vukhongeri. Timbhoni a ti tshama ti lunghekele ku sechiwa koloko. A ti ambala swiambalo swa ntirho ehenhla ka leswi baseke kutani ti khomeka hi ntirho lowu tolovelekeke wa le kaya. Hi ndlela yoleyo ti vonake onge ti nge humi siku rero ti ya enkhubyeni wa vukhongeri. Hi ku hatlisa loko maphorisa ma fambile, a ti hluvula swiambalo swa ntirho ti lunghekela ku ya eXitsundzuxweni. Valawuri va kwalaho a va enerisekile leswaku va endle ntirho wa vona, kasi ni vamakwerhu a va kota ku tlangela Xitsundzuxo hi ku rhula.

Ku Fihla Minkandziyiso

Tsundzuka leswaku eku heleni ka va-1940, Timbhoni ta Yehovha ti gweviwe 25 wa malembe ekhotsweni ntsena hi ku kumiwa ti ri ni minkandziyiso emakaya ya tona. Endzhaku ka ku fa ka Stalin hi 1953, swigwevo swa le khotsweni loko munhu a kumeke a ri ni minkandziyiso swi hungutiwile swi va khume ra malembe. Hi ku famba ka nkarhi, loko munhu a kumeka a ri ni minkandziyiso ya Timbhoni a a xupuriwa hi ku rihisiwa naswona minkandziyiso yoleyo a yi tekiwa yi lahliwa. Kutani hi nkarhi wa ku yirisiwa, vamakwerhu va yi anakanyisise hi vukheta ndlela leyi va nga ta veka minkandziyiso ha yona yi hlayisekile.

Van’wana va hlayise minkandziyiso emakaya ya maxaka kumbe vaakelani va vona lava nga riki Timbhoni; kasi van’wana va yi fihle emathankini ya nsimbi ni le ndzeni ka minkwama ya pulasitiki, va yi celela emintangeni ya vona. Vasyl Guzo, la nga nkulu eTranscarpathia wa ha tsundzuka leswaku hi va-1960, a a tirhisa khwati exifundzeni xa le Tintshaveni ta Carpathian tanihi “layiburari ya swa le tilweni.” A a hoxa minkandziyiso ya yena emathungeni ya ntswamba kutani a ya ma celela enhoveni ma sala hi milomu.

Makwerhu la heteke malembe ya 16 emakhotsweni yo hambana-hambana hikwalaho ka mintirho ya yena ya Vukreste, u ri: “A hi tumbeta minkandziyiso kun’wana ni kun’wana laha hi nga kotaka ku yi tumbeta kona: emabakweni, ehansi ka misava, emakhumbini ya tindlu, ematshakwini ya mabokisi ni le swiyindlwanini swa swifuwo leswi nga ni tifuloro leti tlhandlakaneke. A hi tlhela hi tumbeta minkandziyiso endzeni ka swikhomo swa minkukulo ni le ndzeni ka mhandzi leyi ku andlariwaka fulawa leyi pfuviweke loko ku bakiwa (laha a hi tolovele ku hlayisa swiviko swa ntirho wa nsimu kona). A ku ri ni tindhawu tin’wana to tumbete eka tona—eswihlobyeni, eswihambukelweni, eminyangweni, emalwangwini ni le xikarhi ka nyandza ya tihunyi.”

Michini Leyi A Ku Kandziyisiwa Ha Yona eXihundleni

Hambileswi tinhlori ta Makhomunisi ni valawuri a va tshama va veke vamakwerhu tihlo, vanhu lava a va ri ni ndlala ni torha ra ntiyiso a va hambeta va phameriwa swakudya swa moya. Valala va ntiyiso a va humelelanga ku sivela minkandziyiso leswaku yi nghena etikweni ra U.S.S.R. naswona va fanele va pfumela leswaku va tsandzekile. Eku heleni ka 1959, phepha-hungu ra vatirhi va ka rhalaweyi eSoviet, leri vuriwaka Gudok ri kale ri vula ni mavunwa ya leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti tirhisa tibaluni ku nghenisa minkandziyiso ya tona ya Bibele eSoviet Union!

Entiyisweni minkandziyiso ya hina a yi nghenisiwanga eUkraine hi baluni. A yi kandziyiseriwa etindlwini ta vamakwerhu kwalaho. Hi ku famba ka nkarhi, vamakwerhu va swi xiyile leswaku ndlela yo antswa ni leyi sirhelelekeke yo kandziyisa tibuku a ku ri ku tirhisa mabako lama nga vonakiki nikatsongo. Mabako lawa a va ma cela emakamareni ya le hansi ni le switsungeni.

Hi va-1960, rin’wana ra mabako wolawo ri ceriwe evuxeni bya Ukraine. A ri endliwe leswaku ri kota ku beriwa hi moya naswona ri ri ni gezi. Nomu wa bako leri a wu sirheleleke lerova maphorisa ma tshame ma heta siku hinkwaro ma yime ehenhla ka rona, ma ri karhi ma tlhavetela misava hi tinsimbi, ku vona laha nomu wa rona wu nga kona. A ma kumanga nchumu.

Nkarhi wun’wana, muchini lowu a ku kandziyisiwa hi wona exihundleni a wu laviwa hi mahlo-ngati hi vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki. A va sola leswaku ku ni yindlu leyi ku kandziyisiwaka tibuku eka yona, hikwalaho a va lava ku khoma lava ti kandziyisaka. Vamakwerhu a va langutane ni xiphiqo. Xana a va ta ma tisa njhani maphepha endlwini naswona minkandziyiso a va ta yi humesa njhani? Eku heteleleni va kume ndlela. Makwerhu un’wana a a phutsela maphepha hi xinkumbana ivi a ma nghenisa endlwini a ma tlakule ku fana ni n’wana. Loko a nghene endlwini, a a fika a siya maphepha ivi a teka xinkumbana xexo a phutsela timagazini leta ha ku kandziyisiwaka, kutani a humela ehandle ni “n’wana” yoloye. Swirho swa KGB a swi n’wi vona makwerhu loko a ri karhi a nghena ni ku huma kambe a swi nga voni nileswaku ku endleka yini.

Vamakwerhu va le xifundzheni xa le Donetsk, va le Crimea, va le Moscow ni va le Leningrad (laha sweswi ku nga St. Petersburg) a va kuma tibuku leti a ti kandziyisiwa ebakweni leri. Vamakwerhu va nga ri vangani lava ha riki vantshwa va endle bako leri fanaka edorobeni ra Novovolynsk, exifundzheni xa Volyn’. Vamakwerhu lava a va tiyimisele ngopfu ku hlayisa bako leri ri nga tiviwi hi munhu lerova va sungule ku komba vamakwerhu van’wana endzhaku ka loko ku hundze kaye wa malembe ntirho wa hina wu tsarisiwe ximfumo eUkraine!

Muchini wun’wana wa ku kandziyisa lowu fanaka na wona, a wu tirhisiwa endzeni-ndzeni ka Tintshava ta Carpathian. Vamakwerhu va hoxe tiphayiphi leti a ti tisa mati ebakweni leri, ma huma exinambyanini kutani mati wolawo a ma dumisa janareta leyitsongo, leyi a yi endla leswaku va va ni gezi ro voninga hi rona, kambe muchini wa ku gandlisa a wu nga tirhi hi gezi. Ku kandziyisiwe tibuku to tala ebakweni leri. Loko swirho swa KGB swi vona minkandziyiso yi ya yi andza exifundzheni lexi, swi sungule ku hlotana ni muchini wolowo. Maphorisa ma cele swi vonaka leswaku ma kuma bako rero. Ma kale ma tiendla onge i vanhu lava tivaka hi ta maribye, ma yingayinga ni tintshava ta kwalaho.

Loko vamakwerhu va vona leswaku valawuri va le kusuhi ni ku kuma laha bako leri ri nga kona, Ivan Dziabko u tinyiketele ku va mulanguteri wa muchini wolowo, hikuva leswi a a nga tekanga, hambiloko a khomiwa a ku nga ta va ni vana lava nga ta sala va nga ri na tatana. Bako rero ri kumekile eku heleni ka ximumu xa 1963, naswona Makwerhu Dziabko u hatle a dlayeriwa ekusuhi ni kwalaho. Valawuri va kwalaho a va tsakile naswona va valangise vanhu lavakulu ni vana mahala, “endhawini leyi Timbhoni ta Yehovha a ti vulavurisana na Amerika hi xiya-ni-moya.” Hambileswi sweswo a ku ri mavunwa, xiendlakalo lexi khomisaka gome xi nyikele vumbhoni lebyinene eka vanhu hinkwavo va xifundzha xexo. Vanhu vo tala va sungule ku lava ku twa rungula ra hina. Sweswi, ku ni mavandlha lama tlulaka 20 exifundzheni xexo xa le Tintshaveni ta Carpathian.

Nkoka Wa Ku Letela Vana

Ku engetela eku tekiweni ka minkandziyiso, ku rihisiwa, ku pfaleriwa ekhotsweni, ku xanisiwa ni ku dlayiwa, Timbhoni tin’wana ti twisiwe ku vava swinene hi ku tekeriwa vana va tona. Lydia Perepiolkina, loyi a a tshama evuxeni bya Ukraine a a ri ni vana va mune. Nuna wa yena, loyi a a ri mutirhela-mfumo etihofisini ta timhaka ta xikaya, u dlaye vukati bya vona hi 1964, hi leswi Lydia a a ri Mbhoni. Huvo yi endle xiboho xa leswaku vana va nga sali na Makwerhu Perepiolkina wa xisati. Mahahlwa ya yena, lawa a ma ri ni malembe ya nkombo hi vukhale—mufana ni nhwanyana—ma nyikiwe tata wa wona, hiloko a rhurhela evupela-dyambu bya Ukraine, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 1 000. Huvo yi endle xiboho xa leswaku vana lavan’wana vambirhi va yisiwa evuhlayiselweni bya vana lava nga riki na vatswari. Loko Lydia a nyikiwe nkarhi wo vula swo karhi, u byele huvo a ku: “Ndzi ni ntshembo wa leswaku Yehovha u ni matimba yo ndzi tlherisela vana va mina.”

Endzhaku ka loko huvo yi hetile ku tenga nandzu wolowo, Lydia u vone nkongomiso ni nkhathalelo wa Yehovha. Valawuri a va va yisanga vana lavan’wana vambirhi evuhlayiselweni bya vana lava nga riki na vatswari, kambe va va tshike va tshama na yena, a swi tiviwi leswaku ha yini va endle tano. Lydia u hete malembe ya nkombo a ri karhi a endzela vana va yena lavan’wana va mahahlwa loko a ri emasikwini yo wisa. Hambileswi khale ka nuna wakwe a a nga pfumeli leswaku Lydia a va vona, a nga helanga matimba. Loko a fikile edorobeni leri vana va yena a va tshama eka rona, a a etlela exitichini xa xitimela kutani nimixo a va vona loko va ya exikolweni. U tirhise minkarhi leyi ya nkoka leswaku a va dyondzisa hi Yehovha.

Ku hundze malembe Lydia a ri karhi a tshembekile eku ‘byaleni ka mbewu hi mihloti’ etimbilwini ta vana va yena. Hi ku famba ka nkarhi u ‘tshovele hi ku huwelela ka ku tsaka.’ (Ps. 126:5) Loko mahahlwa ma ri ni malembe ya 14 hi vukhale, ma hlawule ku ya tshama ni mana wa wona. Lydia u tirhe hi matimba leswaku a dyondzisa vana va yena ntiyiso. Hambileswi lavan’wana vambirhi va hambukeke endleleni, Lydia ni mahahlwa va ha tirhela Yehovha hi ku tshembeka.

Ku Cinca Loku Antswiseke Xiyimo

Hi June 1965 Huvo leyi Tlakukeke ya le Ukraine yi vule leswaku minkandziyiso ya Timbhoni ta Yehovha a yi lwisani ni mfumo wa Soviet kambe i ya vukhongeri. Hambileswi xiboho xexo a xi tirha eka huvo yin’we ntsena, xi ve nkongomiso eka swiboho swa tihuvo hinkwato ta le Ukraine enkarhini lowu taka. Valawuri va tshike ku khoma vanhu hikwalaho ko hlaya minkandziyiso ya Bibele kambe a va tshikanga ku khoma Timbhoni loko ti chumayela.

Ku cinca kun’wana loku xiyekaka ku endleke loko lembe ra 1965 ri ya eku heleni. Hulumendhe ya U.S.S.R. yi humese nawu wa leswaku ku ntshunxiwa Timbhoni hinkwato leti hlongoleriweke eSiberia hi 1951. Ku sukela hi nkarhi wolowo a ti pfumeleriwa ku famba ti ntshunxekile etikweni hinkwaro ra Soviet Union, kambe a ti nga fanelanga ti lava ku tlheriseriwa tindlu, tihomu ni nhundzu yin’wana ya tona leyi ti tekeriweke yona. Hikwalaho ka swiphiqo leswi veke kona loko ti tsarisiwa, a hi tingani leti koteke ku tlhelela etindhawini leti a ti tshama eka tona.

Vamakwerhu vo tala lava a va yisiwe eSiberia hi 1951, va sungule ku tshama etindhawini to hambana-hambana ta U.S.S.R., to kota Kazakhstan, Kyrgyzstan, Georgia na Ciscaucasia. Van’wana va ake evuxeni ni le dzongeni wa Ukraine, kutani va ta ni timbewu ta ntiyiso eswifundzheni leswi.

Ku Tshembeka Hambiloko Ku Ri Ni Ntshikilelo

Hambileswi ku cinca loku boxiweke laha henhla ku antswiseke xiyimo, huvo ya KGB a yi ri cincanga langutelo ra yona hi Timbhoni ta Yehovha. Huvo ya KGB yi tirhise tindlela to hambana-hambana ku ringeta ku sindzisa Timbhoni leswaku ti landzula ripfumelo ra tona. Hi xikombiso, ndlela yin’wana a ku ri ku teka makwerhu laha a tirhaka kona kutani a pfaleriwa masiku yo hlayanyana ehofisini ya KGB kumbe ehotela. Loko makwerhu yoloye a ha pfaleriwile, a a holoveriwa ni ku konanisiwa hi swirho swinharhu kumbe swa mune swa KGB naswona swi n’wi yenga ni ku n’wi xungeta. Leswaku makwerhu a nga kumi nkarhi wa ku etlela, a swi endla sweswo hi ku cincana. Endzhaku ka sweswo, makwerhu a a ntshunxiwa kambe a tlhela a khomiwa endzhaku ka siku kumbe mambirhi, kutani a khomiwa hi ndlela leyi fanaka. Huvo ya KGB a yi endla leswi ni le ka vamakwerhu va xisati, hambileswi a yi nga swi endli ko tala.

Vamakwerhu va vitaniwe hi ku phindha-phindha etihofisini ta KGB. Vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va tshikilele vamakwerhu leswaku va landzula ripfumelo ra vona hi ntshembo wa leswaku va ta kuma vaxengi lavantshwa endzeni ka nhlengeletano. Ku tlula kwalaho, va tshikilele vamakwerhu emahanyelweni ni le mintlhavekweni loko va ala ku landzula ripfumelo ra vona. Hi xikombiso, Mykhailo Tilniak, loyi a heteke malembe yo tala a ri mulanguteri wa xifundzha eTranscarpathia, u ri: “Eka bulo rin’wana, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki lava a va ambale yunifomo ya vusocha, a va ri ni musa ni langutelo lerinene. Va ndzi rhambele ku ya dya na vona endhawini yo dyela ya le kusuhi ni kwalaho. Kambe ndzi lo n’wayitela kutani ndzi veka mali leyi ringanaka 50 rubles ehenhla ka tafula, (ku nga kwalomu ka hafu ya muholo wa n’hweti) ivi ndzi va byela leswaku va ya dya va ri voxe.” Makwerhu Tilniak a a swi tiva kahle leswaku va ta n’wi teka xifaniso loko a ri karhi a dya ni ku nwa ni vanhu lava ambaleke yunifomo ya vusocha. Xifaniso xexo a xi ta tirhisiwa endzhaku ka nkarhi tanihi “vumbhoni” bya leswaku u landzule ripfumelo ra yena. Sweswo a swi ta pfuxa ku nga tshembani exikarhi ka vamakwerhu.

Vo tala, ku hele malembe yo tala va ri karhi va tshikileriwa ku landzula ripfumelo ra vona. Bela Meysar, wa le Transcarpathia i xikombiso xa leswi. Loko makwerhu la ha riki muntshwa ni la nga riki na ntokoto a khomiwa ro sungula hi 1956, u sayine maphepha yo karhi malunghana ni ntirho wa hina, a nga swi xiyanga, kutani vamakwerhu van’wana va vitaniwa hi vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki. Endzhaku ka nkarhi, Makwerhu Meysar u xi vonile xihoxo xa yena kutani a kombela Yehovha leswaku ni un’we wa vamakwerhu volavo a nga khomiwi. Kunene a va khomiwanga kambe Makwerhu Meysar u khomiwile kutani a gweviwa nhungu wa malembe ekhotsweni.

Loko a ntshunxiwile niloko a tlhelele ekaya, ku hele malembe mambirhi a nga pfumeleriwi ku rhurha eximutanini lexi a a tshama eka xona. A a fanele ku vika exitichini xa maphorisa Musumbhunuku wun’wana ni wun’wana ku tiyiseka leswaku u kona. Leswi a aleke ku ya leteriwa hi ta vusocha hi 1968, u gweviwe lembe ekhotsweni. Loko a hete xigwevo xa yena, u tlhelele ekaya kutani a ya emahlweni a tirhela Yehovha hi ku hiseka. U tlhele a khomiwa hi 1975 loko a ri ni malembe ya 47 hi vukhale.

Loko Makwerhu Meysar a hete xigwevo xa yena xa ntlhanu wa malembe, u hlongoleriwe eYakutsk, ku ringana ntlhanu wa malembe, ku nga xifundzha xa Rhaxiya. U yisiwe kona hi xihaha-mpfhuka hikuva a ku nga ri na magondzo lama yaka exifundzheni xexo. Eriendzweni rero, masocha lama ha riki vantshwa, lama a ma rhumiwe ku n’wi heleketa, ma n’wi vutisile ma ku: “Hi byele, ha yini u ri xigevenga lexi chaviwaka swonghasi?” Makwerhu Meysar u ma hlamule hi ku hlamusela mahanyelo ya yena kutani a nyikela vumbhoni lebyinene hi Xikwembu ni xikongomelo xa xona hi misava.

Eku sunguleni, loko Makwerhu Meysar a ha ku fika, valawuri va kwalaho a va n’wi chava ngopfu hi leswi maphepha ya yena a ma n’wi hlamusela tanihi “xigevenga lexi chaviwaka.” Hi ku famba ka nkarhi, loko valawuri va kwalaho va vone mahanyelo lamanene ya Vukreste ya Makwerhu Meysar, va byele mutirhela-mfumo wa ta vuhlayiseki, va ku: “Loko swa ha ri kona swigevenga leswi fanaka na yena, hi kombela mi swi rhumela haleno.”

