Curaçao

Xihlala xa Aruba, Bonaire ni xa Curaçao swi tiviwa tanihi swihlala leswi vuriwaka ABC. Swi kumeka eribuweni ra Venezuela naswona swi ni vuxongi bya swona byo hlawuleka. Vuxongi bya kona byi hambanile ni bya swihlala swa Kharibiya leswi tlhumeke, swona swi sasekisiwa hi makwandzasi lama nga ni munyama lowu hlamarisaka nivusiku, lowu hambaneke ni mivala leyi munhu a yi vonaka ninhlikanhi.

Hikwalaho ka leswi mpfula yi nga niki ngopfu, swimila swo fana ni timhangani letikulu—leswikulu swa kona swi vuriwaka kadushi—swi kula hi vunyingi, swi tata ndhawu hinkwayo. Mirhi yin’wana leyi kulaka hi vunyingi hi leyi vuriwaka divi-divi, leyi tiviwaka hi xiluva xa yona xo hlawuleka, lexi voyamelaka tlhelo rin’we. Ku fana ni tindlu ta vurindzi, mirhi yoleyo yi yime yi ku thwii, ehansi ka xibakabaka, ku ri xitsundzuxo xa leswaku i khale yi ri kona endhawini yoleyo. Timbuti ti yingayinga endhawini yoleyo ni ku tlalamba-tlalamba emapatwini ya kwalaho.

Xihlala xa Aruba ni xa Bonaire swi endla mali hi vavalangi, kasi xa Curaçao xi endla mali hi ku cela oyili ni ku yi tengisa ni hi ku xavisa swilo eribuweni. Xihlala ha xin’we xi ni muchini lowu hambanisaka mati ya lwandle ni munyu, leswaku ku kumeka mati yo nwa ni ku endla matimba ya gezi.

Swihlala leswi swi nga ni vaaki lava nga tluliki 250 000 sweswi, swi kumiwe hi lembe-xidzana ra vu-15, hi vanhu va le Spaniya. Hi ku famba ka nkarhi, swihlala leswi swi wele ehansi ka Madachi, naswona hambileswi hi nkarhinyana swi veke ehansi ka Mafurwa ni Manghezi, swi tlhele swi wela ehansi ka Madachi hi 1815. Ku sukela hi 1954, nhlangano lowu vuriwaka Netherlands Antilles, lowu eku sunguleni a wu vumbiwa hi swihlala leswi swa ABC ni swin’wana swinharhu leswi welaka eka Swihlala swa Leeward, wu sungule ku lawula timhaka-xikaya ta swihlala leswi. Kambe hi 1986, xihlala xa Aruba xi nyikiwe leswi vuriwaka status aparte, kumbe ntshunxeko.

Ndhavuko Ni Ririmi

Loko swihlala leswi swa ha ri ehansi ka mfumo wa Madachi, a swi ri ni ntshunxeko wa vukhongeri. Vaaki vo tala va nghena kereke ya Rhoma Khatoliki hambileswi Maprotestente na wona ma nga lo vuya. Nakambe ku ni ntlawa lowukulu wa Vayuda eCuraçao. Vanhu lava humaka eka tinxaka ta 40 ku ya eka 50 emisaveni hinkwayo va tshama swin’we hi ku rhula hambileswi va hlanga-hlanganeke. Xihlala ha xin’we xi namarhele ndhavuko wa xona hambileswi vanhu lava va tirhisaka ririmi rin’we. Ntiyiso wa Bibele wu byariwile eka vanhu lava vo hambana-hambana naswona wu ye emahlweni wu kula.

Vanhu lava va vulavula tindzimi to hambana-hambana naswona swa olova ku va va lahlekeriwa hi ririmi ra rikwavo hikuva swi tolovelekile ku cincela eka ririmi rin’wana. Hambileswi Xidachi ku nga ririmi ra ximfumo naswona Xinghezi ni Xipaniya swi tirhisiwaka ngopfu eka swa mabindzu, ririmi ra kwalaho i Xipapiamento. Van’wana va vula leswaku Xipapiamento xi davuke eSwihlaleni swa Cape Verde eAfrika Vupela-dyambu, ku nga si fika lembe-xidzana ra vu-17. Maputukezi ma fike ma tshama eswihlaleni leswi leswaku ma ta kota ku hlasela Afrika, naswona leswaku vantima ni Maputukezi va kota ku vulavurisana, ku sunguriwe ririmi lerintshwa ra Xicreole—ku nga mpfangano wa tindzimi ta vantima ni ta Maputukezi. Ririmi rero leri hlanganisaka vanhu va tindzimi to hambana-hambana ri vuriwa lingua franca. Endzhaku, mahlonga lama tisiweke eswihlaleni leswi, ma dyondzisiwe ririmi rero. Hi ku famba ka nkarhi, ririmi rero ri sungule ku pfanganisiwa ni Xidachi, Xipaniya, Xinghezi ni Xifurwa. Vuyelo bya kona byi ve leswaku Xipapiamento xi katsa tindzimi teto hinkwato.

Kahle-kahle, ririmi leri hlanganisaka vanhu va tindzimi to hambana-hambana, leri sunguriweke hi mahlonga ivi ri sungula ku tirhisiwa hi vanhu va swihlala sweswo, a ku ri ndlela ya leswaku vanhu va kota ku vulavurisana nileswaku va hlangana. Hambiswiritano, ku sungule ku tirhisiwa ririmi rin’wana leri hlanganisaka vanhu va tindzimi to hambana-hambana. Hi leri ku vulavuriweke ha rona eka Sofaniya 3:9, leyi nge: “Hikuva enkarhini wolowo ndzi ta endla leswaku vanhu va hundzukela eka ririmi leri tengeke, leswaku hinkwavo va vitana vito ra Yehovha, va n’wi tirhela hi mbilu yin’we.” ‘Ririmi leri ro tenga’ a ri hlanganisanga vanhu va swihlala leswi ntsena—ri endla leswaku va herisa mindzilakana ya ntshamisano, vuxaka minkarhi yin’wana ni ya vutiko—kambe ri tlhele ri va hlanganisa ni nhlengeletano ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha. Hambileswi ku nga ni mavandlha ya Xipapiamento, Xinghezi, Xipaniya ni Xidachi, ririmi leri ra ntiyiso wa Bibele, leri hlanganisaka vanhu va tinxaka hinkwato, ri hlanganise vamakwerhu va va ni vun’we lebyi tiyeke bya rirhandzu.