Makwerhu Meysar u tlhelele ekaya hi 1985 a ri ni malembe ya 57 hi vukhale. Emalembeni ya 21 loko a pfaleriwile, Regina nsati wa yena a a tshama ekaya ra vona le Transcarpathia. Ku nga khathariseki mimpfhuka yo leha ni mali yo tala leyi a yi humesa, a a hambeta a endzela nuna wa yena ekhotsweni, ntsengo wa tikhilomitara leti a ti fambeke a ti tlula 140 000.

Niloko se Makwerhu Meysar a ntshunxiwile, maphorisa ni vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va n’wi endzele ko tala ekaya rakwe le ximutanini xa Rakoshyno. Maendzo wolawo ma endle leswaku ku humelela mhaka leyi hlekisaka. Eku sunguleni ka va-1990, Theodore Jaracz wa Huvo leyi Fumaka swin’we ni vamakwerhu van’wana va komiti ya tiko, va endzele edorobeni ra Uzhgorod le Transcarpathia. Loko va tlhelela eLvov, va bohe ku hundza va vona Makwerhu Meysar. Makwerhu wa xisati la tshamaka ekusuhi ni kwalaho u vone mimovha yinharhu yi yima ekaya ra Makwerhu Meysar kutani ku huma vavanuna va kaye. U chave lerova a tsutsumela ekaya ra makwerhu un’wana kutani a fika a ri karhi a hefemuteka, a n’wi byela leswaku swirho swa KGB swi tile nakambe ku ta khoma Makwerhu Meysar! U tsake ngopfu loko a kuma leswaku a swi nga ri tano!

Ku Antswisiwa Ni Ku Cinca eNhlengeletanweni

Hi 1971, Michael Dasevich u hlawuriwe ku va nandza wa tiko. Hi nkarhi wolowo komiti ya tiko a yi vumbiwa hi vamakwerhu vanharhu lava humaka evupela-dyambu bya Ukraine, vambirhi va le Rhaxiya ni un’we wa le Kazakhstan. Nakambe ha un’we wa vona a a ri mulanguteri la famba-fambaka. Ku engetela kwalaho, ha un’we a a tirha ntirho wa ku tihanyisa leswaku a kota ku wundla ndyangu wakwe. Swifundzha leswi a swi kongomisiwa hi vamakwerhu lava va le vupela-dyambu bya Ukraine, a swi ri kule swinene ni leswi a va ake eka swona. Stepan Kozhemba u endzele Transcarpathia, kasi Alexei Davidjuk u endzele swifundzha leswi seleke swa le vupela-dyambu bya Ukraine ku katsa na Estonia, Latvia na Lithuania. Makwerhu Dasevich a a endzela evuxeni bya Ukraine, vupela-dyambu ni le xikarhi ka Rhaxiya, Ciscaucasia na Moldavia. Vamakwerhu lava nga swirho swa komiti ya tiko a va hambeta va endzela swifundzha leswi boxiweke laha henhla, va khoma minhlangano ni valanguteri va swifundzha ni va miganga, va khutaza Timbhoni ta swifundzha sweswo ni ku hlengeleta swiviko swa ntirho swa nsimu.

Vamakwerhu lava a va tlhela va tirhisana ni vamakwerhu lava a va ri varhumiwa, lava a va ta tanihi vavalangi lava humaka ematikweni mambe, va tisa minkandziyiso ni mapapila. Ku sukela eku heleni ka va-1960 ku fikela loko ku va ni ntshunxeko wa vukhongeri hi 1991, vakaneti va hina a va swi kotanga nikatsongo ku hi sivela ku amukela ni ku rhumela mapapila.

Hi 1972, Huvo leyi Fumaka yi lerise leswaku ku tsariwa mavito ya vamakwerhu lava bumabumeriwaka ku va vakulu. Vamakwerhu van’wana va kanakanile ku tsarisa mavito ya vona, va chava leswaku mavito ya vamakwerhu lava bumabumeriwaka ma nga wela emavokweni ya maphorisa. Ku fikela hi nkarhi wolowo, a ri nga ri kona ni vandlha ni rin’we leri a ri ri ni nxaxamelo wa mavito wolawo. Hakanyingi, vamakwerhu a va nga swi tivi ni swivongo swa mindyangu ya vamakwerhu va le vandlheni ra ka vona. Eku sunguleni, a va talanga lava bumabumeriweke ku va vakulu hikuva vo tala a va ma tsarisanga mavito ya vona. Kambe, loko swi va erivaleni leswaku lunghiselelo leri a ri na khombo, van’wana va pfumerile ku tsarisa mavito ya vona hiloko va bumabumeriwa kutani va sungula ku rhwala vutihlamuleri bya ku va vakulu emavandlheni hi vutshembeki.

Nsirhelelo Wa Yehovha Loko Ku Sechiwa

Mixo wun’wana maphorisa ma tile ma ta secha ekaya ra Vasyl na Nadiya Bunha. Makwerhu Bunha wa xisati a a ri ekaya siku rero naswona n’wana wa vona la nga ni mune wa malembe hi vukhale a a etlele loko hi xitshuketa ku twala ku gogondza hi matimba enyangweni. Loko Makwerhu Bunha wa xisati a swi xiya leswaku i maphorisa lama gongondzaka, u lahlele swiviko swa ntirho wa nsimu exitofini ni maphepha man’wana lama khumbanaka ni ntirho wa ku chumayela. Hiloko a pfulela maphorisa wolawo nyangwa. Maphorisa ma tsutsumele exitofini, ma swi humesa hi vukheta swiviko leswi hisiweke kutani ma swi veka ehenhla ka phepha-hungu leri a ri ri etafuleni. Maletere a ma ha vonaka emaphepheni lama hisiweke. Loko maphorisa hinkwawo ma hetile ku secha endlwini, ma ye na Makwerhu Bunha wa xisati evuhlayiselweni bya swakudya swa swifuwo, leswaku ma ya secha kona. Loko ma ha humile, n’wana wa vona u pfukile, loko a vona maphepha lama phuriweke endzilweni ma ri ehenhla ka tafula, u vone swi antswa leswaku a ma susa. Hiloko a teka swiviko hinkwaswo leswi phuriweke endzilweni a swi lahlela ethinini ra thyaka. Kutani a tlhelela eku etleleni. Loko maphorisa ma vuya, ma sale ma khome wa le hansi naswona ma hele matimba ku kuma leswaku ‘vumbhoni bya wona lebyi vonakaka’ ni bya risima byi heriseriwe makumu!

Yindlu ya ndyangu wa ka Bunha yi tlhele yi sechiwa hi 1969. Hi nkarhi wolowo Makwerhu Bunha a a ri kona ekaya naswona maphorisa ma kume xiviko xa vandlha xa ntirho wa nsimu. Hambiswiritano, ma xi tshike etafuleni ma nga ri na mhaka na xona, hiloko Makwerhu Bunha a kuma nkarhi wa ku xi lahla. Hikwalaho ka sweswo u gweviwe masiku ya 15 ekhotsweni. Endzhaku ka sweswo, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va sindzise Makwerhu Bunha leswaku a rhurha; xisweswo ku hundze nkarhi wo karhi a ri karhi a tshama ni ku chumayela eGeorgia ni le Dagestan. Hi ku famba ka nkarhi u tlhelele eUkraine kutani a tshama a tshembekile ku fikela loko a fa hi 1999.

“Maendzo Ya Varhumiwa” Lama Hleriweke Hi Vatirhela-mfumo Va Ta Vuhlayiseki

Hi va-1960 na va-1970, vamakwerhu vo tala lava hisekaka va sindzisiwe hi vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki leswaku va rhurhela etindhawini to hambana-hambana. Ha yini va endle tano? Valawuri va kwalaho a va nga lavi ku rhumela swiviko eKiev, leswi kombisaka ku andza ka mintirho ya vukhongeri lebyi va nga byi laviki emigangeni ya vona. Valawuri va kwalaho va swi xiyile leswaku Timbhoni ta Yehovha ta andza lembe ni lembe. Hambiswiritano, loko va rhumela swiviko swa vona eKiev, a va lava swi vonaka onge Timbhoni a ti andzi. Hikwalaho, valawuri va kwalaho a va sindzisa vamakwerhu leswaku va rhurha emigangeni ya vona, leswaku va ta vika nhlayo ya le hansi ya Timbhoni eswifundzheni swa vona.

Ku rhurhisiwa loku ka Timbhoni ti yisiwa eswifundzheni swin’wana, ku endle leswaku ku hangalasiwa timbewu ta ntiyiso. Hi ntolovelo, a ku rhurhisiwa Timbhoni leti rhangelaka. Ku vula ntiyiso, valawuri va “khutaze” vamakwerhu lava lava hisekaka ku rhurhela laha namuntlha hi vulaka leswaku “ku ni xilaveko lexikulu.” Va tirhe etindhawini leti kutani va simeka mavandlha lamantshwa hi ku famba ka nkarhi.

Hi xikombiso, Ivan Malitskyi wa le Ternopol’, u lerisiwe ku siya kaya rakwe. U rhurhele eCrimea evupela-dyambu bya Ukraine laha a ku ri ni vamakwerhu va nga ri vangani. Hi 1969, a ku ri ni vandlha rin’we ntsena eCrimea, kambe sweswi ku ni mavandlha lama tlulaka 60! Ivan Malitskyi wa ha ri nkulu eka rin’wana ra wona.

Malembe Yo Hetelela Ya Ku Yirisiwa

Hi 1982, endzhaku ka ku cinca ka varhangeri va politiki eU.S.S.R., ku tlhele ku va ni nxaniso wun’wana lowu tekeke malembe mambirhi eUkraine. A swi vonaka onge nxaniso lowu a wu nga vangiwi hi varhangeri va mfumo wa U.S.S.R. Ematshan’weni ya sweswo, varhangeri lavantshwa va mfumo wa Soviet va sindzise leswaku ku va ni ku cinca eka mafambiselo ya tiko hinkwaro. Leswaku va kombisa ku hiseka ni ku gingiritekela ku cinca koloko, valawuri va kwalaho va khome Timbhoni to hlayanyana eswifundzheni swin’wana swa le Ukraine. Hambileswi vamakwerhu vo tala va nga khumbiwangiki hi nxaniso lowu, Timbhoni tin’wana ti twisiwe ku vava emintlhavekweni ni le nyameni.

Hi 1983, Ivan Migali loyi a tshamaka eTranscarpathia u gweviwe malembe ya mune ekhotsweni. Valawuri va mfumo wa Soviet va teke swilo hinkwaswo swa nkulu loyi wa 58 wa malembe hi vukhale. Loko yindlu ya Makwerhu Migali yi ri karhi yi sechiwa, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va kume timagazini ta hina ta 70. Vaaki hinkwavo va muganga lowu a tshamaka eka wona a va tiva wanuna loyi la titsongahataka a ri muchumayeri wa Bibele. Milandzu leyi mimbirhi—ku nga ku kumeka ka yena a ri ni minkandziyiso ni ku chumayela—yi tirhisiwe tanihi xivangelo xo n’wi khoma.

Hi 1983 na 1984, le vuxeni bya Ukraine vamakwerhu va tekiwe hi mintlawa-ntlawa va ya konanisiwa. Timbhoni to tala ti pfaleriwe nkarhi lowu ringanaka mune ku ya eka ntlhanu wa malembe. Vamakwerhu vo tala va hete swigwevo swa vona, ku nga ri eSiberia leyi titimela kumbe eKazakhstan kambe va swi hete eUkraine. Van’wana va xanisiwe ni le khotsweni loko va hehliwa hi leswaku va tlule milawu ya khotso. Xikongomelo xa swihehlo sweswo a ku ri ku kuma swivangelo swa ku engetela swigwevo swa vona.

Nakambe valanguteri va makhotso va rhumele vamakwerhu eswibedlhele swa le Soviet swa vanhu lava pengaka, va ri ni ntshembo wa leswaku Timbhoni ti ta penga kutani ti tshika ku gandzela Xikwembu. Kambe moya wa Yehovha wu va seketerile vamakwerhu, naswona va tshame va tshembekile eka Yehovha ni le ka nhlengeletano ya yena.

Ku Hlula Ka Vulawuri Bya Xikwembu

Loko malembe ya va-1980 ma ya eku heleni, nkaneto wa vugandzeri lebyi tengeke a wu antswa. Ku ve ni ku andza ka vahuweleri emavandlheni ya kwalaho, naswona vamakwerhu a va kuma minkandziyiso hi xitalo. Timbhoni tin’wana a ti vuya ni timagazini ni tibuku loko ti endzele maxaka ya le matikweni mambe. Ngopfu-ngopfu vamakwerhu lava a va ri etikampeni ta khotso ta le Soviet, a ku ri ro sungula eka vona ku kuma minkandziyiso ya xiviri ya Bibele. Nilokoswiritano, van’wana a va nga tshembi leswaku va ta hanya kukondza ku fika siku leri va nga ta vona kopi ya xiviri ya Xihondzo xo Rindza yi tsemakanya Mindzilakana ya Vukhomonisi (Iron Curtain).

Endzhaku ka malembe yo tala valawuri va ri karhi va lwisana ni Timbhoni ta Yehovha, va sungule ku vohla. Vamakwerhu va sungule ku komberiwa ku ta etihofisini ta vayimeri va kwalaho va timhaka ta vukhongeri. Van’wana va valawuri lava a va tiyimiserile ku hlangana ni Timbhoni ta Yehovha leti humaka eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo eBrooklyn. Ku vula ntiyiso, eku sunguleni vamakwerhu a va nga swi tshembi kahle. Kambe swilo a swi sungula ku va fambela kahle vanhu va Yehovha. Hi 1987 valawuri va sungule ku ntshunxa Timbhoni leti a ti khomiwile. Endzhakunyana, vamakwerhu vo hlayanyana va ringete ku ya entsombanweni wa muganga wa 1988, lowu a wu ta khomeriwa ePoland. Emaphepheni ya vona va vule leswaku va endzela vanghana ni maxaka. Va hlamale ngopfu loko valawuri va va pfumelela ku endzela etikweni rimbe! Vamakwerhu va le Poland va nyike vaendzi lava humaka eUkraine minkandziyiso yo tala. Loko vamakwerhu va le Ukraine va muka, va sechiwile endzilakanini, kambe a hi vangani lava tekeriweke minkandziyiso ya Bibele hi vatirhela-mfumo va le ndzilakaneni. Xisweswo, vamakwerhu va swi kotile ku nghena etikweni ni Tibibele ni minkandziyiso yin’wana.

Vamakwerhu va malwandla va le Poland va rhambe vamakwerhu vo tala va le Ukraine leswaku va va endzela haxawa wa kona. Hikwalaho hi 1989, magidi ya vamakwerhu ma tirhise vutlhari ku ya emintsombanweni yinharhu ya matiko hinkwawo ePoland kutani va vuya eUkraine ni minkandziyiso leyi engetelekeke. Hi rona lembe rero, Hofisi ya Timhaka ta Vukhongeri yi pfumelele Timbhoni ta Yehovha ku amukela minkandziyiso ya vukhongeri yi huma ematikweni ya le handle, kambe a ti fanele ti rhumeriwa minkandziyiso yimbirhi eka nkandziyiso wun’wana ni wun’wana. Vamakwerhu va le Jarimani va sungule ku hambeta va rhumela maphasela ya tibuku ni timagazini. Ematshan’weni ya leswaku vamakwerhu va endla tikopi ta timagazini emabakweni kumbe loko se byi ri vusiku emakamareni ya le hansi ya makaya ya vona, sweswi a va ta kuma minkandziyiso ximfumo etiposweni ta laha va tshamaka kona. A swi fana ni loko va ri eku lorheni! Ndlela leyi vo tala va lava ku nga khale va ri entiyisweni va titweke ha yona a yi fana ni ya Vayuda loko va huma evuhlongeni va tlhelela eYerusalema, va te: “Hi fane ni vanhu lava va lorhaka.” (Ps. 126:1) Kambe a ku ri ku sungula ka “norho” lowu tsakisaka.

Ntsombano eWarsaw

Hi 1989, vamakwerhu va le Brooklyn va endle xibumabumelo xa leswaku komiti ya tiko yi sungula ku burisana ni valawuri hi ku tsarisa ntirho wa hina wo chumayela. Tlhandlakambirhi, Milton Henschel na Theodore Jaracz va le Bethele ya le Brooklyn, va endzele vamakwerhu va le Ukraine. Haxawa wa kona, valawuri va pfumelele magidi ya Timbhoni ta Yehovha ximfumo leswaku ti va kona entsombanweni wa le Poland. Loko vamakwerhu va tata maphepha ya riendzo ra vona, va vule—hi ku tinyungubyisa ni hi ntsako—leswaku va ya ePoland entsombanweni wa Timbhoni ta Yehovha, ku nga ri ku ya endzela vanghana ni maxaka!

Ntsombano wa le Warsaw a wu hlawuleke ngopfu eka vamakwerhu lava humaka eUkraine. A va xiririka mihloti ya ntsako: ntsako wa ku hlangana ni Vakreste-kulobye, ntsako wa ku khoma minkandziyiso ya mivala ya mune hi ya vona ni hi ririmi ra rikwavo swin’we ni ntsako wa ku kuma ntshunxeko wa ku hlangana. Vamakwerhu va le Poland va va amukele hi malwandla, va va nyika hinkwaswo leswi va swi pfumalaka.

Vo tala lava va nga tshama va pfaleriwa swin’we naswona va ri va ripfumelo rin’we, va hlangane ro sungula entsombanweni lowu wa le Warsaw. Vamakwerhu vo tlula dzana, lava a va pfaleriwe ekampeni yo “hlawuleka” ya nxaniso eMordvinia—laha madzana ya Timbhoni a ma pfaleriwe kona—va hlangane entsombanweni wolowo. Vo tala va lo honolelana, va huma mihloti ya ntsako. Mbhoni yin’wana ya le Moldavia leyi heteke ntlhanu wa malembe yi pfaleriwe na Bela Meysar a yi nga ha n’wi tivi. Ha yini? U te: “Ndzi ku tiva u ambale swiambalo swa mikhwati kambe sweswi u le ndzeni ka sudu ni thayi!”

Ku Kuma Ntshunxeko Wa Vukhongeri Eku Heteleleni!

Hi 1990, tihuvo ta vuavanyisi ti sungule ku susa swihehlo leswi Timbhoni ta Yehovha a ti hehliwa ha swona, ti ti tlherisela timfanelo ni malunghelo ya tona. Hi nkarhi wolowo, komiti ya tiko yi simeke ntlawa lowu a wu ta yimela Timbhoni ta Yehovha loko ku hlanganiwa ni valawuri va hulumendhe. Ntlawa lowu a wu rhangeriwa hi Willi Pohl wa rhavi ra le Jarimani.

Minhlangano leyi tekeke nkarhi wo leha ni Vatirhela-mfumo va le Moscow ni le Kiev, yi hetelele yi nyike Timbhoni ntshunxeko lowu ku nga khale ti wu rindze hi mahlo-ngati. Nhlengeletano ya vukhongeri ya Timbhoni ta Yehovha yi tsarisiwe ximfumo eUkraine hi February 28, 1991, koloko a ku ri ku tsarisiwa ko sungula exifundzheni xa U.S.S.R. Endzhaku ka n’hweti, hi March 27, 1991, nhlengeletano leyi yi tlhele yi tsarisiwa eka Ntwanano wa Tinhlengeletano ta le Rhaxiya. Xisweswo, Timbhoni ta Yehovha ti hetelele ti kume ntshunxeko wa vukhongeri endzhaku ko yirisiwa ni ku xanisiwa malembe ya 50. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, eku heleni ka 1991, mfumo wa Soviet Union wu nyamalarile kutani tiko ra Ukraine ri kuma ntshunxeko.

Misava Leyinene Yi Humesa Ntshovelo Wo Tala

Hi 1939, a ku ri ni vahuweleri va Mfumo wa Xikwembu va kwalomu ka 1 000, laha sweswi ku vuriwaka Ukraine, lava byaleke timbewu ta ntiyiso emisaveni leyi noneke—ku nga etimbilwini ta vanhu. Emalembeni ya 52 loko ntirho wu yirisiwile, vamakwerhu va twisiwe ku vava hi tihanyi ta Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, hi ku hlongoleriwa eSiberia, ku biwa hi ndlela ya tihanyi, ku xanisiwa ni ku dlayiwa. Hambiswiritano, enkarhini wolowo hinkwawo “misava leyinene” yi humese hilaha ku phindhiweke ka 25. (Mat. 13:23) Hi 1991, a ku ri ni vahuweleri va 25 448 emavandlheni ya 258 ya le Ukraine ni kwalomu ka vahuweleri va 20 000 eka tirhiphabliki letin’wana ta khale ka U.S.S.R., lava vo tala eka vona va dyondzisiwe ntiyiso hi vamakwerhu va le Ukraine.

Misava yoleyo a yi lava ku “nonisiwa” hi minkandziyiso ya Bibele. Hikwalaho, endzhaku ka ku tsarisiwa ka ntirho wa hina ximfumo, ku endliwe malunghiselelo yo kuma minkandziyiso leyi rhumeriweke yi huma eSelters, le Jarimani. Minkandziyiso yo sungula ku rhumeriwa yi fike hi April 17, 1991.

Vamakwerhu va hlele leswaku ku va ni ndhawu leyitsongo yo hlayisela minkandziyiso eka yona eLvov, minkandziyiso a yi rhumeriwa ku suka kwalaho hi lori, xitimela hambi ku ri hi xihaha-mpfhuka emavandlheni ya le Ukraine, Rhaxiya, Kazakhstan ni le matikweni man’wana ya khale ka Soviet Union. Sweswo swi endle leswaku vamakwerhu va ya emahlweni va kula emoyeni. Eku sunguleni ka 1991, a ku ri ni vandlha rin’we ntsena edorobeni ra Kharkov, leri ngo va ni vaaki va timiliyoni timbirhi ntsena. Loko lembe rero ri ya eku heleni, vandlha leri ra vahuweleri va 670 ri avanile ri vumba mavandlha ya nhungu. Sweswi, ku ni mavandlha lama tlulaka 40 edorobeni rero!

Hambileswi mfumo wa U.S.S.R. wu nyamalaleke hi 1991, komiti ya tiko yi ye emahlweni yi khathalela tirhiphabliki hinkwato ta 15 ta khale ka Soviet Union ku fikela hi 1993. Hi lembe rero eka nhlangano lowu khomiweke ni vamakwerhu va Huvo leyi Fumaka, ku endliwe xiboho xa leswaku ku simekiwa tikomiti timbirhi—yin’we yi khathalela Ukraine kasi leyin’wana yi khathalela Rhaxiya ni tirhiphabliki letin’wana ta 13 ta khale ka Soviet Union. Ku engetela eka Michael Dasevich, Alexei Davidjuk, Stepan Kozhemba na Ananii Hrohul, ku hlawuriwe vamakwerhu van’wana vanharhu eka komiti ya tiko ya le Ukraine: ku nga Stepan Hlinskyi, Stepan Mykevych na Roman Yurkevych.

Leswaku ku ta khathaleriwa xilaveko lexi kulaka xa minkandziyiso ya Xiukraine, ku ve ni xilaveko xa leswaku ku simekiwa ntlawa wa vahundzuluxeri. Tanihi leswi hi hlayeke eku sunguleni, vamakwerhu va le Canada, ku nga Emil Zarysky na Maurice Saranchuk, swin’we ni vasati va vona, va hlanganyerile entirhweni lowu. Ntlawa lowu lowutsongo wa vatirhi lava tinyiketeleke wu hundzuluxele minkandziyiso yo tala. Hambiswiritano, ku sukela hi 1991, ndzawulo leyi kurisiweke ya vahundzuluxeri va Xiukraine yi sungule ku hundzuluxela yi ri eJarimani. Hi 1998 yi rhurhele ePoland laha yi hambeteke ni ntirho wa yona ku fikela loko yi rhurha ro hetelela yi ya eUkraine.

Mintsombano Ya Muganga

Endzhaku ka loko Makwerhu Jaracz a khome nhlangano ni vamakwerhu va kwalaho eLvov hi 1990, u kambele xitediyamu xa doroba kutani a ku: “Hi nga khomela ntsombano wa muganga eka xona haxawa.” Vamakwerhu va n’wayiterile, va nga swi twisisi leswaku sweswo swi nga kotekisa ku yini, hikuva nhlengeletano ya hina a yi nga si tsarisiwa naswona vamakwerhu a va nga si tshama va hlela ntsombano. Nilokoswiritano, haxawa wa kona, nhlengeletano ya hina yi tsarisiwile. Hi August 1991, a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 17 531 entsombanweni wa muganga lowu a wu khomeriwe exitediyamu xexo, naswona ku khuvuriwe vamakwerhu va 1 316! Vamakwerhu va le Poland va rhambiwile eUkraine leswaku va ta pfuna ku hlela ntsombano wolowo.

Hi n’hweti yoleyo ya August, ku kunguhatiwe leswaku ku khomiwa ntsombano wun’wana eOdessa. Kambe, hikwalaho ka mpfilumpfilu wa tipolitiki lowu veke kona eRhaxiya, eku sunguleni ka vhiki ra ntsombano, vatirhela-mfumo va kwalaho va tivise vamakwerhu leswaku a va nge swi koti ku khomela ntsombano eOdessa. Vamakwerhu va hambete va kombela mpfumelelo eka vatirhela-mfumo va doroba naswona va ri karhi va endla malunghiselelo yo hetelela, va tshembele hi ku helela eka Yehovha. Eku heteleleni, vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va byeriwe leswaku va ya vonana ni vatirhela-mfumo hi Ravumune, leswaku va ta va byela xiboho xa vona xo hetelela. Hi ndzhenga wa siku rero, vamakwerhu va kume mpfumelelo wo khoma ntsombano wolowo.

A swi hlamarisa ni ku tsakisa swonghasi ku vona Timbhoni ta 12 115 ti hlengeletanile ni ku vona vanhu va 1 943 va khuvuriwa hi mahelo-vhiki wolawo! Endzhaku ka masiku mambirhi ntsombano wu herile, vamakwerhu va tlhele va endzela vatirhela-mfumo va doroba, va va khensa leswi va pfumeleke leswaku ntsombano wu khomiwa. Va nyike mutshama-xitulu wa doroba kopi ya buku leyi nge Nghwazi Leyi Tshameke Yi Hanya. U te: “A ndzi nga ri kona entsombanweni, kambe ndzi tiva hinkwaswo leswi humeleleke kona. A ndzi si tshama ndzi vona swilo swo antswa ku tlula leswi. Ndzi mi tshembisa leswaku nkarhi wun’wana ni wun’wana loko mi lava mpfumelelo wo khoma mintsombano ya n’wina, ndzi ta tshama ndzi lunghekele ku mi pfumelela.” Ku sukela hi nkarhi wolowo, vamakwerhu va hambeta va khomela mintsombano ya muganga edorobeni ro saseka ra Odessa.

Ntsombano Wa Matiko Hinkwawo Lowu Nga Rivalekiki

Xiendlakalo xin’wana xo hlawuleka i Ntsombano wa Matiko Hinkwawo lowu nga rivalekiki wa “Dyondzo ya Xikwembu,” lowu khomeriweke eKiev hi August 1993. Nhlayo ya lava veke kona va 64 714 a yi tlakuke ku tlula ya ntsombano wun’wana ni wun’wana lowu nga tshama wu khomiwa eUkraine, naswona a yi katsa ni magidi ya vapfhumba lava humaka ematikweni yo hambana-hambana lama tlulaka 30. Tinkulumo leti a ti nyikeriwa hi Xinghezi a ti tolokiwa hi nkarhi wun’we ti yisiwa eka tindzimi ta 16.

A swi tsakisa swonghasi ku vona vamakwerhu lava tateke swiyenge swa ntlhanu swa xitediyamu, va yima va hlamula hi ina eka swivutiso swimbirhi swa lava yaka eku khuvuriweni! Tiawara timbirhi ni hafu leti landzeleke, ti hele ku ri karhi ku khuvuriwa vanhu va 7 402 eswidziveni swa tsevu swo khuvulela eka swona, ku nga nhlayo leyikulu ya vanhu lava khuvuriweke eka ntsombano wihi ni wihi ematin’wini ya manguva lawa ya vanhu va Xikwembu! Timbhoni ta Yehovha a ti nge pfuki ti xi rivarile xiendlakalo lexi xo hlamarisa.

Swi kotekise ku yini ku hlela ntsombano lowukulu swonghasi edorobeni leri ngo va ni mavandlha ya 11 ntsena? Vamakwerhu va le Poland va tile va ta pfuneta eka Ndzawulo ya Byetlelo, hilaha va endleke ha kona emalembeni lama hundzeke. Va tirhisane ni vamakwerhu va kwalaho ku hirha tihotela ni tindhawu tin’wana to etlerisa vanhu, to tala hilaha va nga kotaka ha kona, va hirhe ni mabyatso.

Nchumu lowu a wu tika swinene a ku ri ku kuma mpfumelelo wo tirhisa xitediyamu. Xitediyamu a xi nga tirhiseriwi mintlangu ntsena, a ku tlhela ku xaviseriwa eka xona hi mahelo-vhiki naswona a a nga ri kona la tshameke a nyikiwa mpfumelelo wa ku xi tirhisa hi mahelo-vhiki. Hambiswiritano, vamakwerhu va wu kumile mpfumelelo.

Hambi ku ri valawuri va doroba va vumbe komiti yo hlawuleka leswaku yi pfuneta vamakwerhu eka malunghiselelo ya vona. Komiti leyi a yi katsa ni varhangeri va tindzawulo to hambana-hambana ta doroba, to kota maphorisa, va ta vutleketli ni va valangisi. Ku endliwe malunghiselelo yo hlawuleka yo tleketla lava teke entsombanweni va yisiwa etindhawini to hambana-hambana edorobeni. Vamakwerhu va hakele swo famba swa mani na mani ka ha ri emahlweni, leswaku lava nga ni tibeji ta ntsombano va nga hakeli loko va khandziya kambe va hakela loko va ri entsombanweni. Xisweswo, vamakwerhu a va ta kota ku khandziya switimela leswi fambaka ehansi ka misava hi ku hatlisa ni mabazi ya le dorobeni loko va ya eRepublican (lexi sweswi xi vuriwaka Olympic) Stadium, ku nga xona lexikulu eka hinkwaswo eYuropa Vuxa. Leswaku swilo swi olovela lava teke entsombanweni, ku pfuriwe tibekari leti engetelekeke ekusuhi ni xitediyamu leswaku vamakwerhu va ta hatla va kuma swakudya swa siku leri landzelaka.

Murhangeri wa maphorisa u hlamele ngopfu hi ku hleleka ka ntsombano lowu lerova a ku: “Hinkwaswo leswi mi swi endleke, ku katsa ni mahanyelo ya n’wina lamanene, swi ndzi tsakise ngopfu ku tlula ku chumayela ka n’wina. Vanhu va nga ha swi rivala leswi va swi tweke, kambe a va nge pfuki va swi rivarile leswi va swi voneke.”

Vavasati vo hlayanyana lava tirhaka exitichini xa le kusuhi xa xitimela lexi fambaka ehansi ka misava, va tile ehofisini leyi kongomisaka ntsombano leswaku va ta nkhensa lava teke entsombanweni hikwalaho ka mahanyelo ya vona lamanene. Vavasati volavo va te: “Hi tirhe laha eka swiendlakalo swo tala swa mintlango ni swa tipolitiki, kambe i ro sungula hi vona vaendzi lava xiximaka ni lava tsakeke, lava a va hi tsakela. Hinkwavo va hi xewetile. A hi tolovelanga ku xewetiwa loko ku ri ni swiendlakalo swin’wana.”

Endzhaku ka ntsombano, mavandlha ya le Kiev a ma khomekile tanihi leswi ma kumeke tiadirese ta kwalomu ka 2 500 ta vanhu lava tsakelaka lava a va lava ku dyondza leswi engetelekeke. Sweswi, ku ni mavandlha lama tlulaka 50 ya Timbhoni leti hisekaka eKiev!

Vamakwerhu van’wana va tekeriwe nhundzu ya vona hinkwayo loko va ya entsombanweni. Hambiswiritano, leswi a va tiyimisele leswaku va ya wundliwa emoyeni, va endle xiboho xa ku ya emahlweni ni riendzo ra vona eKiev, loko va fika entsombanweni a vo va ni swiambalo leswi a va swi ambarile ntsena. Hambiswiritano, vamakwerhu van’wana lava humaka khale ka Czechoslovakia va te ni swiambalo leswi engetelekeke leswaku va ta nyika mani na mani la nga evuswetini. Loko mhaka leyi yi fika etindleveni ta ndzawulo leyi kongomisaka ntsombano, vamakwerhu lava tekeriweke nhundzu ya vona va hatle va nyikiwa swiambalo hinkwaswo leswi a va swi pfumala.

Mpfuno Wa Leswaku Ku Endliwa Nhluvuko

Swikombiso swo tano swa rirhandzu leri pfumalaka vutianakanyi a swi nga ri swa xiwelo. Hi 1991, Huvo leyi Fumaka yi kombele marhavi yo hlayanyana ya le Yuropa Vupela-dyambu leswaku ma pfuna vamakwavo va le Yuropa Vuxa, hi swakudya ni hi swiambalo. Timbhoni ti ri tlangerile lunghelo leri ro pfuneta vamakwavo naswona leswi ti nyikeleke ha swona swi tlule leswi a swi languteriwile. To tala ti nyikele hi swakudya ni swiambalo leswi tirhisiweke kasi tin’wana ti nyikele hi swiambalo leswintshwa. Marhavi ya le Yuropa Vupela-dyambu ma hlengelete mabokisi, tiputumende ni tibege leswi a swi tele hi tinhundzu teto. Ku rhumeriwe tithani ta swakudya ni swiambalo hi tilori eLvov, swi huma eAustria, eDenmark, eJarimani, Italiya, eNetherlands, eSweden ni le Switzerland. Hakanyingi vamakwerhu a va nyikela ni hi tilori ta vona leswaku ti tirhisiwa entirhweni wa Mfumo eYuropa Vuxa. Vatirhela-mfumo va le mindzilakanini va ve mpfuno lowukulu hi ku nyika vamakwerhu maphepha lama lavekaka leswaku swi olova ngopfu ku yisa nhundzu yoleyo.

Vamakwerhu lava a va yisa nhundzu va tsakisiwe hi ndlela leyi va khomiweke ha yona. Ntlawa wa vamakwerhu lava chayeleke ku suka eNetherlands ku ya eLvov va vikile hi ta riendzo ra vona. Va te: “A ku ri ni vamakwerhu va 140 lava teke ku ta xixa nhundzu etilorini. Loko ntirho wu nga si sungula, vamakwerhu lava titsongahataka va kombise ku tshembela ka vona eka Yehovha hi ku pfula hi xikhongelo. Loko se ntirho wu herile, va tlhele va hlengeletana va nkhensa Yehovha hi xikhongelo. Endzhaku ka loko vamakwerhu va kwalaho va hi kombise malwandla, hi ku hi nyika swakudya swo tala hambileswi a va ri evuswetini, va hi helekete epatwini lerikulu, laha va fikeke va endla xikhongelo etlhelo ka patu hi nga si famba.

“Eriendzweni ra hina ro leha ro tlhelela ekaya, a hi ri ni swo tala swo anakanya hi swona—malwandla ya vamakwerhu va le Jarimani ni va le Poland ni ya va le Lvov; ripfumelo ra vona lero tiya ni ku titshega ka vona hi xikhongelo; malwandla ya vona yo hi nyika byetlelo ni swakudya hambileswi a va ri evuswetini; ku kombisa ka vona vun’we ni xinghana; ni ku tlangela ka vona. Hi tlhele hi anakanya hi vamakwerhu va laha hi humaka kona, lava nyikeleke hi xandla lexi pfulekeke.”

Muchayeri un’wana wa le Denmark, u te: “Hi xiye leswaku hi vuye ni swo tala ku tlula leswi hi fambeke na swona. Ripfumelo ra hina ri tiyisiwe ngopfu hi rirhandzu ni moya wa ku tinyiketela leswi kombisiweke hi vamakwerhu va le Ukraine.”

Vunyingi bya swilo leswi nyikeriweke swi rhumeriwe eMoldavia, ematikweni ya le Baltic, eKazakhstan, eRhaxiya ni le tindhawini tin’wana laha a ku ri ni xilaveko lexikulu. Nhundzu yin’wana yi rhumeriwe eSiberia ni le Khabarovsk hi swikepe, laha ku nga tikholomitara leti tlulaka 7 000 ku ya evuxeni. Mapapila yo tlangela lama humaka eka lava kumeke mpfuno a ma khumba mbilu, ma khutaza ni ku kondletela vun’we. Xisweswo, hinkwavo lava hoxeke xandla entirhweni lowu va vone ku tiyiseka ka marito ya Yesu lama nge: “Ku nyika swi tisa ntsako lowukulu ku tlula ku amukela.”—Mint. 20:35.

Eku heleni ka 1998, ku humelele mhangu eTranscarpathia. Hi ku ya hi swiviko leswi humaka eka valawuri, tindlu ta 6 754 ti sale ti tele hi mati naswona makaya ya 895 ma sale ma ri marhumbi hikwalaho ka minkhukhulo ya ndzhope. Eka tindlu leti seleke ti ri marhumbi, 37 wa tona a ti ri ta Timbhoni. Hi ku hatlisa, rhavi ra le Lvov ri rhumele lori exifundzheni xexo, yi rhwale swakudya, mati, swisibi, mibedo ni minkumba. Endzhakunyana, vamakwerhu va le Canada ni va le Jarimani va rhumele swiambalo ni tinhundzu ta le ndlwini. Timbhoni ta le Riphabliki ra Czech, Hungary, Poland ni le Slovakia ti nyikele hi swakudya ti tlhela ti rhumela nhundzu yo aka ha yona leswaku ku ta pfuxiwa tindlu leti saleke ti ri marhumbi. Vamakwerhu vo tala va kwalaho va hoxe xandla na vona eku pfuxiweni ka tindlu leti. Timbhoni ti nyike ni vanhu van’wana swakudya, swiambalo ni tihunyi, ku nga ri Timbhoni-kulobye ntsena. Ti basise majarata ni masimu ti tlhela ti pfuna ku lunghisa tindlu ta lava nga riki Timbhoni.