Ku Fika Ka Ntiyiso

A swi tiveki hi ku kongoma leswaku timbewu ta ntiyiso ti byariwe rini ro sungula eswihlaleni leswi. Rivoningo ra ntiyiso ri voninge hi ndlela leyi nga xiyekiki, ri susa munyama lowu a wu funengete swihlala leswi, lowu ku sukela khale kereke ya Rhoma Khatoliki a yi wu namarherile. Eku heleni ka va-1920 na va-1930, vanhu va nga ri vangani va chumayele eswihlaleni leswi. Nakambe, muxavisi loyi a a xavisa tibuku ta vukhongeri u byale timbewu ta ntiyiso a nga swi xiyanga, hikuva eka tibuku leti a a ri na tona, a ku ri ni tibuku leti kandziyisiweke hi nhlengeletano ya Xikwembu. Vana vambirhi va vanhwanyana va muxavisi loyi, ku nga Pearl na Ruby va tirhe swin’we na yena kutani endzhaku va va Timbhoni ta Yehovha. Havumbirhi bya vona va tshame va tshembekile ku fikela namuntlha.

Hi 1940, Makwerhu Brown wa le Trinidad, loyi a a thoriwile laha oyili yi tengisiwaka kona, u khuvule vanhu vo sungula eCuraçao—ku nga vanhu va ntlhanu lava a va dyondziseke ntiyiso. Van’wana va vona a ku ri Martin na Wilhelmina va ka Naarendorp na Eduard van Marl, hinkwavo ka vona va huma eSuriname.

Anita Libretto, n’wana wa nhwanyana wa va ka Naarendorp, u ri: “Hi 1940 a ndzi ri ni malembe ya tsevu hi vukhale. Ndza ha tsundzuka leswaku vatswari va mina a va dyondzisiwa ntiyiso hi makwerhu la vulavulaka Xinghezi. Vona a va vulavula Xidachi naswona a swi va tikela ku twa Xinghezi, kambe va we va pfuka na xona hiloko va khuvuriwa endzhaku ka tsevu wa tin’hweti. Minhlangano a yi khomeriwa endlwini ya ka hina kambe a yi nga hlelekanga ku fana ni leswi yi nga xiswona namuntlha. Madyambu man’wana a ku dyondziwa ku kala ku va matakuxa, hikuva vatswari va mina a swi va tikela ku twisisa tibuku leti tsariweke hi Xinghezi.” Leswi ntlawa wolowo lowutsongo a wu tilumaluma loko wu vulavula Xipapiamento naswona ku ri hava minkandziyiso leyi tsariweke hi ririmi rero, a ku chumayeriwa ngopfu hi Xinghezi.

Kahle-kahle, vanhu va kwalaho a va nga swi tolovelanga ku hlaya Bibele hikuva Kereke ya Khatoliki a yi swi yirisile. A swi tolovelekile ku va vafundhisi va tekela vanhu Tibibele loko va va kuma va ri na tona. Eku sunguleni, un’wana wa vafundhisi a a landzelela vamakwerhu, a hima ehansi hi nenge a ri karhi a huwelela a ku: “Tshikani tinyimpfu ta mina!”

Timbewu Leti Byariweke eAruba Ni Le Bonaire

Hi 1943, John Hypolite, loyi a nga tshama a va Musavata na Martin Naarendorp, va endzele xihlala xa Aruba kutani va heta masiku ya vona ya ku wisa va ri karhi va chumayela mahungu lamanene. Vumbhoni byi kombisa leswaku hi vona vo sungula ku chumayela mahungu lamanene exihlaleni xexo. Endzhaku ka loko va tlhelele eCuraçao, Makwerhu Hypolite u tsalele yindlu-nkulu le Brooklyn, a kombela leswaku ku rhumeriwa vanhu van’wana va ta pfuna ensin’wini yoleyo. Loko ku hundze malembe manharhu, ku rhumeriwe varhumiwa, kambe yena u fe va nga si fika. Hambiswiritano, vamakwerhu va le Curaçao lava nga ni xivindzi vo kota John Hypolite, va yingise xitsundzuxo lexi kumekaka eka Eklesiasta 11:6 kutani va byala mbewu hi vunyingi, leyi endzhaku yi mileke yi tlhela yi kula.

Hi 1944, Edmund Cummings wa le Grenada na Woodworth Mills wa le Trinidad, va fike exihlaleni xa Aruba. Va thoriwe laha oyili yi tengisiwaka kona eSan Nicolas. Doroba ra San Nicolas leri nga emakumu ka xihlala lexi hi le vuxeni, ri ni valuveri vo tala lava humaka eswihlaleni hinkwaswo swa West Indies, lava taka va ta tirha laha oyili yi tengisiwaka kona. Makwerhu Mills, la nga xivulavuri lexi hisekaka, u veke xisekelo lexinene xa ku chumayela mahungu lamanene. Hi March 8, 1946, Makwerhu Mills na Makwerhu Cummings va simeke vandlha rintshwa leri ra Xinghezi eSan Nicolas. Vandlha rero a ri ri ni vahuweleri va 11, naswona Makwerhu Mills u ve nandza wa nhlangano (wa vandlha).

Vanhu vo sungula ku khuvuriwa endhawini yoleyo va khuvuriwe hi June 9, 1946. Un’wana wa lava khuvuriweke a ku ri Timothy J. Campbell na Wilfred Rogers, kutani loko lembe ra 1946 ri hela, nhlayo ya vahuweleri yi andzisiwe kambirhi. Hi ku famba ka nkarhi, Timbhoni leti luveleke—ku nga va ka Buitenman, va ka De Freitase, va ka Campbell, va ka Scott, va ka Potter, va ka Myer, va ka Titre ni va ka Faustin ni van’wana—ti sungule ku hlanganyela evandlheni leri.

Makwerhu Mills u humelele ngopfu eku chumayeleni hi xitshuketa naswona mutirhi-kulobye la vuriwaka Oris, loyi a a tiva ku tsala rungula hi ku komisa, u amukele ntiyiso. U khuvuriwe hi January 1947. Makwerhu Mills a nga kumanga makwerhu wa xisati ntsena, kambe u kume ni munghana wa vukati hikuva hi ku famba ka nkarhi yena na Oris va tekanile. Hi 1956 va rhambiwe ku ya eka ntlawa wa vu-27 wa Gilead, ivi va averiwa eNigeria.