Ku Pfuna Hi Tlhelo Ra Moya

Hambiswiritano, vanhu a va nga pfuniwi hi swilo leswi vonakaka ntsena. Endzhaku ko heta malembe ya 50 ntirho wu yirisiwile, Timbhoni ta le Ukraine a ti nga swi tolovelanga ku hlela ntirho ti ntshunxekile. Hikwalaho, hi 1992, ku rhumeriwe vamakwerhu va rhavi ra le Jarimani leswaku va ya pfuna ku hlela ntirho eUkraine. Sweswo swi veke xisekelo xa ku aka Bethele enkarhini lowu taka. Hi ku famba ka nkarhi, tiko ra Canada, ra Jarimani ni ra United States ma rhumele vamakwerhu van’wana leswaku va ta pfuna ku kongomisa ntirho wa ku endla vadyondzisiwa.

Nakambe a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vamakwerhu lava nga ni ntokoto ensin’wini. Eku sunguleni, ku te mathwasana yo tala ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli lama humaka ePoland, leswaku ma ta khathalela mavandlha ivi endzhaku ma khathalela swifundzha ni miganga etikweni hinkwaro. Ku engetela kwalaho, ku te mimpatswa yin’wana leyi humaka eCanada ni le United States naswona sweswi yi endzela mavandlha. Nakambe, vamakwerhu van’wana lava humaka eRiphabliki ra Czech, eHungary, eItaliya ni le Slovakia i valanguteri va swifundzha. Malunghiselelo lawa ma pfune vamakwerhu vo tala va mavandlha ya kwalaho leswaku va tirhisa va tlhela va tolovelana ni minkongomiso ya Matsalwa eka tindlela to hambana-hambana to chumayela.

Ku Tlangela Minkandziyiso Ya Bibele

Loko malembe ya va-1990 ma ya eku heleni, nchumu lowu xiyekeke ngopfu a ku ri ku hleriwa ka matsima yo hlawuleka ya ku fambisa minkandziyiso. Endzhaku ko fambisiwa ka Kingdom News No. 35 hi 1997, ku amukeriwe kwalomu ka swithikithana swa 10 000, swi huma eka vanhu lava tsakelaka, lava a va kombela broxara leyi nge I Yini Leswi Xikwembu Xi Swi Languteleke Eka Hina? kumbe va kombela ku endzeriwa emakaya.

Va tele vanhu lava tsakelaka minkandziyiso ya hina. Loko vamakwerhu va endzela swibedlhele swa vuntswedyana, va komberiwe ku ta ni tibuku ta 12 exibedlhele vhiki rin’wana ni rin’wana, ta buku leyi nge Xihundla Xa Ntsako eNdyangwini. Ha yini? Vatirhi a va lava ku nyika mpatswa wun’wana ni wun’wana buku loko va va nyika xitifiketi xa ku velekiwa ka n’wana!

Emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke, vanhu vo tala va tolovelane ni timagazini ta hina naswona va ti teke ti ri ta nkoka. Hi xikombiso, loko Timbhoni ti ri eku chumayeleni ephakeni, ti fambisele wanuna un’wana magazini wa Xalamuka! Wanuna loyi u ti tlangerile kutani a ku: “Xana i vungani?”

Makwerhu u te: “Ntirho wa hina wu seketeriwa hi minyikelo ya ku tirhandzela.” Wanuna loyi u nyikele hi hryvnia—ku nga mali ya phepha leyi hi nkarhi wolowo a yi endla tisente ta 54 (ta le United States)—hiloko a tshama ebenceni ra le phakeni ivi hi ku hatlisa a sungula ku hlaya magazini wolowo. Hi nkarhi wolowo vamakwerhu a va ri karhi va chumayela van’wana ephakeni. Ku nga si hela timinete ta 15, wanuna luya u tile eka vamakwerhu a ta nyikela hi hryvnia yin’wana, eka magazini lowu a wu kumeke. Kutani a tlhelela ebenceni ra yena a ya emahlweni ni ku hlaya loko vamakwerhu va ri karhi va chumayela. Endzhakunyana ka nkarhi, wanuna luya u tlhele a ta eka vamakwerhu kutani a nyikela hi hryvnia yin’wana nakambe. U va byele leswaku u kume magazini wolowo wu tsakisa swinene nileswaku u lava ku wu hlaya minkarhi hinkwayo.

Dyondzo Leyinene Yi Hatlisisa Ku Andza

Endzhaku ka loko ntirho wa hina wu amukeriwe ximfumo, ntirho wu ye emahlweni hi rivilo lerikulu. Hambiswiritano, a ku pfa ku va ni mintlhontlho. Eku sunguleni, van’wana a swi va tikela ku tolovela ku chumayela hi yindlu ni yindlu hikuva se a ku hundze nkarhi lowu tlulaka hafu ya lembe-xidzana ku ri karhi ku chumayeriwa hi xitshuketa. Kambe hi ku pfuniwa hi moya wa Yehovha, vamakwerhu va humelerile eku tolovelaneni ni ndlela yo chumayela, leyi eka vona a yi ri yintshwa.

Swi tlhele swi koteka leswaku ku hleriwa minhlangano hinkwayo ya ntlhanu ya vhiki ni vhiki evandlheni ha rin’we. Leswi swi pfune ngopfu eku endleni leswaku vahuweleri va va ni vun’we ni ku va khutaza leswaku va tilunghiselela ku endla ntirho lowu engetelekeke. Vamakwerhu va hatle va dyondza kutani va endla nhluvuko eka tindlela to tala leti khumbanaka ni vutirheli bya vona. Swikolo leswintshwa swi hlomise Timbhoni ta le Ukraine hi dyondzo leyinene. Hi xikombiso, hi 1991, ku simekiwe Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni emavandlheni hinkwawo, leswaku xi letela Timbhoni entirhweni wo chumayela. Ku sukela hi 1992, Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo xa vakulu ni malandza ya vutirheli, xi va pfune ngopfu vamakwerhu leswaku va rhangela entirhweni wa nsimu, eku dyondziseni emavandlheni ni le ku riseni ka ntlhambi.

Hi 1996, ku sunguriwe Xikolo xa Ntirho wa Maphayona eUkraine. Emalembeni ya ntlhanu yo sungula, ku ve ni maphayona ya nkarhi hinkwawo lama tlulaka 7 400, exikolweni lexi tekaka mavhiki mambirhi. Xana xi ma pfunise ku yini? Phayona rin’wana ri tsale ri ku: “Swi ndzi tsakisile ku va emavokweni ya Yehovha leswaku a ndzi kongomisa hi xikolo lexi.” Phayona rin’wana ri te: “Loko xikolo xa vuphayona xi herile, ndzi sungule ku ‘vangama.’” Ntlawa wun’wana wa maphayona wu tsarile: “Xikolo lexi xi ve nkateko lowukulu eka hinkwerhu lava veke kona eka xona. Xi hi susumetele ku hlakulela ku tsakela vanhu hi timbilu ta hina hinkwato.” Xikolo lexi xi hoxe xandla swinene leswaku n’hweti ni n’hweti ku tshama ku ri ni nhlohlorhi leyintshwa ya 57 ya maphayona ya nkarhi hinkwawo.

Leswi vusiwana byi tinyikeke matimba, vo tala va tivutisa leswaku maphayona ma swi kotisa ku yini ku tiwundla. Phayona rin’wana leri nga nandza wa vutirheli ri ni vana vanharhu. Ri ri: “Mina ni nkatanga hi kunguhata swilaveko swa hina hi vukheta lebyikulu ivi hi lava leswi nga swa nkoka evuton’wini bya hina. Vutomi bya hina a byi rharhangananga naswona hi titshege hi Yehovha. Hi ku va ni langutelo lerinene, minkarhi yin’wana swa hi hlamarisa leswi hi kotaka ku hanya hi swilo leswi nga nyawuriki.”

Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xi sunguriwe hi 1999. Vamakwerhu va kwalomu ka dzana va hlanganyerile eka xona hi lembe ro sungula. Eka vo tala, swi ve ntlhontlho ku hlanganyela exikolweni lexi tekaka tin’hweti timbirhi hala tlhelo va langutane ni swiyimo leswi tikaka swa ikhonomi. Hambiswiritano, swi lo dlaa, erivaleni leswaku Yehovha u seketele vamakwerhu lava.

Makwerhu un’wana la rhambiweke ku va kona eXikolweni lexi xa Ndzetelo wa Vutirheli, u ve phayona ra nkarhi hinkwawo endhawini ya le kule. Yena ni phayona-kulobye a va tivekele mali leyi ringaneke ku xava swakudya ni malahla, leswi a va ta swi tirhisa hi vuxika lebyi taka. Loko a rhambiwa ku ta exikolweni, va boheke ku hlawula exikarhi ko xava malahla kumbe ku n’wi xavela thikithi ra xitimela leswaku a ya exikolweni. Va tshamele mhaka leyi ehansi kutani va endla xiboho xa leswaku a ya exikolweni. Endzhakunyana ko endla xiboho xexo, ndzisana ya makwerhu loyi ya xisati, leyi tshamaka etikweni rin’wana, yi n’wi rhumele nyiko leyi a ku ri mali. A yi ringene ku n’wi yisa exikolweni. Loko xikolo xi hela, makwerhu loyi u averiwe ku va phayona ro hlawuleka.

Minongonoko yo tano ya dyondzo, yi pfune vanhu va Yehovha leswaku va humelela ngopfu ensin’wini ni le ntirhweni wa vandlha. Vahuweleri va dyondza ku chumayela hi ndlela leyi humelelaka swinene; vakulu ni malandza ya vutirheli va dyondzisiwe ku va xikhutazo lexikulu emavandlheni ya ka vona. Hikwalaho ka sweswo, ‘mavandlha ma ye ma tiyisiwa eripfumelweni ma tlhela ma andza.’—Mint. 16:5.

Ku Andza Hi Xihatla Ku Tisa Ku Cinca

Emalembeni lama landzeleke ku amukeriwa ximfumo ka Timbhoni ta Yehovha ta le Ukraine, nhlayo ya tona yi phindheke ku tlula ka mune. Ku ve ni ku andza lokukulu eswifundzheni swo tala swa tiko. Ku tlhele ku va ni xilaveko lexikulu xa vakulu lava fanelekaka. Hi ntolovelo, ku simekiwa vandlha ra vumbirhi loko ku va ni nkulu wa vumbirhi. Mavandlha man’wana ma ni vahuweleri va kwalomu ka 500. Ku andza ko tano loku hatlisaka ku lave leswaku ku cinciwa ndlela leyi ntirho wu kongomisiwaka ha yona.

Rhavi ra le Poland ri pfune ku kongomisa ntirho wa le Ukraine ku fikela hi va-1960, kambe emalembeni lama landzeleke, rhavi ra le Jarimani hi rona ri ungameleke ntirho ni ku nyika mpfuno. Hi September 1998, Ukraine yi ve rhavi ehansi ko kongomisiwa hi yindlu-nkulu ya le Brooklyn. Hi nkarhi wolowo ku simekiwe Komiti ya Rhavi leswaku yi ta kongomisa timhaka ta nhlengeletano.

Ku andza loku hatlisaka ku tlhele ku endla leswaku ku va ni xilaveko xa ku kurisiwa ka miako ya rhavi. Ku sukela hi 1991, tiko ra Lvov ri tirhisiwe tanihi ntsindza wo ava minkandziyiso eka tirhiphabliki ta 15 ta khale ka U.S.S.R. Haxawa wa kona, ku fike mimpatswa yimbirhi yi huma erhavini ra le Jarimani. Ku nga ri khale ku simekiwe hofisi leyitsongo eLvov. Endzhaku ka lembe, ku xaviwe yindlu leyi tirhisiweke hi vatirhi va nkarhi hinkwawo va hofisi yoleyo. Eku sunguleni ka 1995, nhlayo ya vatirhi va ku tirhandzela lava a va tirha ehofisini ya le Ukraine, yi andzile, leswi vangeke leswaku ku tlhela ku rhurhiwa, sweswi ku yiwa emuakweni lowu nga ni Tiholo ta tsevu ta Mfumo, leti tirhisiwaka hi mavandlha ya 17. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu a va ri karhi va tivutisa: “Xana Bethele ya hina yi ta akiwa rini naswona kwihi?”

Ku Akiwa Ka Rhavi Ni Tiholo Ta Mfumo

Vamakwerhu va sungule hi 1992 ku lava ndhawu yo aka miako ya rhavi. Ku hundze malembe yo hlayanyana ku ri karhi ku kamberiwa tindhawu leti nga fanelekaka ku aka eka tona. Vamakwerhu va khongele eka Yehovha hi mhaka leyi, va ri ni ntshembo wa leswaku ndhawu leyi faneleke yi ta kumeka hi nkarhi lowu faneleke.

Eku sunguleni ka 1998, ndhawu yi kumekile ekhwatini ro xonga ra mirhi ya miphayini, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta ntlhanu en’walungu wa Lvov, exidorobanini lexi vuriwaka Briukhovychi. Loko ntirho wa ha yirisiwile, mavandlha mambirhi a ma khomela minhlangano ya wona ekusuhi ni ndhawu leyi. Makwerhu un’wana u te: “A ndzi nga swi anakanyi leswaku endzhaku ka loko ku hundze khume ra malembe loko hi hlangana ro hetelela ekhwatini leri, ndzi ta tlhela ndzi kuma lunghelo ra ku ta enhlanganweni ekhwatini leri fanaka, kambe ku nga ri nhlangano wa vandlha—ku ri ndhawu ya rhavi ra hina lerintshwa!”

Eku heleni ka 1998, ku fike vatirheli vo sungula va matiko hinkwawo endhawini leyi. Vamakwerhu va Hofisi ya Vunjhiniyara ya Xifundzha ya le Selters, eJarimani, va sungule ku tirha hi matimba leswaku va lunghiselela tipulani. Ntirho wo aka wu sungule hi January 1999, endzhaku ko kuma mpfumelelo wa ka hulumendhe. Emuakweni a ku tirha vatirhi va ku tirhandzela lava tlulaka 250, lava humaka ematikweni yo hambana-hambana ya 22. Nakambe hi mahelo-vhiki, vatirhi va ku tirhandzela va kwalaho, lava fikaka eka 250 a va ta emuakweni va ta hoxa xandla.

Vo tala va ri tlangele ngopfu lunghelo ra ku tirha emuakweni. Swirho swa vandlha hinkwaro a swi hirha bazi leswaku swi ta tirha hi mahelo-vhiki eBriukhovychi. Hakanyingi a swi famba vusiku hinkwabyo leswaku swi ta fika hi nkarhi emuakweni, ivi swi hoxa xandla eku akeni. Endzhaku ko heta siku hinkwaro swi ri karhi swi tirha hi matimba, a swi teka riendzo ra vusiku hinkwabyo swi tlhelela ekaya, swi karhele kambe swi enerisekile ni ku tsaka naswona swi navela ku ta nakambe. Vamakwerhu van’wana va 20 va fambe tiawara ta 34 hi xitimela, ku suka exifundzheni xa Luhans’k evuxeni bya Ukraine, leswaku va ta tirha tiawara ta nhungu ntsena emuakweni wa Bethele! Ku ya tirha ntsena tiawara teto ta nhungu, swi koxe makwerhu ha un’we ku xwa masiku mambirhi entirhweni ni ku tirhisa mali leyi ringaka hafu ya muholo wa n’hweti ku xava thikithi ra xitimela. Moya wo tano wa ku tinyiketela, wu khutaze swirho hinkwaswo leswi tirhaka emuakweni wa Bethele swin’we ni ndyangu wa Bethele. Muako wu yime hi ku hatlisa, kutani sweswo swi endla leswaku rhavi rero ri nyiketeriwa hi May 19, 2001. Xiendlakalo lexi a xi yimeriwe hi matiko ya 35. Eka minhlangano yo hlawuleka leyi khomiweke hi siku leri tlhandlameke, Theodore Jaracz a a yingisiwe hi ntshungu wa vanhu va 30 881 eLvov, kasi lava a va yingise Gerrit Lösch a va ri 41 142 eKiev—ku nga ntsengo wa vanhu va 72 023.

Ku vuriwa yini hi Tiholo ta Mfumo? Ku sukela hi 1939, loko ku onhiwe tiholo to hlayanyana eTranscarpathia, Ukraine a ri tlhelanga ri va ni Tiholo ta Mfumo leti nga enawini ku fikela hi 1993. Hi lembe rero, ku akiwe muako wo saseka lowu nga ni mune wa Tiholo ta Mfumo lowu akiweke hi nhungu wa tinh’weti ntsena, eximutanini xa Dibrova eTranscarpathia. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, ku akiwe tiholo tin’wana ta tsevu eswifundzheni swin’wana swa Ukraine.

Hikwalaho ka ku andza lokukulu ka nhlayo ya vahuweleri, ku ve ni xilaveko lexikulu xa Tiholo ta Mfumo. Hambiswiritano, maendlelo lama rharhanganeke ya swa le nawini, ku nga ku hunguteka ka nkoka wa mali ni ku tlakuka ka nxavo wa nhundzu yo aka, swi endle leswaku ku akiwa Tiholo ta Mfumo ta 110 ntsena hi va-1990. Ka ha ri ni xilaveko lexikulu ngopfu! Xisweswo, hi lembe ra 2000, ku sunguriwe nongonoko lowuntshwa wa ku aka Tiholo ta Mfumo, lowu sweswi hi vulavulaka, wu pfunaka ku langutana ni xilaveko lexi.

Ku Ya eMahlweni Ni Ntirho Wo Tshovela!

Hi September 2001, tiko ra Ukraine a ri ri ni Timbhoni ta Yehovha ta 120 028 emavandlheni ya 1 183, lama languteriwaka hi valanguteri va swifundzha va 39! Timbewu ta ntiyiso leti byariweke khale ti veke mihandzu leyinene ni yo tala. Emindyangwini yin’wana, ku ni switukulwana swa ntlhanu swa lava va veke Timbhoni ta Yehovha. Leswi swi kombisa hakunene leswaku “misava” ya kona i yinene. “Endzhaku ko twa rito hi mbilu yo xona, [ni] leyinene,” vanhu vo tala va ‘ri hlayisa.’ Emalembeni lama hundzeke, vamakwerhu va ‘byale’ timbewu, minkarhi yo tala va ti byala va ri karhi va rila; van’wana va ‘chelete’ misava leyi yo nona. Yehovha u hambete a ti kurisa naswona Timbhoni ta yena to tshembeka ta le Ukraine ti ye emahlweni ti “veka mihandzu hi ku tiyisela.”—Luka 8:15; 1 Kor. 3:6.

Etindhawini tin’wana, ntsengo wa Timbhoni loko wu pimanisiwa ni wa vaaki, wa hlamarisa swinene. Hi xikombiso, eswimitanini swa nhungu laha ku vulavuriwaka Xiromania, le xifundzheni xa Transcarpathia, ku ni mavandlha ya 59 lama vumbeke swifundzha swinharhu.

Matshalatshala ya vakaneti va vukhongeri ni va tiko, ya ku ringeta ku herisa Timbhoni ta Yehovha eUkraine hi ku ti hlongola etikweni ni hi nxaniso lowu tsemaka nhlana, a ma humelelanga. Timbilu ta vanhu va tiko leri ti tikombise ti lungheleke leswaku ku byariwa timbewu ta ntiyiso wa Bibele eka tona. Namuntlha Timbhoni ta Yehovha ti kuma ntshovelo lowukulu.