Emahlweni ka lembe ra 1950, ntirho wo tala wo chumayela eAruba a wu endliwa edorobeni ra San Nicolas, hikuva vunyingi bya vanhu va ndhawu yoleyo a va vulavula Xinghezi naswona vamakwerhu a swi va tikela ku vulavula Xipapiamento. A ku na munhu la amukeleke ntiyiso eAruba kukondza ku fika nkarhi wolowo. Nkaneto lowu phikelelaka wa Kereke ya Khatoliki wu kucetele vanhu lava tolovelekeke ni lava nga ni xinghana va le Aruba, leswaku va lwa ni Timbhoni, kutani sweswo swi endle leswaku ku nga vi na nhluvuko. Eku sunguleni a swi tolovekile ku vona n’wini wa muti la kariheke a hlongorisa Mbhoni hi banga. Minkarhi yin’wana vamakwerhu va cheriwe hi mati yo hisa kumbe va sasateriwa hi timbyana. Kasi minkarhi yin’wanyana vini va miti a va nghenisa vamakwerhu etindlwini ta vona ivi va va siya va ri voxe. Eswihlaleni leswi, i ndzhukano loko munhu a nga amukeli vaendzi.

Edwina Stroop, la phayonaka eAruba u ri: “Vafundhisi lava, a va chavisa vanhu hi ku va byela leswaku va ta va loya loko vo tshika kereke.” Hambiswiritano, sweswo a swi hetanga matimba ya vamakwerhu hikuva rirhandzu leri a va rhandza Yehovha ha rona, ri endle leswaku va tiyisela.

Timbewu tin’wana ta swimilana swa le mananga ta swi kota ku tshama nkarhi wo leha kukondza ku na mpfula leyi ringaneke leswaku ti mila ivi ti hetelela ti humesa swiluva swo saseka. Swi ve tano ni le mhakeni ya Jacobo Reina, loyi a a tirha endzilakanini wa le Bonaire. U kume buku leyi nge Creation hi 1928. Hambileswi a tswaleriweke endyangwini lowu nghenaka kereke ya Rhoma Khatoliki, u kambisise tikereke ta Vuprotestente kambe a ti n’wi enerisanga. Loko a ri karhi a hlaya buku leyi nge Creation, ntiyiso wu sungule ku va erivaleni. Buku leyi yi xaxamete tibuku tin’wana leti kandziyisiwaka hi malandza ya Yehovha, kambe a swi nga koteki leswaku Jacobo a ti kuma. Endzhaku ka 19 wa malembe, loko a endzele sesi wa yena le Curaçao hi 1947, u hlangane ni murhumiwa loyi a a dyondzela sesi wa yena. U vutise murhumiwa loko a ri ni tibuku leti nga enxaxamelweni lowu hi mpfhuka a wu hlayise exipachini xakwe. U teke tibuku hinkwato leti a ti ri enkwameni wa murhumiwa, kwalomu ka tibuku ta 7 na swibukwana swa 13 kutani a endla xikhokhelo xa magazini wa Xihondzo xo Rindza ni wa Xalamuka! Eku heteleleni u xurhile eka ndlala ya moya leyi ku nga khale yi n’wi khomile. Ina, timbewu ta moya leti byariweke khale, a ti ta hetelela ti kume mati lama ringaneke leswaku ti mila.

Ku Fika Ka Varhumiwa Vo Sungula eCuraçao

Hi May 16, 1946, Thomas Russell Yeatts na Hazel, nsati wakwe, lava nga mathwasana ya ntlawa wa vutsevu wa Gilead, va fike eCuraçao, ku nga nsimu leyi a yi nga si tshama yi tirhiwa. Makwerhu Yeatts u ve ni nsusumeto lowukulu entirhweni wa swihlala leswi, naswona u tshame exiavelweni xakwe malembe yo tlula 50 kukondza loko a fa hi 1999. Hambileswi a tshikeke ku va mulanguteri swa xinkarhana, u ve exiavelweni xexo ku sukela hi 1950 ku ya fika hi 1994. A a ri munhu wa misavu, la tshamaka a ri ni langutelo lerinene naswona ripfumelo ra yena a ri nga tsekatsekiki, u ve ni lunghelo ra ku vona ku andza lokukulu entirhweni wa ku chumayela hi Mfumo.

Hazel, loyi a seketeleke nuna wakwe hi ku tshembeka, u tshembekile exiavelweni xakwe ku fikela namuntlha naswona i xikhutazo eka hinkwavo. Wa ha ri tsundzuka kahle siku leri a fikeke ha rona erivaleni ra swihaha-mpfhuka ivi a amukeriwa hi malwandla hi Makwerhu Naarendorp na Makwerhu Van Marl swin’we na Clement Fleming, loyi a a tsakela hi nkarhi wolowo.

Phela Clement u kume buku leyi nge Children, a yi hlaya, a va a khorwisekile leswaku u kume ntiyiso. Loko a ha ri ntsongo, u tshike Kereke ya Rhoma Khatoliki hikuva a a nga pfumelelani ni tidyondzo to tala ta yona. Hi ku famba ka nkarhi u sungule ku hlangana ni Timbhoni, hi yona mhaka leyi a a ri kona loko ku amukeriwa varhumiwa vo sungula. Hi July 1946, u khuvuriwe hi murhumiwa lontshwa, ku nga Russell Yeatts. Makwerhu Fleming wa ha ri muhuweleri wa Mfumo naswona u ri: “Hambileswi ndzi nga ni malembe ya 93 hi vukhale, ndza ha ri ni ntshembo wa ku pona Armagedoni ndzi nghena emisaveni leyintshwa ndza ha hanya.” Xolexo i xikombiso lexinene xa ripfumelo ni xa ku tiyisela!

Makwerhu wa xisati Yeatts u ri: “Loko hi suka erivaleni ra swihaha-mpfhuka hi yisiwe endlwini leyi nga ni makamara mambirhi ehenhla ka vhengele leri xavisaka mincila ya tinguluve ni tihlampfi leti omisiweke hi munyu. Yindlu leyi a yi nga ri na fanichara ni vuhlambelo, hikwalaho hi hete tinh’weti ta tsevu hi ri karhi hi hlambela exithezini xa le hansi, kukondza hi kuma ndhawu yin’wana yo tshama eka yona.” Hambileswi Hazel a a tshamela ku va ni nchuluko, yena na Russell a va helanga matimba. Hi ku famba ka nkarhi, Makwerhu Yeatts u te: “Lexi endlaka leswaku vutomi byi tsakisa, ngopfu-ngopfu eka malandza ya Yehovha, a hi swiyimo, xivono xa ndhawu hambi ku ri ririmi, kambe i vanhu. Naswona va kumeka exiavelweni xin’wana ni xin’wana.”

Loko va ri karhi va dyondza ririmi ra kwalaho, ku nga Xipapiamento, varhumiwa lava nga heliki mbilu a va fanele ku dyondzisa vanhu va le Curaçao ririmi leri tengeke ra ntiyiso, leri hlanganisaka vanhu va tindzimi hinkwato. Un’wana wa lava dyondzisiweke ririmi leri i Camilio Girigoria, la nga wo sungula ku khuvuriwa endhawini yoleyo, hi 1950. Leswi a a tirha laha oyili yi tengisiwaka kona, u kume ntiyiso hi ku burisana ni vamakwerhu vo hambana-hambana, lava katsaka Henricus Hassell, muchumayeri la hisekaka wa mahungu lamanene. Camilio, loyi sweswi a nga ni malembe ya 78 hi vukhale, i nkulu naswona u pfune vanhu va 24 leswaku va hetelela va tinyiketerile. Hi 1946, varhumiwa va simeke vandlha ro sungula ra Xinghezi eCuraçao, kambe vandlha leri ra Xipapiamento ri simekiwe hi 1954.

Xihlala Xa Aruba Xi Hambeta Xi Voningeriwa Hi Ntiyiso

Hi July 1949, Henry na Alice va ka Tweed, lava humaka eCanada naswona va ri va ntlawa wa vu-12 wa Gilead, va ye eAruba laha va fikeke va hoxa xandla eku dyondziseni ka ririmi leri tengeke. Henry a a lehile a tlhela a lala naswona a a tiviwa hi tintswalo ni vumunhu bya yena lebyinene; Alice a a tiviwa hi leswi a a hisekela ntirho wa nsimu swinene naswona a ri ni nkhinkhi ni misavu. A va ri vona varhumiwa ntsena lava tshameke ni ku tirha eswihlaleni leswinharhu naswona moya wa vona wa ku tinyiketela ni ku hiseka ka vona swa ha tsundzukiwa hi rirhandzu endzhaku ka makume ya malembe.

Hi 1950, William Yeatts (muzala wa Russell) na Mary, nsati wakwe, va thwase eka ntlawa wa vu-14 wa Gilead naswona va averiwe eCuraçao. Hi 1953 va ye eAruba. Kwalomu ka malembe ya 50 ku sukela hi lembe rero, va ha ri exiavelweni xa vona—i swikombiso leswinene swa ripfumelo ni ku tiyisela. Hi ku famba ka nkarhi, Mary u tiviwe hi ku hisekela vutirheli. Minkarhi hinkwayo a a nga pfumaleki entirhweni wa ku chumayela, kasi Bill u khomeke ngopfu eku hundzuluxeleni ka minkandziyiso ya Bibele. Mavandlha mambirhi ya kwalaho ya Xinghezi a ma endlanga nhluvuko kukondza ku fika Bill na Mary. Bill na Mary va sungule ku byala timbewu ta ntiyiso eka vanhu va le Aruba lava vulavulaka Xipapiamento, a va nga heli mbilu naswona a va endla swilo hi ku hlelaka. Hakatsongo-tsongo matshalatshala ya vona ma veke mihandzu. Bill u ri: “Hi sungule ku khoma Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza ehansi ka murhi lowukulu lowu vuriwaka kwihi, ejarateni ra kaya ra varhumiwa. Minkarhi yin’wana a ku ta vanhu va kwalomu ka 100. A hi tshama emabencini lawa kereke ya Khatoliki a yi nga ha ma tirhisi.” Hi ve ni Xitsundzuxo xa rifu ra Kreste hi 1954 kutani endzhaku ka xona hi hlele leswaku ku va ni Dyondzo ya Buku ya Vandlha hi Xipapiamento.

Munhu Wo Sungula Ku Dyondza Ntiyiso Wa Bibele eAruba

Loko Gabriel Henriquez a ha ri jaha, minkarhi yin’wana a a byi chela ngopfu hi mahelo-vhiki lerova hi Musumbhunuku nimixo a tsandzeka ku ya entirhweni laha oyili yi tengisiwaka kona. Muungameri wa yena a a lava leswaku a antswisa mahanyelo ya yena, hambileswi yena hi byakwe a a nga pfumeli eka Xikwembu, u endlele Gabriel nyiko ya xikhokhelo xa Xalamuka!, a tiyisekile leswaku yi ta n’wi pfuna. Hi ku famba ka nkarhi, Gabriel u hlangane ni va ka Tweed, lava a va dyondzela mukon’wana wakwe Bibele. Leswi dyondzo leyi a yi fambisiwa hi Xipaniya, Gabriel a a hundzuluxelela mukon’wana wakwe rungula leri dyondziwaka. Ku nga ri khale, Gabriel u sungule ku tsakela naswona hi 1953, Bill na Mary Yeatts va sungule ku n’wi dyondzela. Gabriel u ri: “Eku heteleleni ndzi kote ku kuma tinhlamulo hinkwato ta swivutiso swa mina.” Hi 1954 u tinyiketerile eka Yehovha naswona u ve wo sungula ku khuvuriwa eAruba.

Vandlha ro sungula ra Xipapiamento, leri nga ni vahuweleri va 16, ri simekiwe hi 1956 naswona eku heleni ka lembe ra ntirho ra 1957, a ku vika vahuweleri va 26. Xikan’we loko vanhu va le Aruba va xiye tidyondzo ta mavunwa ta “Babilona Lonkulu” naswona ku nga ha ri na lexi va chavisaka, va rhandze ntiyiso kutani va va vachumayeri va mahungu lamanene lava hisekaka. (Nhlav. 17:5) Un’wana wa vanhu lava a ku ri Daniel Webb. Yena na Ninita, nsati wakwe, lava eku sunguleni a va kaneta, va amukele ntiyiso naswona va ve vahuweleri va Mfumo lava hisekaka. Xana van’wana a va ta landzela xikombiso xa vona?