Muprofeta Amosi u profete hi nkarhi wa ntshovelo, lowu ha wona ‘murimi a a ta rhangela mutshoveri.’ (Amo. 9:13) Mikateko ya Yehovha yi endla leswaku misava leyi yi veka mihandzu lerova niloko ku fika nguva ya ku rima, ntshovelo wu va wu nga si hela. Timbhoni ta Yehovha eUkraine ti ku vonile ku hetiseka ka vuprofeta lebyi. Loko ti languta enkarhini lowu taka, ti ni ntshembo lowukulu wa leswaku ku ta va ni ku andza, hikuva lava veke kona eXitsundzuxweni hi lembe ra 2001 a va ri kotara ya miliyoni.

Yehovha wa tshembisa, hi laha swi tsariweke ha kona eka Amosi 9:15: “Kunene ndzi ta va simeka emisaveni ya vona, a va nge he simuriwi emisaveni ya vona leyi ndzi va nyikeke yona.” Loko vanhu va Xikwembu va ri karhi va ya emahlweni va byala timbewu ta ntiyiso ni ku tshovela hi xitalo, va wu langutele hi mahlo-ngati nkarhi lowu Yehovha a nga ta xi hetisisa hi ku helela xitshembiso lexi. Sweswi, hi tlakusa mahlo hi languta masimu, kutani hi vona hakunene leswaku ma lunghekele ku tshoveriwa.—Yoh. 4:35.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 140]

“Danyil a a ta va a gweviwe ntambhu kambe leswi a a ha ri ntsongo u gweviwe mune wa tin’hweti ntsena ekhotsweni”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 145]

“Timbhoni a ti hambanile ni vabohiwa lavan’wana ekampeni ya nxaniso. Mahanyelo ya tona a ma kombisa leswaku ti tamele nchumu wa nkoka lowu vabohiwa lavan’wana va nga wu dyondzaka eka tona”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 166]

Hi April 8, 1951, Timbhoni to tlula 6 100 ti hlongoleriwe eSiberia ti suka evupela-dyambu bya Ukraine

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 174]

“Hakanyingi, vamakwerhu va xisati a va endla mintirho ya malandza ya mavandlha naswona etindhawini tin’wana a va rhwala vutihlamuleri bya malandza ya swifundzha”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 183]

Ematshan’weni yo tsakela masiku ya yena yo sungula ya vukati, u hete khume ra malembe a ri ekhotsweni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 184]

“Swi ndzi tisele gome lerikulu ku teka n’wana wa mina la rhandzekaka ndzi n’wi nyika munhu loyi a ku ri ro sungula ndzi n’wi vona”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 193]

Loko va swi vonile leswaku va nge yi pfali milomu ya Timbhoni ta Yehovha hi ku ti hlongola, hi ku ti pfalela emakhotsweni, hi madzolonga ni hi ku ti xanisa, vatirhela-mfumo va ta vuhlayiseki va tirhise marhengu lamantshwa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 207]

Swirho swa KGB swi kombe vamakwerhu lava tihambaniseke papila leri swi vuleke leswaku ri huma eka Makwerhu Knorr

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 212]

Swirho swa KGB a swi tshama swi pfule mahlo ngopfu-ngopfu hi nkarhi wa Xitsundzuxo, tanihi leswi a swi ri tiva kahle siku leri xi nga ta tlangeriwa ha rona

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 231]

A ku ri ro sungula va khoma kandziyiso wa Bibele hi ya vona

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 238]

“Hinkwaswo leswi mi swi endleke, ku katsa ni mahanyelo ya n’wina lamanene, swi ndzi tsakise ngopfu ku tlula ku chumayela ka n’wina. Vanhu . . . a va nge pfuki va swi rivarile leswi va swi voneke”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 241]

“Rirhandzu ni moya wa ku tinyiketela lowu kombisiweke hi vamakwerhu va le Ukraine swi ri tiyise ngopfu ripfumelo ra hina”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 249]

Ku ya tirha ntsena tiawara teto ta nhungu, swi koxe makwerhu ha un’we ku xwa masiku mambirhi entirhweni ni ku tirhisa mali leyi ringanaka hafu ya muholo wa n’hweti, ku xava thikithi ra xitimela

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 124]

Vuhundzuluxeri Bya Bibele Eka Malembe-xidzana Lama Hundzeke

Ku hundze nkarhi wo leha vanhu va le Ukraine va tirhisa nkandziyiso wa Bibele wa Xislavoniki xa Kereke ya Khale, lowu hundzuluxeriweke hi lembe-xidzana ra vukaye. Nkandziyiso lowu wu pfuxetiwile loko ririmi ri ri karhi ri cinca hi minkarhi yo hambana-hambana. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-15, Bixopo-nkulu la vuriwaka Gennadius, u rhangele ku pfuxetiwa ka Bibele ya Xislavoniki leyi heleleke. Nkandziyiso lowu wu endle leswaku yi tlhela yi pfuxetiwa, leswi endleke leswaku ku kandziyisiwa Bibele yo sungula hi Xislavoniki. Vuhundzuluxeri lebyi byi tiviwa tanihi Bibele Ya Ostrog naswona byi kandziyisiwe eUkraine hi 1581. Hambi ninamuntlha, valawuri va byi teka byi ri xikombiso lexinene xa vutshila bya vukandziyisi. Vuhundzuluxeri bya Bibele ya Xiukraine ni ya Xirhaxiya, lebyi hundzuluxeriweke hi ku famba ka nkarhi byi sekeriwe eka nkandziyiso wolowo.

[Swifaniso]

Hi 1581, Ivan Fedorov u kandziyise Bibele Ya Ostrog eUkraine

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 141]

Mbulavurisano Na Vasyl Kalin

U velekiwe hi: 1947

U khuvuriwe hi: 1965

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni ku sukela hi 1951-65. Ku sukela hi 1974 ku ya fika hi 1991 u kandziyise tibuku hi ku ti kopulula. Ku sukela hi 1993 u tirhe erhavini ra le Rhaxiya.

Tatana u hanye ehansi ka tihulumendhe ni vulawuri byo hambana-hambana. Hi xikombiso, loko Majarimani ma lawula vupela-dyambu bya Ukraine, ma n’wi bile hi leswi a ma ehleketa leswaku i Mukhomunisi. Ha yini? Mufundhisi un’wana u byele valawuri va Majarimani leswaku Timbhoni ta Yehovha i Makhomunisi hi leswi a ti nga yi ekerekeni. Hiloko mfumo wa Soviet wu sungula ku fuma. Tatana u tlhele a xanisiwa swin’we ni van’wana vo tala. A a vitaniwa nhlori ya le Amerika. Hikwalaho ka yini? Hikuva tidyondzo ta Timbhoni ta Yehovha a ti hambanile ni tidyondzo ta vukhongeri lebyi a byi ri ni matimba hi nkarhi wolowo. Hi yona mhaka leyi tatana ni ndyangu wakwe va hlongoleriweke eSiberia, laha a hanyeke kona kukondza a fa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 147-151]

Mbulavurisano Na Ivan Lytvak

U velekiwe hi: 1922

U khuvuriwe hi: 1942

Matimu ya yena hi ku komisa: U pfaleriwe ekhotsweni hi 1944-6. U yisiwe etikampeni ta nxaniso ku sukela hi 1947 ku ya fika hi 1953 emakumu ya n’walungu wa Rhaxiya.

Hi 1947, ndzi khomiwile hikwalaho ko ala ku katseka eka swa tipolitiki. Va ndzi pfalele ekhotsweni leri nga ni nsirhelelo lowukulu eLuts’k, le Ukraine, laha a ndzi fanele ku tshama ndzi nave milenge, ndzi veke mavoko emindzhumbini—a ndzi nga swi koti ni ku tshukatshukisa milenge. Ku hele tin’hweti tinharhu ndzi tshamise xisweswo. A ndzi konanisiwa hi wanuna la ambaleke baji ra ntima. A a lava ndzi n’wi nyika mavito ya vamakwerhu lava rhangelaka ntirho wa hina. A a swi tiva leswaku ndza va tiva kambe ndzi arile ku n’wi byela.

Hi May 5, 1947, huvo ya vusocha yi ndzi gweve malembe ya khume ndzi tshama ndzi ri ndzexe ekampeni leyi sirheleriweke ngopfu. Leswi a ndza ha ri ntsongo, hi nkarhi wolowo ndzi averiwe ku tirha eka leswi a va swi vula xiyenge xo sungula. Hinkwavo lava a va ri eka xiyenge xo sungula a va ha ri majaha—ku hlangane Timbhoni ni lava nga riki Timbhoni. Va hi rhumele hi matorokisi yo layicha swifuwo hi ya eVorkuta, leyi nga le makumu ya n’walungu wa Rhaxiya. Ku suka kwalaho va hi layiche exikepeni kutani hi tluta mune wa masiku kukondza hi fika eKara Strait.

A ku nga ri na nchumu lowu a wu hanya kwalaho handle ka swimilana leswi vuriwaka tundra ni swin’wana leswi milaka eArctic, leswi nga hanyiki nkarhi wo leha. Ku suka kwalaho, hi sindzisiwe ku ba hi nenge masiku ya mune ni vusiku bya kona. A ha ha ri vantshwa. Va hi nyike swinkwa leswi omisiweke ni mintonga ya mhofu. Loko va hi nyika timbuva leti, va tlhele va hi nyika ni minkambana ni minkumba yo kufumela. Mpfula yi ne ngopfu. Minkumba leyi a hi yi rhwele yi tsakame lerova yi nga ha rhwaleki. Mina ni mubohiwa un’wana hi teke nkumba ha wun’we hi wu kama leswaku wu nga hi tikeli.

Eku heteleleni, hi fikile laha a hi ya kona. A ndzi ri karhi ndzi tibyela ndzi ku: ‘Ku nga ri khale ndzi ta va ndzi ri ehansi ka lwangu, ina ehansi ka lwangu!’ Kambe hi fikele endhawini leyi a ku ri nkuxe ntsena. Varindzi va hina va te: “Titweni mi ri ekaya. Leyi i ndhawu ya n’wina.”

Vabohiwa van’wana va ririle; van’wana va rhukane hulumendhe. Kambe mina a ndzi rhukananga munhu. Ndzi khongele hi mbilu ndzi ku: “Yehovha Xikwembu xanga, u vutumbelo ni khokholo ra mina. Vana vutumbelo bya mina ni kwala.”

Va biyele ndhawu leyi a hi tshama eka yona hi pindza hikuva a ku nga ri na darata. Ku simekiwe swihondzo swo rindza. Tanihi ntolovelo, minkarhi hinkwayo swihondzo sweswo a swi ri ni marito lama tsariweke eka swona, lama vulaka leswaku loko wo tshinela hi timitara timbirhi u ta duvuriwa. Vusiku byebyo hi etlele ehenhla ka nkuxe. A hi neriwa hi mpfula. Nivusiku ndzi pfukile ndzi languta vanhu lavan’wana va 1 500, ndzi lo vona ku tuvika ka musi ntsena ehenhla ka vona. Loko ndzi pfuka nimixo tlhelo leri a ndzi etlele ha rona a ri ri ehenhla ka mati. A ku ri nkuxe lowu pfanganeke ni mati. A ku nga ri na swakudya. Hi byeriwe leswaku hi fanele ku khula rivala laha xihaha-mpfhuka xi nga ta phatsamela kona xi hi tisela swakudya. Varindzi va hina a va famba hi tere-tere yo hlawuleka leyi a yi ri ni mavhilwa lamakulu leswaku yi nga baji. A yi va rhwalele swakudya, kambe a va hi nyikanga nchumu.

Hi hete masiku manharhu ni vusiku bya kona hi ri karhi hi khula rivala ra xihaha-mpfhuka. A hi fanele hi susa nkuxe wolowo leswaku xihaha-mpfhuka xi kota ku phatsama. Xihaha-mpfhuka lexitsongo xi tise fulawa. Va hlanganise fulawa yoleyo ni mati yo vila ivi hi dya.

Ntirho wa kona a ku nga ri matlangwana. Hi tirhe ku aka gondzo ni ku vekela swiporo swa xitimela. A hi fana ni muchini lowu rhendzelekisaka swilo hi bandi, hi rhwala maribye yo tika. Hi xixika, a ku tshama ku phumerile naswona xirhami a xi vuyisa ni n’wana evukatini.

A hi etlela ehandle. Mpfula yi hi nerile naswona a hi tsakamile, hi khomiwe hi ndlala ni ku dlayiwa hi xirhami; kambe leswi a ha ha ri vantshwa, a hi ri ni matimbanyana. Varindzi va vule leswaku hi nga vileli, hi ta kuma lwangu ku nga ri khale. Eku heteleleni, tere-tere ya nyimpi yi tise tende leri nga kotaka ku funengeta vanhu va 400. Hi andlale tende leri hi tlhela hi ri yimisa kambe a ku ri hava ndhawu yo etlela handle ko etlela ehenhla ka nkuxe. Hinkwerhu hi te ni mabyanyi hi ta ma andlala laha a hi etlela kona, kambe ma borile ma hundzuka quva. Hi etlele ehenhla ka rona.

Endzhaku ka sweswo tinhwala ti ku vuya-vuyani. Tinhwala leti a ti hi dyanga ti lo tlanga hi hina. A ti ngo hi dya ntsena kambe a ti kumeka hinkwako eka tinguvu ta hina—tinhwala letikulu ni letitsongo. A ti nga tiyiseleleki. A wu vuya entirhweni u fika u lata rivambu kutani ti ku sungula, u ta tinwaya swi nga heli. Loko u etlele a ti nga ku tshiki. Hi byele murindzi wa hina hi ku: “Tinhwala ta hi heta.” U te: “Ku nga ri khale hi ta ti oxa tinhwala leta n’wina.”

Valawuri va khotso a va boheka ku rindza kukondza ku kufumela, hikuva hi ntolovelo maxelo a ma va -30°C. Kunene, ku kufumerilenyana, hiloko ku tisiwa xo dlaya switsotswana lexi khomekaka. Kambe maxelo a ma ri -20°C naswona tende a ri handzukerile. Va te eka hina: “Hluvulani, mi ya eku hlambeni. Hluvulani. Hi lava ku dlaya switsotswana eswiambalweni swa n’wina.”

Hiloko hi hluvula hi sala hi nga ambalanga nchumu eka maxelo lama nga -20°C naswona hi ri etendeni leri handzukeleke. Va hi tisele tibodo kutani hi ti andlala ehansi. Loko ndzi tshame etibodweni teto ndzi langute miri wa mina. A wu chavisa! Kutani ndzi languta munhu loyi a a tshame ekusuhi na mina. Na yena a a chavisa. A ku nga vonaki ni nsiha ni wun’we. A hi ondzile. A ku sele marhambu ntsena. A ndzi tsandzeka ni ku khandziya emovheni. A ndzi karhele. Nilokoswiritano, a ndzi hlayiwa eka xiyenge xo sungula—ku nga mutirhi lontshwa la hanyeke kahle.

A ndzi ehleketa leswaku ndzi ta fa ku nga ri khale. Majaha yo tala ma file. Sweswi a ndzi khongela Yehovha hi matimba leswaku a ndzi pfuna, hikuva a ku vonaka ku nga ri na ndlela yo huma endzingweni. Van’wana lava nga riki Timbhoni a va tshika voko kumbe nenge wu oma hi xirhami hi vomu, kutani va wu tsema leswaku va ta tshika ku endla ntirho lowu. A swi chavisa ni ku tsema nhlana.

Siku rin’wana a ndzi yime ekusuhi ni swihondzo swo rindza hiloko ndzi vona dokodela a yime ekusuhinyana ni kwalaho. Hi fambe swin’we endzhaku ka loko ndzi khomiwile naswona ndzi n’wi chumayerile hi ta Mfumo wa Xikwembu. A ri mubohiwa kambe sweswi a a ntshunxiwile. Hiloko ndzi n’wi tshinelela kutani ndzi languta, kunene a a vonaka a ntshunxiwile. Ndzi n’wi vitane hi vito; loko ndzi nga hoxisi a ku ri Sasha. Hiloko a ndzi languta kutani a ku: “Ivan, xana hi wena?” Loko a ku tano, ndzi rile ku kota xifanyetana. U te: “Namba u ya ekamareni ra vutshunguri sweswi.”

Ndzi ye ekamareni ra vutshunguri, hi loko ndzi susiwa eka xiyenge xo sungula xa vatirhi. Kambe a ndza ha ri ekampeni. Leswi se a ndzi ri eka xiyenge xa vunharhu xa vatirhi, ndzi rhumeriwe ku ya tirha ni lava va faneleke va tirha va pfa va wisa. Murhangeri wa kona u te: “A ndzi ku vitananga leswaku u ta laha. U titele hi wexe. U tikhoma kahle naswona u endla ntirho wa wena.” Kutani hakatsongo-tsongo ndzi sungule ku tolovela mahanyelo ya kwalaho. A ndzi nga ha ta tlhela ndzi tirha ku fana ni xiharhi.

Ndzi ntshunxiwile hi August 16, 1953. Va te: “U nga famba loko u swi lava.” Va vule leswaku ndzi nga ya kun’wana ni kun’wana laha ndzi lavaka ku ya kona. Ndzi rhange hi ku ya ekhwatini ndzi ya nkhensa Yehovha leswi a ndzi hlayiseke. Hiloko ndzi ya exikhwatanini xexo, kutani ndzi khinsama ndzi nkhensa Yehovha leswi a ndzi hlayiseke leswaku ndzi hanya enkarhini lowu taka ni ku endla ntirho wa ku dzunisa vito ra yena ro kwetsima enkarhini lowu taka.

[Blurb]

‘Ku nga ri khale ndzi ta va ndzi ri ehansi ka lwangu, ina ehansi ka lwangu!’

[Blurb]

Hiloko ndzi ya exikhwatanini xexo, kutani ndzi khinsama ndzi nkhensa Yehovha leswi a ndzi hlayiseke ndzi hanya

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 155, 156]

Mbulavurisano Na Volodymyr Levchuk

U velekiwe hi: 1930

U khuvuriwe hi: 1954

Matimu ya yena hi ku komisa: Hi 1946-54 a a pfaleriwile hikwalaho ko khumbeka eka swa tipolitiki. U hlangane ni Timbhoni ta Yehovha eka yin’wana ya tikampa ta nxaniso ta le Mordvinia.

A ndzi ri museketeri-nkulu wa tiko ra Ukraine. Hikwalaho ka sweswo, hi 1946 Makhomunisi ma ndzi gweve malembe ya 15 ekampeni ya khotso. Ekampeni yoleyo a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha. Ti ndzi chumayerile kutani ndzi hatla ndzi swi vona leswaku wolowo i ntiyiso. Leswi a hi pfaleriwe ekhotsweni leri sirheleriweke swinene, a hi nga ri na yona Bibele. Hikwalaho ndzi lave swiphephana ndzi swi hlayisa. Loko ndzi kume swo hlayanyana, ndzi tiendlele xibukwana. A ndzi kombela vamakwerhu leswaku va ndzi byela tindzimana tin’wana ni tin’wana leti va ti tsundzukaka ni laha ti kumekaka kona eBibeleni. Kutani ndzi ti tsala exibukwanini xa mina. Ndzi tlhele ndzi kombela ni lava va fikeke hi ku famba ka nkarhi. Loko ku ri ni loyi a tivaka swo karhi hi vuprofeta bya Bibele, a ndzi swi tsala na swona. Ndzi hlengelete tindzimana to hlayanyana ta Bibele kutani ndzi sungula ku ti tirhisa loko ndzi chumayela.