Ku fana na Daniel, vanhu van’wana vo tala va dyondze ntiyiso kutani va wu pfumelela leswaku wu hundzula vutomi bya vona ni bya mindyangu ya vona. Un’wana wa vanhu lava sunguleke ku dyondza a ku ri Pedro Rasmijn. Siku rin’wana loko a fika ekaya, Pedro u kume Maria, mana wa yena, la nga Mukhatoliki la tinyiketeleke a handzulele tibuku ta yena leti a dyondzaka ha tona. Leswi a a nga si ambala vumunhu lebyintshwa u tirihiserile hi ku fayetela swifaniso swa mana wakwe. Hi ku hlundzukisiwa hi leswi Pedro a swi endleke, Maria u ye a ya rila eka mufundhisi, kutani mufundhisi a vula leswaku Pedro u tiyisile leswaku swifaniso sweswo a swi pfuni nchumu! Hi ku hlundzuka, u hlongole mufundhisi ivi a endla xiboho xa ku kambisisa Bibele hi yexe. Hikwalaho ka sweswo, Maria na Genaro, nuna wakwe va nyiketele vutomi bya vona eka Yehovha. Vona ni vana va vona va 11, switukulwana swa 26 ni xitukulwana-nguwe xin’we—ku nga vanhu va 40—hinkwavo va tirhela Yehovha!

Daniel van der Linde, mukon’wana wa Maria, u khuvuriwile, ku nga khathariseki nkaneto wa vatswari vakwe. Hambileswi a hlongoriweke ekaya naswona a biweke hi mufundhisi wa Khatoliki, Daniel u tiyiserile, a a khorwisekile leswaku u kume ntiyiso. Hambileswi a kanetiweke, Daniel u tivona a ri la katekisiweke, hikuva Yehovha u n’wi tirhisile ku pfuna vanhu vo tala leswaku va dyondza ntiyiso wa Bibele. Prisquela, n’wana wakwe wa nhwanyana, na Manuel, nuna wakwe, va tirha eBethele eka Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri erhavini ra le Curaçao, kambe va nga etleli kona. Nakambe mukon’wana wakwe un’wana, ku nga Tony, u sungule ku vabya ivi a endliwa vuhandzuri ka ntlhanu, hikwalaho a a fanele ku kombisa ripfumelo lerikulu eka Yehovha ni le ka switshembiso swa Yena leswi hi tiyisaka. Tony u ri: “Madokodela a ma heleriwe hi ntshembo ha mina, kambe a ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi khongela Yehovha leswaku a ndzi nyika matimba. Vamakwerhu va nyama, lava hi ndlela yo karhi a va ndzi lan’wile, va swi xiyile leswaku ndzi ni magidi ya vamakwerhu va moya emisaveni hinkwayo.”—Mar. 10:29, 30.

Nhluvuko eSwihlaleni

Albert Suhr, loyi a thwaseke eka ntlawa wa vu-20 wa Gilead hi 1965, u boheke ku rhurha eCuraçao hikwalaho ko vabya, kambe u siye ‘mapapila lamanene ya xibumabumelo.’ (2 Kor. 3:1, 2) Rin’wana ra wona a ku ri Olive Rogers, loyi a sunguleke ku va phayona ra nkarhi hinkwawo hi September 1951. Olive u hete malembe ya 17 a tshama ni wanuna loyi a nga tekanangiki na yena. Hambiswiritano, loko a dyondze hi milawu ya Yehovha leyi tlakukeke, u tshike wanuna yoloye, loyi hi mpfhuka a n’wi tshembisa leswaku u ta n’wi teka. U ale ku tekiwa kutani a khuvuriwa, ivi a phayona kwalomu ka malembe ya 40 kukondza a sungula ku vabya. Makwerhu wa xisati Rogers, a a voniwa kun’wana ni kun’wana a ri karhi a tirha nsimu a titsakerile. Namuntlha, ku ni swilo swo tala leswi vanhu va swi vulaka ha yena. Moya wa yena wa ku hiseka ni ku yima a tiyile, swi n’wi pfunile leswaku a kota ku pfuna vanhu vo tala va tinyiketela eka Yehovha, ku katsa ni mindyangu leyikulu.

Namuntlha ku ni mindyangu yo tala leyi tirhelaka Yehovha hi matimba eAntilles ni le Aruba. Mindyangu leyikulu yo kota wa ka Martha, wa ka Croese, wa ka Dijkhoff, wa ka Rasmijn, wa ka Liket, wa ka Faustin, wa ka Ostiana ni wa ka Roemer, hi yona yi tiyiseke mavandlha ya kwalaho naswona yi hoxa xandla swinene leswaku ma tshama ma tiyile.

Eugene Richardson la nga ni xinghana u sungule ku dyondzisiwa hi Yehovha a ri na malembe ya 15 hi vukhale. Hambileswi a ku nga ri na munhu loyi a a n’wi dyondzela Bibele, u endle nhluvuko lowunene hi ku va kona eminhlanganweni hinkwayo naswona u khuvuriwe loko a ri na malembe ya 17. Hi 1956, u hlawuriwe ku va phayona ra nkarhi hinkwawo naswona u langutane ni leswi a swi languteka tanihi xiphiqo lexikulu eka yena—ku nga ku pfumaleka ka swo famba hi swona. U ri: “Nsimu leyi nga aviwangiki leyi a ndzi yi tirha a yi ri ekule hi tikhilomitara ta 20, leswaku ndzi kuma xo famba hi xona, ndzi cincise piyano ya mina hi xikanyakanya. Ndyangu wa ka hina a wu swi rhandzanga sweswo, lerova endzhaku ka malembe ya 40 a wu si yi rivala mhaka yoleyo. Kambe eka mina swi ve mpfuno lowukulu. Ngopfu-ngopfu leswi tin’heti ta mune endzhaku ka sweswo ndzi hlawuriweke ku va phayona ro hlawuleka ensin’wini leyi nga aviwangiki ya le Banda Abao.”

Ku Pfuleka Ka Nsimu Leyintshwa

Tiko-xikaya ra Banda Abao, leri vanhu va kwalaho va ri vitaka kunuku ri kumeka evupela-dyambu bya Curaçao naswona ri hlanganisa hafu ya xihlala xexo. Tiko leri ri voyamile naswona hi rona ri nga ra rihlaza exihlaleni xexo. Tindlu ta kona ti tsalanganile leswi endlaka leswaku swi teka nkarhi wo leha ku tirha nsimu yoleyo. Muntshwa un’wana la vuriwaka Clinton Williams, la nga phayona leri hisekaka, u sungule ku tirha na Eugene naswona va sungule ku kamana ni nsimu leyi. Eugene u ri: “Nsimu leyi ya nonon’hwa loko yi pimanisiwa ni xiyenge lexin’wana xa xihlala. Vanhu va kona va ni xinghana naswona a swi tsakisa ku bula na vona kambe hi ntolovelo a swi helela kwalaho. Nilokoswiritano, hi tirhe kwalaho ku ringana malembe mambirhi naswona hi ve ni mintokoto leyi tsakisaka. Hi n’hweti yo sungula ndzi hlangane ni wanuna la vuleke leswaku loko ho n’wi khorwisa leswaku Mfumo wa Xikwembu wu simekiwe hi 1914, u ta hundzuka Mbhoni. Kunene u hundzuke Mbhoni swin’we ni nsati wakwe ni vana. Hi ku famba ka nkarhi ndzi vulavule ni wansati la vuleke leswaku ntukulu wa yena u rhandza Bibele swinene. Madyambu wolawo ndzi tlhelerile ndzi ya n’wi chumayela. Vito rakwe a a ri Ciro Heide.”

Ciro, la nga ni xinghana, u hi rungulela hi yexe: “A ndzi ri Mukhatoliki la tinyiketeleke hi mbilu hinkwayo naswona a ndzi tiva ta vukhongeri lerova a ndzi ta swi kota ku ti dyondzisa exikolweni. Kambe ku ni nchumu lowu a wu ndzi karhata minkarhi hinkwayo. A ndzi nga swi twisisi leswaku ha yini loko wo xwa kan’we ekerekeni, a wu endle xidyoho lexi faneriwaka hi rifu naswona a wu ta ya etiheleni loko u nga hatli u xi phofula. Siku rin’wana ku gongondze jaha rin’wana enyangweni wa ka hina ri famba hi xikanyakanya ivi ri vulavula na hahani hi Bibele. Leswi hahani a a tiva leswaku ndzi rhandza vukhongeri, u ri kombele leswaku ri tlhela ri vuya loko se ndzi ri kona ekaya. A ndzi ku langutele hi mahlo-ngati ku hlangana na rona, hikuva a ndzi titeka ndzi tiva swo tala hi vukhongeri ku ri tlula. Madyambu wolawo, Eugene u tile ekaya. Ndzi hele matimba loko a ndzi byela leswaku Dyondzo ya Vaapostola, leyi a ndzi yi yimbelela siku ni siku a yi vula leswaku Yesu u ye etiheleni. Leswi a ndzi yi yimbelela handle ko anakanya hi leswi yi vulaka swona, ndzi lahlekeriwe hi mongo wa yona. Lexi xi ndzi hlamariseke ngopfu, hi leswi Eugene a tirhiseke Bibele ku hlamusela xin’wana ni xin’wana, kasi mina a ndzi pfulanga ni tsalwa ni rin’we. Ku sukela nkarhi wolowo, vutomi bya mina byi cince hi ndlela leyi hlamarisaka, hikuva ndzi nambe ndzi sungula ku dyondza.” Hambileswi Ciro a kanetiweke hi nsati, u khuvuriwile hi ku famba ka nkarhi. Hikwalaho ka xikombiso xa yena lexinene, nsati na yena u hetelele a tinyiketele eka Yehovha. Va tirhele Yehovha hi ku tshembeka kwalomu ka malembe ya 30, naswona se ku hundze kwalomu ka malembe ya 25 Ciro a ri nkulu.

Eugene u ye eXikolweni xa Gilead hi 1958 naswona u tlhele a averiwa eBanda Abao laha a ka ha ri ni xiphiqo xa swo famba ha swona. U ri: “Minkarhi yin’wana loko hi ya ensin’wini a wu kuma hi ri vamakwerhu va 13 naswona ku ri ni movha wun’we ntsena lowu hi nga wu tirhisaka—wa mina. Leswi a swi vula ku ya u tlhela u vuya kambirhi, ku ya ntsena a ku ri mpfhuka wa tikhilomitara ta 30. A ndzi fika ensin’wini ndzi siya lava ndzi sunguleke ha vona ivi ndzi hatla ndzi tlhelela ku ya landza lava saleke. Nimadyambu loko hi muka, a hi tlherisa sweswi hi nga tisa xiswona nimixo. Kambe a hi heta siku hinkwaro ensin’wini. A swi karharisa, kambe hi swi tsakerile!” Eugene u tlhele a va ni lunghelo ro heta malembe yo karhi a ri mulanguteri la famba-famba.

Ku Cinca Le Kunuku

Hi 1959, Clinton Williams, loyi na yena hi nkarhi wolowo a ha ku thwasa eXikolweni xa Gilead, u hambete a tirha le kunuku. Hi ku famba ka nkarhi u teke Eugenie, phayona leri hisekaka, leri tintswalo ta rona ti endleke leswaku ri rhandziwa hi vanhu vo tala. Hi 1970, ku simekiwe vandlha leri nga ni vahuweleri va 17 eximutanini xa Zorgvliet bij Jan Kok, naswona minhlangano a yi khomeriwa ekaya ra va ka Pieters Kwiers. Maphayona yo hlawuleka, ku nga Juana Pieters Kwiers na Esther, n’wana wa yena wa nhwanyana, swin’we na Minguel ni ndyangu wa ka Koeiman, ma tirhe hi matimba ku pfuna vandlha rero. Hi 1985, vandlha rero a ri ri ni vahuweleri va 76 naswona lava a va va kona eminhlanganweni a va ri 125. Hi rona lembe rero, rirhandzu ri susumete vamakwerhu va le United States leswaku va pfuneta eku akeni ka Holo ya Mfumo ePannekoek, naswona Holo ya Mfumo leya khale yi hundzuriwe kaya ra varhumiwa. Endzhaku ka malembe mambirhi, nhlayo ya vahuweleri yi andzile yi va 142, leswi endleke leswaku hi 1987 ku simekiwa Vandlha ra Tera Corá.