Loko ndzi sungula ku chumayela a ku ri ni majaha man’wana lawa a hi khomiwe swin’we. Mina a ndzi ri lontsongo eka wona—ndzi ri ni 16 wa malembe hi vukhale. Ndzi byele majaha lawa ndzi ku: “Hi xanisekele mahala. Hina swin’we ni vanhu van’wana hi hoxe vutomi bya hina ekhombyeni, mahala. Ku dyondza tipolitiki a swi nge hi vuyerisi hi nchumu. Mi fanele ku seketela Mfumo wa Xikwembu.” Eka tindzimana leti ndzi ti tsaleke exibukwanini xa mina, ku ni leti se a ndzi ti tiva hi nhloko, hiloko ndzi ma byela tona. A ndzi nga rivali hi ku hatlisa. Ndzi hatle ndzi khorwisa tintangha ta mina, hiloko ti sungula ku hlanganyela na hina Timbhoni ta Yehovha. Ti hundzuke vamakwerhu.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 157]

Minxaniso Leyi A Yi Kongomisiwe Eka Timbhoni Ta Yehovha

Ku Hlongoriwa eTikweni: Lava hlongoriweke etikweni a va rhumeriwa endhawini ya le kule, hi ntolovelo a va rhumeriwa eSiberia, laha a va fanele ku tirha va tlhela va tshama kona. A va nga pfuleriwanga ku suka endhawini leyintshwa leyi va tshamaka eka yona. Kan’we hi vhiki kumbe kan’we hi n’hweti a va fanele ku tsarisiwa emaphoriseni ya kwalaho.

Ku Pfaleriwa eKhotsweni: Vabohiwa vanharhu ku ya eka khume a va pfaleriwa ekamareni rin’we leri lotleriwaka. A va phameriwa kambirhi kumbe kanharhu hi siku. Kan’we hi siku kumbe kan’we hi vhiki a va pfumeleriwa ku tiolola milenge ejarateni ra khotso. A va nga tirhisiwi.

Tikampa Ta Khotso: To tala ta tona a ti kumeka eSiberia. Madzana ya vabohiwa a ma tshamisiwa emuakweni wun’we (hi ntolovelo a ku tshama vabohiwa va 20-100 emuakweni wun’we). A va tirha kwalomu ka tiawara ta nhungu hi siku ejarateni ra kampa kumbe endhawini yin’wana. Ntirho wa kona a ku nga ri matlangwana, a wu katsa ku aka tifektri, ku aka swiporo swa switimela kumbe ku tsema mirhi. Vabohiwa a va tshama va vekiwe tihlo hi varindzi loko va ya niloko va vuya entirhweni. Loko vabohiwa va chayisile entirhweni, a va tifambela hi ku ntshunxeka endzeni ka kampa.

[Xifaniso]

Siberia, eRhaxiya: Vana va Timbhoni ta le Ukraine leti hlongoriweke etikweni, va pandzela tihunyi to tshivela ndzilo, hi 1953

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 161, 162]

Mbulavurisano Na Fyodor Kalin

U velekiwe hi: 1931

U khuvuriwe hi: 1950

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1951-65. U pfaleriwe ekhotsweni hi 1962-5.

Loko ndzi ri ekhotsweni, va ha ri eku kambisiseni ka nandzu wa mina, Yehovha u tshama a ndzi endlela nchumu lowu vonakeke wu ri singita. Mukongomisi wa KGB (Komiti Ya Vuhlayiseki Bya Tiko) u te ni phepha. Mukambisisi wa nandzu wa mina a a tshamile naswona muchuchisi a a tshame ekusuhi na yena. Hiloko mukongomisi wa KGB a ku eka mukambisisi: “N’wi nyike phepha leri! A a hlaye a ta ti vonela hi ya yena leswaku vamakwavo va le Amerika a va tshembekanga!”

Va ndzi nyike phepha rero. A ku ri xiboho lexi endliweke entsombanweni. Ndzi rhange hi ku ri languta; ivi ndzi ri hlaya hi vukheta. Muchuchisi a a ndzi helela mbilu. U te: “Nkul. Kalin! Xana u ringeta ku ri tiva hi nhloko?”

Ndzi te: “Phela ndzi rhange hi ku ri languta. Sweswi se ndzi lava ku ri twisisa kahle.” Endzeni a ndzi nga tikoti hi ntsako. Loko ndzi heta ku hlaya xiboho xexo, ndzi va nyike xona kutani ndzi ku: “Ndzi ba mandla ndzi vuyelela, kambe ndzi nkhensa Yehovha Xikwembu hileswi a mi susumeteleke ku endla leswi. Ripfumelo ra mina ri tiyile namuntlha hikwalaho ko hlaya xiboho lexi! Ndzi pfumelelana ni leswi Timbhoni leti ti swi vulaka naswona ndzi ta dzunisa vito ra Xikwembu handle ko kavanyetiwa. Ndzi ta vulavula ha yena ekampeni ni le khotsweni ni kun’wana ni kun’wana laha ndzi nga kona. Wolowo i ntirho wa mina!

“Hambi mo ndzi xanisa hi ndlela yihi a mi nge wu pfali nomu wa mina. Eka xiboho lexi, Timbhoni a ti vulanga leswaku se ti lunghekele ku pfukela mfumo hi ndlela yo karhi, kambe ti endle xiboho xa leswaku xin’wana ni xin’wana lexi ti nga ta langutana na xona, hambi ku ri nxaniso wo tika swinene, ti ta tirhela Yehovha ti ri karhi ti tiva leswaku u ta ti pfuna leswaku ti tshama ti tshembekile! Ndzi tiyisekile leswaku Yehovha Xikwembu u ta ndzi nyika matimba ya ku tshama ndzi tiyile eripfumelweni enkarhini lowu wo tika.

“Kambe a ndzi nge tsekatsekisiwi! Xiboho lexi xi ndzi tiyise ngopfu. Loko mo ndzi yimisa hi khumbi sweswi mi lava ku ndzi duvula, a ndzi nge chavi. Ndlela yin’wana leyi Yehovha a ponisaka vanhu ha yona, i ku va pfuxa eku feni!”

Ndzi swi vonile leswaku vakambisisi va nandzu wa mina a va hele matimba. Va swi xiyile leswaku va endle xihoxo lexikulu. Xikongomelo xa xiboho lexi a ku ri ku tsanisa ripfumelo ra mina kambe xi ri tiyisile.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 167-169]

Mbulavurisano Na Mariya Popovych

U velekiwe hi: 1932

U khuvuriwe hi: 1948

Matimu ya yena hi ku komisa: U hete malembe ya tsevu emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso. U pfune vanhu lava tlulaka khume leswaku va dyondza ntiyiso.

Loko ndzi khomiwa hi April 27, 1950, a ndzi ri ni ntlhanu wa tin’hweti ndzi tikile. Hi July 18, va ndzi gweve khume ra malembe. Va ndzi gwevele ku chumayela, ku nga ku dyondzisa vanhu ntiyiso. Va hi gweve hi ri nkombo, ku nga vamakwerhu va mune va xinuna ni vanharhu va xisati. Ha un’we wa hina u gweviwe khume ra malembe. Hi August 13 ndzi veleke n’wana wa jaha.

Ku pfaleriwa ekhotsweni a ku ndzi hetanga matimba. Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele, ri ndzi dyondzise leswaku wa tsaka la xanisekaka hi leswi a nga Mukreste, ku nga ri ku xaniseka hi ku va mudlayi kumbe khamba. Kunene a ndzi tsakile. Mbilu ya mina a yi khapakhapa hi ntsako. Ndzi pfaleriwe ndzi ri ndzexe, kutani a ndzi rhendzeleka exitokisini ndzi ri karhi ndzi yimbelela.

Socha rin’wana ri pfule xifasiterana ivi ri ku: “Wa yimbelela niloko u ri eka xiyimo lexi?”

Ndzi te: “Ndzi tsakile hikuva a ndzi dyohelanga munhu.” Ri lo pfala xifasiterana xexo. A ndzi biwanga.

Va te: “Landzula ripfumelo ra wena. Languta xiyimo lexi u nga eka xona.” A va vula leswi ndzi nga ta velekela ekhotsweni. Kambe a ndzi tsakile hikuva a va ndzi gwevele ku va ni ripfumelo eRitweni ra Xikwembu. Swi endle ndzi vona leswaku ndzi endle nchumu lowunene. A ndzi swi tiva leswaku a ndzi xigevenga. A ndzi swi tiva leswaku ndzi xanisiwa hikwalaho ka ripfumelo ra mina eka Yehovha. Sweswo swi endle leswaku ndzi tshama ndzi tsakile minkarhi hinkwayo. Hi xona xiyimo lexi a ndzi ri eka xona.

Hi ku famba ka nkarhi, loko ndzi ri karhi ndzi tirha ekampeni, swandla swa mina swi vavisekile hikwalaho ko tirha egwitsini. Ndzi yisiwe exibedlhele. Dokodela wa kwalaho u ndzi tsakerile. U te: “Wa vabya. Ha yini u nga ti u ta tirha eka mina?”

Mukongomisi wa kampa a nga swi tsakelanga sweswo. U te: “Ha yini u lava leswaku wansati loyi a ku tirhela? Hlawula un’wana.”

Dokodela u te: “A ndzi lavi munhu un’wana—ndzi lava vanhu lavanene ni lava tshembekaka exibedlhele xa mina. Ndzi ri u ta tirha eka xibedlhele lexi. Ndza swi tiva leswaku a nge yivi nchumu nileswaku a nge sunguli ku tirhisa swidzidzirisi.”

A va hi tshemba. A va teka vanhu lava nga ni ripfumelo va hlawulekile. Va swi vonile leswaku hi vanhu va njhani. Sweswo swi hi pfunile.

Dokodela u hetelele a khorwise mukongomisi. Lexi a xi endla a nga swi lavi leswaku ndzi famba hileswi a ndzi kota ku tsema timhandzi. Kun’wana ni kun’wana laha vanhu va Yehovha a va tirha kona, a va tshama va tshembekile naswona va ri vatirhi lava lawuriwaka hi ripfalo.

Xiya: N’wana wa Mariya u velekeriwe ekhotsweni ra Vinnitsa, eUkraine. Emalembeni mambirhi lama landzeleke, u vekiwe evuhlayiselweni bya le khotsweni bya vana lava nga riki na vatswari. Endzhaku ka sweswo, maxaka ma yise n’wana eka tata wa yena loyi ana se a hlongoleriwe eSiberia. Loko Makwerhu Popovych a ntshunxiwa ekhotsweni, n’wana wa yena se a ri na malembe ya tsevu hi vukhale.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni]

“Ndzi tsakile hikuva a ndzi dyohelanga munhu”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 175]

Mbulavurisano Na Mariya Fedun

U velekiwe hi: 1939

U khuvuriwe hi: 1958

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1951-65.

Endzhaku ka loko hi tshamisekile exitimeleni, hi rhurise timbilu niloko hi sungule riendzo ra hina, i yini xin’wana lexi a hi ta xi endla? Leswi a hi tiva tinsimu hi sungule ku yimbelela. Hi yimbelele tinsimu hinkwato leti a hi ti tiva, leti nga ebukwini ya tinsimu.

Eku sunguleni, a ku twala vuyimbeleri bya le torokisini ra hina ntsena, kambe loko xitimela lexi hi xi khandziyeke xi yimela swin’wana leswaku swi hundza, hi swi xiyile leswaku na swona swi khandziyise vamakwerhu. A hi kota ku twa mpfumawulo wa vuyimbeleri lebyi humaka eka switimela leswin’wana. Ku hundze switimela leswi humaka eMoldavia; hiloko ku hundza lexi humaka eBukovina xi rhwale vanhu va le Romania. Switimela a swi lo vuya. A swi famba swi hundzana endleleni. Swi ve erivaleni leswaku hinkwavo lava khandziyisiweke i vamakwerhu.

Ti tele tinsimu leti a hi ti tsundzuka. Tinsimu to tala ti qambhiwe ematorokisini wolawo. Ti hi khutazile ni ku endla leswaku hi va ni langutelo lerinene. Kunene tinsimu teto ti endle leswaku hi anakanya hi Yehovha.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 177]

Mbulavurisano Na Lydia Stashchyshyn

U velekiwe hi: 1960

U khuvuriwe hi: 1979

Matimu ya yena hi ku komisa: I n’wana wa nhwanyana wa Mariya Pylypiv, loyi ku vulavuriweke ha yena eka matluka 208-9.

Loko ndza ha ri xihlangi, Kokwana a a ri nkulu evandlheni; a a ri muungameri wa rona. Ndza ha swi tsundzuka leswi a a tolovele ku swi endla: A a pfuka nimixo, a hlamba ivi a khongela. Loko se hi hlengeletanile, a a pfula Bibele a hlaya ndzimana ya siku ni ndzima hinkwayo ya tsalwa rero. Kokwana a a hamba a ndzi kombela ku yisa matsalwa ya nkoka—ma phutseriwile kumbe ma hoxiwe enkwameni—eka nkulu un’wana loyi a a tshama emakumu ka doroba. Leswaku ndzi fika ekaya rakwe a ndzi fanele ku gonya xitsunga. A ndzi xi venga xitsunga xexo. A xi tlakukile kutani a swi tika ku xi gonya. A ndzi ku: “Kokwana, a ndzi yi! Xana ndzi fanele ku ya?”

Kokwala a a ku: “Ina, u fanele ku ya. U fanele ku yisa matsalwa lawa.”

A ndzi tibyela leswaku, ‘A ndzi nge yi! Ina, a ndzi nge yi!’ Kambe a ndzi tlhela ndzi ku, ‘E-e, ndzi fanele ku ya hikuva swi nga endleka leswaku swilo leswi ndzi swi yisaka i swa nkoka.’ A ndzi tshama ndzi ri na sweswo emianakanyweni. Ku vula ntiyiso, hambileswi a ndzi nga swi lavi ku swi yisa kambe a ndzi ya. A ndzi swi tiva leswaku a ku na un’wana la nga ta ya. Ndzi ye ko tala. A ku ri ntirho ni vutihlamuleri bya mina.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 178, 179]

Mbulavurisano Na Pavlo Rurak

U velekiwe hi: 1928

U khuvuriwe hi: 1945

Matimu ya yena hi ku komisa: U hete malembe ya 15 ekhotsweni ni le kampeni ya khotso. Sweswi i muungameri wa vandlha ra le Artemovsk, evuxeni bya Ukraine.

Hi 1952, a ndzi pfaleriwe ekampeni leyi rindziwaka hi masocha eKaraganda, le U.S.S.R. Ekampeni yoleyo a hi ri khume. Nkarhi a wu nonoka naswona a hi koka exilogweni. Hambileswi a hi tsakile naswona hi ri ni ntshembo, a hi nga ri na swona swakudya swa moya. Loko hi chayisile, a hi hlangana hi burisana ni ku tsundzuxana hinkwaswo leswi “hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha” ri hi dyondziseke swona eku sunguleni.—Mat. 24:45-47.

Hiloko ndzi tsalela sesi wa mina ndzi n’wi hlamusela xiyimo lexi hi nga eka xona ekampeni ni ku n’wi byela leswaku hi pfumala swakudya swa moya. Leswi vabohiwa a va nga pfumeleriwanga ku rhumela mapapila yo tano, a swi tika ku ri rhumela. Kambe sesi wa mina u hetelele a ri kumile. Eka phasela rero u hoxe xinkwa lexi omisiweke swin’we ni Testamente Leyintshwa kutani a ndzi rhumelela rona.

Milawu ya khotso a yi tika. A hi minkarhi hinkwayo valawuri a va nyika vabohiwa maphasela ya vona. Minkarhi yo tala a va ma pfula. Nchumu wun’wana ni wun’wana a wu kamberiwa hi vukheta. Hi xikombiso, a va kamba swikotela ku vona loko ku nga ri na nchumu lowu tumbetiweke etshakwini kumbe ematlhelweni. A va kambela ni swinkwa leswi omisiweke.

Hiloko ku fika siku leri ndzi voneke vito ra mina enxaxamelweni wa lava nga ta kuma maphasela. A ndzi tsake ngopfu, hambileswi a ndzi nga anakanyi leswaku sesi a nga va a ndzi rhumele Testamente Leyintshwa eka phasela rero. Mukamberi loyi a a tirha siku rero a ku nga hundzi nchumu eka yena; vabohiwa a va n’wi vita Xipandza-nhloko. Loko ndzi landza phasela ra mina, u ndzi vutisile: “Xana phasela leri u ri rindzeke ri huma kwihi?” Ndzi n’wi byele adirese ya sesi wa mina. U teke nsimbi a pfula bokisi rero ha yona.

Loko se a ri pfurile, ndzi vone Testamente Leyintshwa yi pakiwe hi le tlhelweni ka swakudya! Ndzi lo vula hi mbilu ndzi ku: “Yehovha, ndzi nyike yona.”

Lexi ndzi hlamariseke, mukamberi u te: “Hatlisa u susa bokisi leri!” Hi ku nga kholwi leswi endlekeke, ndzi funengete bokisi rero kutani ndzi ri yisa laha a hi tshama kona. Ndzi humese Testamente Leyintshwa ndzi yi tumbeta emubedweni wa mina.

Loko ndzi byela vamakwerhu leswaku ndzi kume Testamente Leyintshwa, ni un’we a nga ndzi kholwanga. A ku ri singita leri humaka eka Yehovha! A a hi seketela emoyeni hikuva a swi nga ta koteka ku kuma nchumu ni wun’we eka xiyimo lexi a hi ri eka xona. Hi n’wi nkhensile Tata wa hina wa le matilweni, Yehovha, hikwalaho ka tintswalo ni nkhathalelo wa yena. Hi sungule ku hlaya ni ku titiyisa emoyeni. Hi n’wi nkhense ngopfu Yehovha hi leswi a hi endleleke swona!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 180, 181]

Mbulavurisano Na Lydia Bzovi

U velekiwe hi: 1937

U khuvuriwe hi: 1955

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1949-65.

Leswi a ndzi ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, a swi vava ku vona Tatana a nga ri kona ekaya. Ku fana ni vana van’wana, na hina a hi n’wi rhandza tatana. A ndzi n’wi lelanga. Mina na Ivan a hi n’wi vonanga loko a famba. A hi ri karhi hi tshovela mahila emasin’wini.

Loko hi vuya emasin’wini Manana u hi byele leswaku Tatana u khomiwile. Ndzi titwe ndzi hele matimba ni ku twa ku vava. Kambe a hi chavanga kumbe ku teriwa hi rivengo. Leswi a hi swi languterile. A hi tshama hi ri karhi hi tsundzuka marito ya Yesu lama nge: “Loko va ndzi xanisile, na n’wina va ta mi xanisa.” (Yoh. 15:20) Hi dyondzisiwe ndzimana leyi ha ha ri vatsongo. A hi yi tiva ku fana ni xikhongelo xa Hosi. Nakambe a hi swi tiva leswaku leswi hi nga riki xiphemu xa misava leyi, a yi nge hi rhandzi. Leswi valawuri va swi endleke, a ku ri hikwalaho ko pfumala vutivi.