Minkarhi hinkwayo a swi tika ku kumela maphayona ndhawu yo tshama, Eugene wa ha tsundzuka leswaku u boheke ku lunghisa muako lowu a ku pfaleriwa timbuti eka wona, lowu a wu nga ha tirhisiwi, leswaku va ta tshama eka wona. U hete mavhiki a ri karhi a ringeta ku herisa “risema” ra timbuti. Endhawini leyi, nyama ya mbuti i swakudya swo hlawuleka. Malembe yo tala loko ku lunghiseleriwa swakudya etinhlengeletanweni, a ku dyiwa ngopfu nyama ya mbuti naswona eka swakudya swa ninhlikanhi, vamakwerhu a va tiphina hi nyama ya mbuti leyi lungiweke hi swipayisi. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana nyama leyi a yi onhaka, kutani yi endla leswaku vanhu vo tala va chuluka.

Russell Yeatts u hi chumbutele hi mbuti leyi vitaniwaka Mimi. Yi tshame yi dya Tibibele tinharhu, tibuku ta tinsimu to hlayanyana, tibuku tin’wana swin’we ni timagazini to tala. N’wini wa yona, ku nga Rita Matthews, u te: “Yi dye tibuku ta hina to tala lerova hi yi vitane mbuti yo kwetsima.” Mimi yi xavisiwile.

Tinhlengeletano Ti Kurisa Rirhandzu Ra Hina Ra Moya Ni Ku Va Ni Vun’we

Hi ku famba ka nkarhi, ku kuma ndhawu leyi eneleke yo hlangana eka yona—ngopfu-ngopfu yo khomela tinhlengeletano—a swi tika. Max Garey, la thwaseke entlaweni wa vuntlhanu wa Gilead, u kunguhate leswaku vamakwerhu va aka Holo ya vona ya Mfumo yo sungula, eBuena Vista, le Curaçao. Vamakwerhu va tinyiketele hi mbilu hinkwayo eku akeni ka holo leyi naswona swi va tsakisile ku yi vona yi herile. Hi 1961, ku simekiwe vandlha ra vumbirhi ra Xipapiamento eCuraçao naswona a ri hlanganyela eholweni leyintshwa yo saseka, kutani Victor Manuel loyi sweswi se ku hundzeke malembe ya 50 a ri muhuweleri wa mahungu lamanene, a a ri nandza wa vandlha. Nathan H. Knorr, loyi a a huma eBethele ya le Brooklyn, u nyiketele holo yoleyo hi March 28, 1962.

Hi va-1970, ndhawu leyi nga ekusuhi ni holo ya Buena Vista, yi lulamisiwile, yi semendheriwa ivi ku simekiwa platifomo eka yona. Ku hundze malembe yo tala ku ri karhi ku khomeriwa mintsombano ni tinhlengeletano eka yona, naswona leswi mpfula yi nga taliki ku na eCuraçao, tinhlengeletano toleto a ti khomeriwa ehandle naswona ku ri hava swiphiqo leswikulu. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana vamakwerhu a va pfa va neriwa hi timpfula leti a ti va tsakamisa swin’we ni tibuku ta vona, kambe a va nga heli matimba. A va pfula swambhulelo swa vona ivi va ya emahlweni ni ku rhiya ndleve. Enkarhini lowu hundzeke, a ku tirhisiwa tindzimi timbirhi eka tinhlengeletano toleto, tinkulumo tin’wana a ti nyikeriwa hi Xinghezi ivi ti tolokiwa kasi tin’wana a ti katsakanyiwa hi Xipapiamento. Minkarhi yin’wana mintsombano ya muganga a yi khomiwa eAruba naswona minkarhi yin’wana a yi cinciwa yi ya khomeriwa eCuraçao, kutani vapfhumba van’wana lava teke entsombanweni exihlaleni a va ta hi xihaha-mpfhuka lexi hirhiweke kasi van’wana a va ta hi xikepe. Nkarhi wun’wana, ntlawa lowukulu wa lava teke entsombanweni hi xikepe lexi vuriwaka Niagara wu vabyisiwe hi ku famba ematini. Hambileswi wu vabyeke, a wa ha wu langutele hi mahlo-ngati nkhuvo lowu wa moya.

Ingrid Selassa, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 16 hi vukhale, wa ha tsundzuka leswaku kokwa wa yena wa xisati u xavise nguluve leswaku a hakelela riendzo rero. Vapfhumba va tshame emakaya ya vamakwerhu naswona a va etlela ni le henhla ka fuloro. Ku sunguriwe xinakulobye lexi khomeleleke nkarhi wo leha naswona a ku ri ni moya wa rirhandzu ni vun’we. Hi 1959, ku khomiwe ntsombano wo sungula hi Xipapiamento, endhawini ya Santa Cruz leyi ku byariweke misinya eka yona, le Banda Abao. Ingrid u ri: “Emabazini, hi layiche swakudya, masangu ni leswi hi nga ta swi tirhisa, ivi hi khoma ndlela hi ya entsombanweni. Nongonoko a wu ri nkhuvo wa moya hi xiviri naswona nimadyambu a hi tlanga mintlangu ya Bibele ni ku yimbelela tinsimu ta Mfumo hi titshamele ehandle. A ndzi nge ma rivali masiku manharhu lawa hi ma heteke kwalaho, laha hi titweke hi ri nchumu wun’we ni vamakwerhu va misava hinkwayo.” Tinhlengeletano ta matiko hinkwayo leti tiyisaka ripfumelo, to kota Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo ya 1969 ya “Ku Rhula eMisaveni,” ti kondletele moya wa rirhandzu ni vun’we eka vamakwerhu.

Tiholo Letintshwa Ta Tinhlengeletano

Loko nkarhi wu ri karhi wu famba, ndhawu leyi holo ya nhlengeletano a yi akiwe eka yona eBuena Vista yi ve yitsongo swinene, kambe hi minyikelo leyi nyikeriweke hi xandla lexi pfulekeke, leyi humaka emavandlheni, vamakwerhu va kote ku xava muako wa laha oyili yi tengisiwaka kona. Muako lowu a wu ri exifundzheni xa Schelpwijk naswona wu lunghisiwile wu tlhela wu va wuntshwa, kutani ku hundze malembe yo tala tinhlengeletano ta xifundzha ni mintsombano ya muganga swi ri karhi swi khomeriwa eka wona. Sweswinyana, rhavi ra kwalaho ri kume mpfumelelo wa ku faya muako wolowo ivi ku akiwa Holo ya Mfumo leyi nga ta tirhisiwa tanihi tiholo timbirhi, yi tlhela yi tirhisiwa ku va Holo ya Nhlengeletano leyi nga ta rhurhela vanhu va 720—ku nga lunghiselelo leri tsakiseke vamakwerhu.