Loko ha ha ri ehansi ka vulawuri bya mfumo wa Romania eMoldavia, Tatana a a swi tiva leswaku nandzu wa yena wu nga tlhuvutsiwa ehubyeni. Hi pfumeleriwile ku ta ehubyeni. Siku rero a hi tsake ngopfu.

Tatana u nyikele vumbhoni lebyinene. A nga kona loyi a a lava ku yingisa swihehlo swa muchuchisi, kambe vanhu hinkwavo a va sala va lo gabaa, hi vumbhoni bya Tatana. U hete awara ni timinete ta 40 a ri karhi a lwela ntiyiso. Vumbhoni lebyi a byi nyikeleke a byi lo dlaa, erivaleni naswona a byi twisiseka. Vatirhi va le hubyeni va sale va khavaxele mihloti.

Hi tsakile leswi Tatana a nyikeleke vumbhoni ehubyeni, leswaku a lwela ntiyiso erivaleni. A hi vanga ni gome nikatsongo.

Xiya: Hi 1943, valawuri va le Jarimani va khome vatswari va Makwerhu Bzovi wa xisati ivi va va gweva malembe ya 25 ekhotsweni, va va hehla hi ku tirhisana ni mfumo wa Soviet. Ku nga si hela lembe, masocha ya mfumo wa Soviet ma fikile kutani ma va ntshunxa. Endzhaku ka sweswo, valawuri va mfumo wa Soviet va khome tata wakwe. Nkarhi hinkwawo lowu a wu heteke a ri ekhotsweni i malembe ya 20.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni]

Ku fana ni vana van’wana, na hina a hi n’wi rhandza tatana. A ndzi n’wi lelanga

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 186-189]

Mbulavurisano Na Tamara Ravliuk

U velekiwe hi: 1940

U khuvuriwe hi: 1958

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1951. U pfune kwalomu ka 100 wa vanhu leswaku va dyondza ntiyiso.

Inge ndzi mi rungulela hi ta Halyna. Hi 1958, vatswari va yena va khomiwile loko a ri ni 17 wa masiku hi vukhale. Yena ni mana wakwe va yisiwe ekampeni ya khotso le Siberia. Halyna u pfumeleriwe ku tshama ni mana wa yena ku fikela loko a nga ha ri na mafi yo n’wi mamisa, sweswo swi teke ntlhanu wa tin’hweti. Endzhaku ka sweswo, mana wa yena u boheke ku ya tirha, ivi n’wana a yisiwa laha tincece ti hlayisiwaka kona. Ndyangu wa ka hina a wu tshama exifundzheni xa Tomsk, lexi nga ekusuhi ni kwalaho. Vamakwerhu va tsalele vandlha ra ka hina papila, va kombela loko ku ri ni loyi a nga landzaka xinhwanyetana lexi laha tincece ti hlayisiwaka kona, leswaku a ya xi kurisa ku fikela loko vatswari va xona va ntshunxiwile ekhotsweni. Un’wana ni un’wana u hlamarile loko papila rero ri hlayiwa. A swi khomisa gome ni ku twisa ku vava ku va n’wana a va exiyin’weni xo tano.

Va hi nyike nkarhi wo anakanyisisa hi mhaka leyi. Ku hele vhiki. Kambe a ku vanga ni loyi a laveke ku teka xihlangi lexi. Hinkwerhu a hi khome xo tika. Evhikini leri tlhandlameke, buti wa mina u byele Manana a ku: “A hi tekeni xinhwanyetana lexi.”

Manana u te: “Vasia, xana wa titwa leswaku u ri yini? Ana se ndzi dyuhele naswona ndza vabya. Phela ku kurisa n’wana wa munhu un’wana a hi matlangwana. A hi xiharhi. A hi homu kumbe thokazi. I n’wana. Ku tlula kwalaho i n’wana wa munhu un’wana.”

Buti u te: “Manana, hi yona mhaka leyi ndzi nge hi n’wi teka. A hi xiharhi. Anakanya xihlangi xi ri eka swiyimo leswi fanaka ni swa le tikampeni! Xa ha ri xitsongo naswona xi pfumala la nga xi pfunaka.” Hiloko a ku: “Hi ta ku yini loko siku rin’wana munhu a ku eka hina: ‘A ndzi vabya, a ndzi ri ekhotsweni, a ndzi sika kambe a mi ndzi pfunanga’?”

Manana u te: “Kunene, sweswo swi nga endleka, kambe ku kurisa n’wana wa munhu un’wana a hi matlangwana. Ku ta endleka yini loko o tshuka a humeleriwa hi swo karhi loko a ri karhi a tshama na hina?”

Buti u te: “Ku ta endleka yini loko o humeleriwa hi swo karhi kwale a nga kona?” Hiloko a ndzi languta kutani a ku: “Hi loyi Tamara. A xi kona lexi nga n’wi sivelaka ku landza xihlangi lexi a tlhela a vuya na xona. Hi ta tirha hinkwerhu leswaku hi xi wundla.”

Hi dye marhambu ya nhloko hi tlhela hi bula hi mhaka leyi, kutani eku heteleleni hi twanane leswaku ku fanele ku ya mina. Hiloko ndzi ya etikampeni ta le Mariinski. Xikongomelo xa mina a ku ri ku ya landza xinhwanyetana lexi. Vamakwerhu va ndzi khomise minkandziyiso leswaku ndzi famba na yona. Va tlhele va ndzi nyika khamera leswaku ndzi teka mana wa xona xifaniso, leswaku hi ta n’wi tiva hikuva a hi nga n’wi tivi. A ndzi pfumeleriwanga ku nghena ni khamera ekampeni kambe minkandziyiso yona ndzi nghene na yona. Ndzi xave mbita kutani ndzi hoxa minkandziyiso endzeni ka yona ivi ndzi chela mafurha ehenhla ka minkandziyiso. Loko ndzi nghena egedeni, murindzi a nga lavanga ku tiva leswi nga endzeni ka mafurha wolawo. Hikwalaho ndzi kote ku nghena ni minkandziyiso ekampeni.

Ndzi swi kotile ku tivana ni mana wa xihlangi lexi, ku nga Lydia Kurdas. Ndzi kale ndzi etlela ekampeni hikuva maphepha ya ku huma ni n’wana a ma ha lulamisiwa. Hiloko ndzi muka na Halyna. Loko hi fika ekaya, a a ri ni ntlhanu wa tin’hweti ni masikunyana hi vukhale. Hinkwerhu hi endle hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi n’wi khathalela kambe u vabyile swinene. Madokodela a ma ta kambe ma nga xi kumi lexi n’wi dyaka.

Madokodela ma anakanye leswaku i n’wana wa mina kutani ma ndzi holoverile ma ku: “U manana wa njhani? Ha yini u nga n’wi nyiki swakudya?” A hi chava ku vula leswaku n’wana loyi u huma ekhotsweni naswona a hi nga xi tivi lexi hi nga xi vulaka. Ndzi lo rila ndzi nga vuli nchumu. Madokodela ma ndzi holoverile; ma holovele na Manana ma vula leswaku ndza ha ri ntsongo ku va ndzi nga tekiwa nileswaku mina hi ndzexe ndza ha lava ku mamisiwa. A ndzi ri ni malembe ya 18 hi vukhale.

Halyna a a vabyela ku fa naswona a a nga swi koti ku hefemula. Hiloko ndzi nghena ehansi ka switepisi kutani ndzi khongela ndzi ku: “Xikwembu Yehovha, Xikwembu Yehovha, loko ku ri leswaku xihlangi lexi xi ta fa, swa antswa ku fa mina ematshan’weni ya xona!”

Xihlangi lexi xi sungule ku heleriwa hi moya emahlweni ka madokodela. Hiloko ma ku: “Phulani byi hola—xi nge hanyi.” Ma vule leswi emahlweni ka mina—ma tlhele ma swi vula ni le mahlweni ka manana. Manana a a rila. Mina a ndzi ri karhi ndzi khongela. Nkateko wa kona, xihlangi lexi xi hanyile. Xi tshame na hina kukondza mana wa xona a ntshunxiwa. Hi tshame na xona nkombo wa malembe naswona a xa ha tlhelanga xi vabya.

Sweswi Halyna u tshama eKharkov, le Ukraine. I makwerhu wa moya la nga phayona ra nkarhi hinkwawo.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni]

“Xikwembu Yehovha, Xikwembu Yehovha, loko ku ri leswaku xihlangi lexi xi ta fa, swa antswa ku fa mina ematshan’weni ya xona!”

[Xifaniso]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: Tamara Ravliuk (loyi khale a a ri wa ka Buriak), Serhii Ravliuk, Halyna Kurdas, Mykhailo Buriak na Mariya Buriak

[Xifaniso]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: Serhii na Tamara Ravliuk, Mykola na Halyna Kuibida (loyi khale a a ri wa ka Kurdas), Oleksii na Lydia Kurdas

[Bokisi leri nga eka tluka 192]

Xiviko Lexi Humaka Eka Mulanguteri Wa Xifundzha, Hi 1958

“Leswaku munhu a twisisa ku nonon’hwa loku vamakwerhu va langutaneke na kona, u fanele ku tiva leswaku kwalomu ka swirho swa khume swa nhlangano wa vantshwa wa Vukhomunisi swi tshama swi veke makwerhu un’wana ni un’wana tihlo. Ku engetela kwalaho, ku ni vaakelani lava nga vaxengi; vamakwerhu va vunwa; ntsandza-vahlayi wa maphorisa; swigwevo swa le hubyeni leswi minkarhi yin’wana a swi teka malembe ya 25 etikampeni ta nxaniso kumbe emakhotsweni; ku hlongoleriwa eSiberia; ku tirha tanihi hlonga nkarhi wo leha; ni ku pfaleriwa, minkarhi yin’wana u pfaleriwa nkarhi wo leha emakamareni ya khotso lama nga riki na timboni—leswi hinkwaswo swi nga endliwa eka munhu la pfulaka nomu a vulavula hi Mfumo wa Xikwembu.

“Nilokoswiritano, vahuweleri a va chavi nchumu. Va rhandza Yehovha Xikwembu hi timbilu ta vona hinkwato, langutelo ra vona ri fana ni ra tintsumi naswona va tiyimisele ku lwa kukondza va hlula. Va swi tiva leswaku ntirho lowu i wa Yehovha nileswaku wu fanele ku endliwa ku fikela loko wu hetiseka. Vamakwerhu va n’wi tiva loyi va tshembekeke eka yena. Swa va tsakisa ku xanisiwa hikwalaho ka Yehovha.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 199-201]

Mbulavurisano Na Serhii Ravliuk

U velekiwe hi: 1936

U khuvuriwe hi: 1952

Matimu ya yena hi ku komisa: U hete 16 wa malembe emakhotsweni yo hambana-hambana ni le tikampeni ta nxaniso. U sindzisiwe ku rhurha ekaya rakwe ka nkombo. U pfune kwalomu ka vanhu va 150 leswaku va dyondza ntiyiso. Tamara, nsati wa yena ku vulavuriwe hi yena eka matluka 186-9. Sweswi Serhii i nkulu eVandlheni ra Rohan, ekusuhi ni doroba ra Kharkov.

Ndzi tshame malembe ya nkombo eMordvinia. Hambileswi kampa yoleyo a yi sirheleriwe ngopfu, ku hangalasiwe minkandziyiso yo tala loko ndza ha ri kwalaho. Varindzi van’wana a va muka ni minkandziyiso va ya hlaya kutani va yi nyika swirho swa mindyangu ya vona ni maxaka.

Minkarhi yin’wana murindzi a a ta eka mina nivusiku. A ku: “Serhii u ndzi khomele yini namuntlha?”

Ndzi ku: “U nga tsakela yini?”

A ku: “Nchumu wo hlaya.”

Ndzi n’wi vutisa ndzi ku: “Xana ku ta sechiwa mundzuku?”

A ku: “Ina. Mundzuku ku ta sechiwa emuakweni wa vuntlhanu.”

Kutani ndzi ku: “Swi lulamile, u ta kuma Xihondzo xo Rindza emubedweni wo karhi ehansi ka thawula. U xi teka.”

Kunene, ku sechiwile naswona u xi tekile Xihondzo xo Rindza xexo. Kambe varindzi a va nga swi koti ku kuma minkandziyiso leyin’wana hikuva a hi swi tiva ka ha ri emahlweni leswaku ku ta sechiwa. Hi ndlela yoleyo, van’wana va varindzi va hi pfunile. A va wu rhandza ntiyiso kambe a va chava leswaku va ta heleriwa hi ntirho. Emalembeni wolawo yo tala lawa vamakwerhu va ma heteke va ri kwalaho, varindzi va yi vonile ndlela leyi a hi hanya ha yona. Lava nga ni timbilu letinene va swi vonile leswaku a hi na nandzu. Ntsena a va nga ta vula nchumu, hikuva loko vo vula swo karhi a va ta tekiwa va seketela Timbhoni ta Yehovha hikwalaho va heleriwa hi mintirho. Xisweswo va seketele ntirho wa hina hi ndlela yo karhi. A va teka minkandziyiso va ya yi hlaya. Sweswo swi endle leswaku hi nga xanisiwi ngopfu.

Hi 1966 a hi ri vamakwerhu va kwalomu ka 300 eMordvinia. Valawuri a va tiva siku leri Xitsundzuxo xi nga ta khomiwa hi rona. Va endle xiboho xo hi sivela ku xi tlangela lembe rero. Va te: “Leswi mi dyondzaka Xihondzo xo Rindza, hi lava mi tshika ku tlangela Xitsundzuxo. Hi lava ku vona leswaku mi ta endla yini.”

Swirho swa mintlawa yo hambana-hambana ya varindzi swi sale etihofisini ta swona kukondza swi tiyiseka leswaku a hi nge xi tlangeli. Varindzi hinkwavo a va ri etindhawini ta vona: vakamberi, vakongomisi ni mulanguteri wa kampa.

Hiloko hi ya epatwini, laha a hi hlangana kona siku rin’wana ni rin’wana nimixo ni nimadyambu, leswaku hi vitaneriwa mavito. Loko se hi hlanganile hi mavandlha kumbe mintlawa, hi sungule ku famba-famba laha a hi hlangane kona. Entlaweni ha wun’we, makwerhu a a nyikela nkulumo a ri karhi a famba-famba; lavan’wana va rhiye ndleve.

Leswi a hi nga ri na swifanekiselo, ku lo nyikeriwa nkulumo ntsena. Hi nkarhi wolowo, a ku nga ri na mutotiwa ni un’we ekampeni. Hi 9:30 p.m., se a hi hetile, mintlawa hinkwayo yi tlangele xitsundzuxo yi ri karhi yi famba-famba epatwini.

Lexi a xi sele a ku ri ku yimbelela risimu—a hi lava ku yimbelela swin’we tanihi vamakwerhu. Hiloko hi hlengeletana ekusuhi ni yindlu yo hlambela eka yona, leyi a yi ri kule swinene ni le gedeni ra varindzi. Anakanya vavanuna va 300, lava eka vona va 80 ku ya eka va 100 va yimbelelaka nivusiku ekhwatini! Anakanya ngulumelo wa risimu rero! Ndza ha tsundzuka leswaku hi yimbelele risimu ra vu-25 ebukwini ya khale ya tinsimu, leri nge “Ndzi Mi Ferile.” Un’wana ni un’wana a a ri tiva. Minkarhi yin’wana ni masocha lama rindzaka ma ri eswihondzweni a ma hi huwelela ma ku: “Hi kombela mi yimbelela risimu ra vu-25!”

Loko hi sungula ku yimbelela evusikwini byebyo, varindzi hinkwavo va hume etihofisini ta vona hi ku tsutsuma, va ta endlwini yo hlambela eka yona leswaku va ta hi miyeta. Kambe loko va fika, a va swi kotanga ku hi miyeta, hikuva vamakwerhu hinkwavo lava a va nga yimbeleli a va khomane hi mavoko swi tiya, va rhendzele lava yimbelelaka. Hikwalaho varindzi va lo ya hala ni hala kukondza hi heta ku yimbelela. Loko risimu ri herile, hinkwerhu hi hangalakile. Varindzi a va swi kotanga ku tiva lava a va yimbelela ni lava a va nga yimbeleli. A va nga ta swi kota ku pfalela un’wana ni un’wana a ri yexe.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 203, 204]

Mbulavurisano Na Victor Popovych

U velekiwe hi: 1950

U khuvuriwe hi: 1967

Matimu ya yena hi ku komisa: U velekiwe ekhotsweni, mana wa yena i Mariya Popovych, loyi ku vulavuriweke ha yena eka matluka 167-9. U khomiwe hi 1970 kutani a heta mune wa malembe ekhotsweni hikwalaho ko chumayela. Loko nandzu wa yena lowu tekeke masiku manharhu wu ri karhi wu tlhuvutsiwa ehubyeni, vanhu va 35 va hehle Makwerhu Popovych hi leswaku u va chumayerile.

Xiyimo lexi Timbhoni ta Yehovha ti veke eka xona a xi nge tekiwi xi ri xikombiso xa leswaku va vengiwa hi vanhu. Hulumendhe a yi tihlamuleri hi ku helela eku xanisiweni ka vanhu va Xikwembu. Vunyingi bya vatirhela-mfumo a va endla ntirho lowu va nyikiweke wona. Loko hulumendhe yi cinca, vatirhela-mfumo na vona a va cinca va seketela leyintshwa kambe hina a hi cincanga. A hi swi tiva leswaku muvangi-nkulu wa maxangu ya hina u hlavuteriwile eBibeleni.

A hi nga tivoni hi xanisiwa hi vanhu va tihanyi kambe hi nga xi tivi lexi hi xaniseriwaka xona. Ku yi twisisa kahle mphikamakaneta leyi pfukeke entangeni wa Edeni—ku nga mphikamakaneta ya mfanelo ya Xikwembu ya ku fuma, ku hi pfunile leswaku hi kota ku tiyisela. Mphikamakaneta leyi a yi si tlhantlhiwa. A hi swi tiva leswaku hi ni lunghelo ra ku yima ni vuhosi bya Yehovha. Mphikamakaneta leyi a hi yi seketela a yi nga khumbi swilaveko swa vanhu ntsena kambe a yi khumba ni swilaveko swa Hosi ya vuako hinkwabyo. A hi swi twisisa ku antswa leswi khumbekaka eka yona. Sweswo swi hi tiyisile swi tlhela swi endla leswaku hi tshama hi tshembekile niloko hi langutane ni swiyimo leswi tikaka ngopfu. Mhaka leyi a hi yi langutanga hi vonelo ra vanhu.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni]

Hulumendhe a yi tihlamuleri hi ku helela eku xanisiweni ka vanhu va Xikwembu

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 208, 209]

Mbulavurisano Na Mariya Pylypiv

U velekiwe hi: 1934

U khuvuriwe hi: 1952

Matimu ya yena hi ku komisa: Hi 1951 u endzele sesi wa yena eSiberia loyi a hlongoleriweke kwalaho. Mariya u dyondze ntiyiso eSiberia naswona hi ku famba ka nkarhi u tekiwe hi makwerhu la hlongoleriweke kwalaho.

Endzhaku ka ku lova ka Tatana maphorisa ma te ekaya. A ma tele. A ku ri maphorisa ya Huvo ya Xifundzha ni ya Huvo ya Muganga. Ma hi byele leswaku ku nga tshuki ku yimbeleriwa kumbe ku khongeriwa. Hi ma hlamule leswaku a ku na nawu lowu lwisanaka ni ku khongela. Ma lave ku tiva siku leri hi nga ta lahla ha rona. Hi ma byerile kutani ma famba.

Vamakwerhu va fike emahlweni ka nkarhi lowu vekiweke. A swi nga pfumeleriwanga ku hlengeletana kambe vanhu a va pfumeleriwile ku ta enkosini. Hi sungule ku nga si va nkarhi hikuva a hi tiva leswaku maphorisa ma ta fika. Loko un’wana wa vamakwerhu a sungula ku khongela, ku fike lori yi tele hi maphorisa. Kutani loko a heta ku khongela, hi ye exilahlweni.

Ma hi sale endzhaku kutani ma hi pfumelela ku nghena laha ku lahliwaka kona. Loko makwerhu a ku u endla xikhongelo xin’wana, maphorisa ma ringete ku n’wi khoma. Kambe hina vamakwerhu va xisati a hi ma pfumelelanga leswaku ma n’wi khoma. Leswi a ku ri ni maphorisa yo tala, hi rhendzela makwerhu yoloye. Eka mpfilumpfilu wolowo, makwerhu un’wana wa xisati u balekise makwerhu loyi, a n’wi tsemakanyisa hi le xikarhi ka tindlu kutani va nyamalala eximutanini. Hi xitshuketa, munhu la tivanaka ni makwerhu loyi wa xinuna u hundze kwalaho hi movha kutani a n’wi kandziyisa a famba na yena. Maphorisa ma n’wi hlote hinkwako kambe a ma n’wi kumanga. Hiloko ma famba.

Hakanyingi vamakwerhu va xisati a va sirhelela va xinuna. Hi ntolovelo va xinuna hi vona a va sirhelela va xisati, kambe hi nkarhi wolowo swi ve tano. Vamakwerhu va xisati a va fanele ku sirhelela va xinuna. Ku ve ni swiyimo swo tala leswi fanaka ni sweswo.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni]

Hi nkarhi wolowo swi ve tano. Vamakwerhu va xisati a va fanele ku sirhelela va xinuna

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 220, 221]

Mbulavurisano Na Petro Vlasiuk

U velekiwe hi: 1924

U khuvuriwe hi: 1945

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1951-65. Endzhakunyana ka ku hlongoriwa ka Makwerhu Vlasiuk, n’wana wakwe wa jaha u sungule ku vabya kutani a fa. Lembe leri tlhandlameke, endzhaku ka loko nsati wa yena a veleke n’wana un’wana wa jaha, u sungule ku vabya na yena, hiloko a hetelela a file. Makwerhu Vlasiuk u sale ni ricece leri. U tlhele a teka hi 1953 naswona nsati wakwe lontshwa u n’wi pfune ku khathalela ricece rero.

A ndzi ri un’wana wa lava va hlongoleriweke eSiberia va huma eUkraine hi 1951. A hi nga chavi nikatsongo. Yehovha u endle leswaku vamakwerhu va va ni xivindzi xo tano lerova a va ri ni ripfumelo naswona sweswo a swi vonaka hi ndlela leyi a va vulavula ha yona. A nga kona ni un’we loyi a a ta pfuka a hlawule ku ya exiavelweni lexi xo chumayela. Entiyisweni, Yehovha Xikwembu a a ri ni xikongomelo hi ku pfumelela hulumendhe yi hi yisa kwalaho. Hi ku famba ka nkarhi, valawuri va te: “Hi endle xihoxo lexikulu.”

Vamakwerhu va te: “Hi ndlela yihi?”

Va te: “Hi mi tise laha naswona sweswi mi karhi mi hundzula ni vanhu va ndhawu leyi!”

Vamakwerhu va hlamule va ku: “Mi ta tlhela mi endla xihoxo xin’wana.”

Loko va hi ntshunxa va endle xihoxo lexikulu xa vumbirhi hi ku nga hi pfumeleli leswaku hi tlhelela emakaya. Va te: “Yanani kun’wana ni kun’wana kambe mi nga tlheleli emakaya ya n’wina.” Hi ku famba ka nkarhi va swi xiyile leswaku va endle xihoxo lexikulu. Hikwalaho ko hi alela ku tlhelela emakaya, mahungu lamanene ma chumayeriwe etikweni hinkwaro ra Rhaxiya.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 227]

Mbulavurisano Na Anna Vovchuk

U velekiwe hi: 1940

U khuvuriwe hi: 1959

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1951-65. A a ri ni malembe ya khume hi vukhale loko a yisiwa eSiberia. Ku sukela hi 1957 ku ya fika hi 1980, u kandziyise tibuku ta Bibele exihundleni.

Hakanyingi swirho swa KGB a swi ringeta ku hi sindzisa leswaku hi swi komba vamakwerhu. Swi hi kombe swifaniso. A ndzi tala ku hlamula ndzi ku: “Leswi ku vutisaka n’wina, a ndzi tivi nchumu. A ndzi si tshama ndzi va vona vanhu lava mi va lavaka.” Hi yona ndlela leyi a hi swi hlamula ha yona minkarhi hinkwayo. Hi ku famba ka nkarhi, endzhakunyana ko va ndzi catile, ndzi hlangane ni murhangeri wa ndhawu ya ka hina wa KGB loko ndzi ya edorobeni ra Angarsk. A a ndzi tiva kahle hikuva u ndzi vitane ko hlayanyana ehofisini ya yena leswaku a ta ndzi tlhava hi swivutiso.

U te eka mina: “U ndzi byele leswaku a wu n’wi tivi Stepan Vovchuk. Kutani swi tise ku yini leswaku u tekiwa hi yena?”

Ndzi n’wi hlamule ndzi ku: “Xana a ndzi n’wi tivanga hi leswi a wu tshamela ku ndzi komba swifaniso swa yena?”

Hiloko a phokotela mavoko, a ku: “Waswivo! Nandzu wu dya hina nakambe!”

Hiloko hi hleka. A ndzi si tshama ndzi tsakisa xisweswo evuton’wini bya mina.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 229, 230]

Mbulavurisano Na Sofiya Vovchuk

U velekiwe hi: 1944

U khuvuriwe hi: 1964

Matimu ya yena hi ku komisa: U hlongoriwe etikweni hi 1951-65. A a ri ni malembe ya nkombo hi vukhale loko yena, mana wa yena, sesi wakwe ni buti wakwe va yisiwa eSiberia.

Loko va hi yisa eSiberia, va hi byele leswaku hi ta ya fela kwale. A hi nga ehleketi leswaku hi ta kala hi kuma ntshunxeko. Loko hi hlaya eka Xihondzo xo Rindza hi mintsombano leyi khomiwaka ematikweni man’wana, hi khongele Yehovha leswaku onge kan’we ntsena evuton’wini bya hina hi nga va ni lunghelo ro ya entsombanweni wo fana ni leyi va yi khomaka ematikweni man’wana. Kunene, Yehovha u hi katekisile. Hi 1989 hi kote ku va kona entsombanweni wa matiko hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha ePoland. Nyanyuko ni ntsako leswi hi veke na swona entsombanweni wolowo, a swi hlamuseleki.

Vamakwerhu va le Poland va hi amukele hi mandla mambirhi. Hi hete masiku ya mune hi ri kwalaho. Hi ye ni le ntsombanweni! A ku ri ntsako lowukulu ku dyondza leswi engetelekeke hi Yehovha ni ku amukela ndzetelo lowu humaka eRitweni ra Xikwembu. A hi nga tikoti hi ntsako. Hi rungulelane mintokoto ya hina. Hambileswi a hi ri vanhu va tinxaka to hambana-hambana, kambe a hi ri vamakwerhu! Loko hi ri karhi hi rhendzeleka exitediyamu, munhu a a titwa a ri ni ku rhula lokukulu. Endzhaku ka swilo leswi hinkwaswo—leswi ntirho wa hina wu heteke nkarhi wo leha wu yirisiwile—a hi vona onge se hi le misaveni leyintshwa. A hi twanga munhu ni un’we la rhukanaka naswona xin’wana ni xin’wana a xi basile ni ku xonga. Loko nongonoko wu herile a hi tshama swin’we hi tidyela mabulo. Loko xiyimiso xi hela, a hi hatliselanga ku famba; a hi bula ni vamakwerhu, hi teka leti ni letiya. Nakambe a ku ri ni lava va tolokaka loko hi nga ri twisisi ririmi ro karhi. Hambiloko hi nga twanani hi ririmi, a hi tswontswana. A hi tsakile.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 243, 244]

Mbulavurisano Na Roman Yurkevych

U velekiwe hi: 1956

U khuvuriwe hi: 1973

Matimu ya yena hi ku komisa: U hete malembe ya tsevu a ri etikampeni ta khotso hikwalaho ka vukala-tlhelo bya yena. U ve xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Ukraine ku sukela hi 1993.

Ntiyiso wu susumeta munhu leswaku a pfuna ni ku seketela van’wana. Leswi hi swi vonile hi 1998 loko ku ri ni ndhambi leyikulu eTranscarpathia naswona hi vusiku byin’we, madzana-dzana ya vanhu va lahlekeriwe hi makaya ya vona ni hi nhundzu ya vona hinkwayo.

Ku nga si hela masiku mambirhi, ku fike ntlawa wa vamakwerhu laha ku humeleleke kona mhangu kutani wu simeka tikomiti to phalala. Tikomiti leti ti kambisise swilaveko swa ndyangu ha wun’we ni swa ximutana ha xin’we. Swimitana swimbirhi leswi a swi hlaseriwe ngopfu i xa Vary ni xa Vyshkove. Ku nga si hela masiku mambirhi kumbe manharhu, a ku tiviwa leswaku hi yihi mindyangu leyi nga ta pfuniwa nileswaku i vamani lava nga ta yi pfuna. Hiloko vamakwerhu va fika hi tilori kutani va sungula ku susa ndzhope wolowo wo tala swonghasi hi mafoxolo.

Va te ni timhandzi kutani sweswo swi siye un’wana ni un’wana exifundzheni lexi a hlamarile. Lava va nga riki Timbhoni a va swi kholwanga leswi va swi voneke. Makwerhu un’wana wa xisati wa le Vyshkove a a ri endhawini leyi vamakwerhu a va ri karhi va susa ndzhope hi mafoxolo. Muhleri un’wana wa mahungu u n’wi tshinelerile kutani a n’wi vutisa: “Xana wa va tiva vanhu lava?”

U te: “A ndzi va tivi hi ku helela hikuva hi vulavula tindzimi to hambana-hambana—Xiromania, Xihangari, Xiukraine ni Xirhaxiya. Kambe ndzi tiva nchumu wun’we: I vamakwerhu naswona va le ku ndzi pfuneni.”

Ku nga si hela masiku mambirhi kumbe manharhu, vamakwerhu va rhumele van’wana leswaku va ya pfuna ni ku khathalela mindyangu leyi rhurheleke etindhawini tin’wana. Hambiswiritano, endzhaku ka hafu ya lembe kwalomu ka tindlu hinkwato ta Timbhoni a ti akiwe hi vuntshwa naswona Timbhoni ti ve to sungula endhawini yoleyo ku tlhelela emakaya ya tona lamantshwa.

[Chati leyi nga eka tluka 254]

(Hlaya nkandziyiso)

Maphayona Ya Nkarhi Hinkwawo eUkraine (1990-2001)

10 000

8 000

6 000

4 000

2 000

0

1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001

[Chati leyi nga eka tluka 254]

(Hlaya nkandziyiso)

Timbhoni Ta Yehovha eUkrainea (1939-2001)

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

1939 1946 1974 1986 1990 1992 1994 1996 1998 2001

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mimepe leyi nga eka tluka 123]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

UKRAINE

VOLYN’

HALYCHYNA

Lvov

TRANSCARPATHIA

BUKOVINA

KIEV

Kharkov

Dnepropetrovsk

Luhans’k

Zaporozh’ye

Donetsk

Odessa

CRIMEA

LWANDLE RA NTIMA

TURKEY

BULGARIA

ROMANIA

MOLDOVA

POLAND

BELARUS

RUSSIA

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 118]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 127]

Vojtech Chehy

[Xifaniso lexi nga eka tluka 129]

Ntsombano wo sungula edorobeni ra Borislav, eHalychyna, hi August 1932

[Xifaniso lexi nga eka tluka 130]

Ntsombano wa le Solotvyno, eTranscarpathia, hi 1932

[Xifaniso lexi nga eka tluka 132]

Mariya na Emil va ka Zarysky va hete malembe ya 40 va tshembekile exiavelweni xa vona xa ku va vahundzuluxeri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 133]

Vuhlayiselo byo sungula bya tibuku eUkraine a byi ri eka yindlu leyi, eUzhgorod, ku sukela hi 1927 ku ya eka 1931

[Xifaniso lexi nga eka tluka 134]

Vahuweleri va lunghekele ku ya evutirhelini hi bazi exifundzheni xa Rakhiv lexi nga eswifundzheni swa le Tintshaveni ta Carpathian, hi 1935: (1) Vojtech Chehy

[Xifaniso lexi nga eka tluka 135]

Rhekhodo yo sungula ya gramafoni leyi nge “Vukhongeri ni Vukreste,” hi Xiukraine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 136]

Vandlha ra le Kosmach hi 1938: (1)Mykola Volochii a a ri ni tihanci timbirhi kutani a xavisa yin’we leswaku a ta xava gramafoni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 137]

Ludwik Kinicki, wa ha tsundzukiwa hi vo tala tanihi mutirheli la hisekaka naswona u fele ekampeni ya nxaniso ya Manazi a ha tshembekile eka Yehovha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 142]

Illia Hovuchak, la dlayiweke hi Magestapo endzhaku ko nyiketeriwa hi mufundhisi wa Khatoliki, u kombisiwe laha (ehenhla, eximatsini) a ri na Onufrii Rylchuk va ya eku chumayeleni eswifundzheni swa le tintshaveni naswona (exineneni) a ri na Paraska nsati wakwe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 146]

Anastasiya Kazak (1) swin’we ni Timbhoni tin’wana ekampeni ya nxaniso ya le Stutthof

[Swifaniso leswi nga eka tluka 153]

Ivan Maksymiuk (la nga na Yevdokiya, nsati wakwe laha henhla) na Mykhailo, n’wana wakwe (exineneni), a va byi landzulanga vutshembeki bya vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 158]

Minkandziyiso yo sungula ya Bibele hi Xiukraine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 170]

Loko Hryhorii Melnyk a ri ni 20 wa malembe hi vukhale, a a fanele a khathalela tindzisana ta yena timbirhi ta xinuna ni yin’we ya xisati

[Xifaniso lexi nga eka tluka 176]

Mariya Tomilko u tiyisele malembe ya 15 a ri ekhotsweni kambe u tshame a tshembekile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 182]

Nutsu Bokoch loko n’wana wa yena wa nhwanyana a n’wi endzerile swa xinkarhana ekhotsweni, hi 1960

[Swifaniso leswi nga eka tluka 185]

Lydia na Oleksii Kurdas (laha henhla), va khomiwe va tlhela va pfaleriwa etikampeni leti nga riki endhawini yin’we loko Halyna, n’wana wa vona wa nhwanyana a ri ni masiku ya 17 hi vukhale; Halyna Kurdas, (exineneni) loko a ri ni malembe manharhu hi vukhale: Xifaniso lexi xi tekiwe hi 1961 loko vatswari va yena va ha ri ekhotsweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 191]

Evusikwini lebyi rhangeleke siku ra vona ra mucato, Hanna Shyshko na Yurii Kopos va khomiwile kutani va gweviwa khume ra malembe ekampeni ya khotso. Va catile endzhaku ka khume ra malembe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 191]

Yurii Kopos u hete kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa lembe-xidzana a ri emakhotsweni yo hambana-hambana ni le tikampeni ta nxaniso ta le Soviet

[Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Pavlo Ziatek u nyiketele vutomi bya yena hinkwabyo entirhweni wa Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 196]

Papila ra May 18, 1962, leri humaka eka Nathan H. Knorr ri ya eka vamakwerhu va le U.S.S.R.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 214]

Minkandziyiso ya le Ukraine ni ya tindhawu tin’wana ta le Soviet Union a yi kandziyisiwa emabakweni lama fanaka ni leri, evuxeni bya Ukraine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 216]

Ehenhla: Xintshabyana lexi tlhumeke endzeni-ndzeni ka Tintshava ta Carpathian, laha Ivan Dziabko a a tirhela kona ebakweni leri tumbeleke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 216]

Exikarhi: Mykhailo Dioloh u tshame ekusuhi ni nomu wa khale ka bako leri a a tisela Ivan Dziabko maphepha eka rona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 216]

Exineneni: Ivan Dziabko

[Xifaniso lexi nga eka tluka 223]

Bela Meysar u hete malembe ya 21 ekhotsweni naswona Regina nsati wa yena la tshembekeke u hambete a n’wi endzela, a famba mpfhuka wa tikhilomitara leti tlulaka 140 000

[Xifaniso lexi nga eka tluka 224]

Michael Dasevich u hlawuriwe ku va nandza wa tiko hi 1971

[Xifaniso lexi nga eka tluka 233]

Ku tsarisiwa ka Timbhoni ta Yehovha eUkraine hi February 28, 1991, a ku ri ko sungula exifundzheni xa U.S.S.R.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 237]

Entsombanweni wa matiko hinkwawo wa 1993 eKiev, ku khuvuriwe vanhu va 7 402, ku nga nhlayo leyikulu swinene ya lava va nga tshama va khuvuriwa entsombanweni wun’we ematin’wini ya manguva lawa ya vanhu va Xikwembu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 246]

Ku thwasa ka swichudeni swa ntlawa wo sungula wa Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eLvov, eku sunguleni ka 1999

[Xifaniso lexi nga eka tluka 251]

Ehenhla: Muako wa Holo ya Mfumo laha ndyangu wa Bethele wu tirheleke kona ku sukela hi 1995 ku ya fika hi 2001

[Xifaniso lexi nga eka tluka 251]

Exikarhi: Yindlu leyi tirhisiweke hi ndyangu wa Bethele hi 1994-5

[Xifaniso lexi nga eka tluka 251]

Ehansi: Holo ya Mfumo edorobeni ra Nadvirna—hi yona yo sungula ku akiwa eka nongonoko lowuntshwa wa ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo eUkraine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 252, 253]

(1-3) Rhavi lera ha ku nyiketeriwaka eUkraine

[Xifaniso lexi nga eka tluka 252]

(4)Komiti ya Rhavi ku suka eximatsini ku ya exineneni: (lava tshameke) Stepan Hlinskyi, Stepan Mykevych; (lava yimeke) Andrii Semkovych, Roman Yurkevych, John Didur na Jürgen Keck

[Xifaniso lexi nga eka tluka 253]

(5) Theodore Jaracz a ri karhi a vulavula loko ku nyiketeriwa rhavi ra le Ukraine hi May 19, 2001