Emahlweni ka lembe ra 1968, tinhlengeletano ta le Aruba a ti khomeriwa etiholweni leti hirhiweke, kambe loko ku andza ku ri karhi ku tinyika matimba, ku ve ni xilaveko xa ku aka Holo ya Nhlengeletano leyi nga ta tirhisiwa nkarhi hinkwawo. Hikwalaho, ku endliwe xiboho xa ku aka Holo ya Mfumo leyi kuleke lerova ku nga khomeriwa tinhlengeletano eka yona. Hi 1968, vamakwerhu va kwalaho va tirhe hi matimba ni hi ku tinyiketela leswaku va aka holo leyinene ya ku dzunisela Yehovha eka yona. Loko holo ya ha akiwa, a ku ri ni timhangani to leha leti a ti sirhe lava hundzaka hi ndlela leswaku va nga voni holo leyi loko yi ri karhi yi akiwa. Loko ka ha sele vhiki leswaku ku khomiwa nhlengeletano yo sungula, hulumendhe yi lerise leswaku timhangani leti ti tsemiwa. Waswivo, hiloko holo yi humela erivaleni, onge yi lo akiwa nivusiku! Vanhu va kwalaho va teke sweswo ku ri singita, kunene vo tala a va pfumela leswaku holo yoleyo yi akiwe nivusiku. Kambe hi ku famba ka nkarhi sweswo a swi ta endleka loko ku akiwa tiholo leti akiwaka hi xihatla.

Ku Kula Ka Ntirho eBonaire

Hi 1949, Joshua Steelman, muyimeri wo hlawuleka la humaka eyindlu-nkulu le Brooklyn, u endzele eBonaire, laha hi nkarhi wolowo Jacobo Reina na Matthijs Bernabela loyi a a ri murimi, a va chumayela hi ku hiseka. Ni un’we wa vona a a nga khuvuriwanga. Ku endliwe malunghiselelo ya leswaku ku nyikeriwa nkulumo yo sungula ya le rivaleni eBonaire. Ku te vanhu va kwalomu ka 100 kambe lava ngheneke eholweni a va ri 30. Lavan’wana va 70 a va rhumeriwe hi mufundhisi wa kwalaho wa kereke ya Khatoliki leswaku va ta kavanyeta nhlangano wolowo. Russell Yeatts u ri: “Maribye ma sungule ku na ehenhla ka mazenge ya holo ku fana ni xihangu xa le Egipta. Vanhu va sungule ku bulusa tikhrikete ni ku ba huwa hi mabakiti.” Matshalatshala lawa a ma humelelanga hikuva timbewu ta ntiyiso ti byariwe hinkwako-kwako ti tlhela ti mila. Haxawa wa kona, Jacobo na Matthijs, Timbhoni to sungula eBonaire, va khuvuriwile eCuraçao.

Hi 1951, Russell na Bill Yeatts va hlele ku khomela minhlangano ekaya ra Makwerhu Bernabela, naswona hi 1952 Clinton Williams u averiwe eBonaire leswaku a ta simeka vandlha lerintshwa, leri minhlangano ya rona a yi khomeriwa eholweni leyi hirhiweke eKralendijk. Hi ku simeka vandlha rero, u tlhontlhe vukari bya mufundhisi wa kereke ya Khatoliki, la endleke matshalatshala ya leswaku a hlongoriwa etikweni. Mufundhisi loyi u ringete ku kucetela xichudeni xin’wana xa Bibele xa Makwerhu Williams leswaku xi n’wi lumbeta hileswaku u xi gangisile, kambe xi arile. Loko a vona leswaku a nga humelelanga, u vite Makwerhu Williams leswaku i wara-wara, ku nga vito ra xinyenyana xa kwalaho exihlaleni lexi hanyaka hi ku bvanyangeta, a n’wi hehla hileswaku u bvanyangeta tinyimpfu ta yena. Kambe hi ku pfuniwa hi moya wa Yehovha, Makwerhu Williams u ye emahlweni a tiyisa vandlha rero lera ha riki rintshwa ku fikela loko a averiwa eCuraçao. Hi 1954, ku khomiwe nhlengeletano yo sungula ya xifundzha naswona ku sukela hi nkarhi wolowo tinhlengeletano ni mintsombano ti hoxe xandla swinene evuton’wini bya moya bya vamakwerhu va le Bonaire. Nakambe vanhu va khitikanile leswaku va ta vona tifilimi leti humesiweke hi Timbhoni ta Yehovha, leti pfuxeke ku tsakela ka vona, kambe a ku vanga ni nhluvuko ku fikela loko maphayona mambirhi yo hlawuleka, ku nga Petra Selassa na Ingrid n’wana wakwe wa nhwanyana va rhumeriwe kona hi 1969.

Loko Petra na Ingrid va fika a va nga ri na movha; hambiswiritano va tirhe kwalomu ka xihlala hinkwaxo va famba hi milenge. Hi ku famba ka nkarhi swichudeni swa vona swo tala swi khuvuriwile. Vamakwerhu lava vambirhi va xisati va fambise minhlangano hinkwayo va tshamile naswona va ambale swo karhi enhlokweni. Kan’we hi nh’weti makwerhu wo karhi a a ta hi xihaha-mpfhuka a huma eCuraçao, leswaku a ta tirha na vona a tlhela a nyikela nkulumo ya le rivaleni. Hi ku famba ka nkarhi, loko Petra a boheke ku rhurha, ku te phayona rin’wana ro hlawuleka leri vuriwaka Claudette Tezoida, ri ta tirha na Ingrid naswona va hambete va pfuna vanhu leswaku va dyondza ntiyiso wa Bibele.

Nsati Wa N’watipolitiki U Kuma Hulumendhe Ya Xiviri

Un’wana wa lava va dyondzeke ririmi leri tengeke a ku ri wansati wa n’watipolitiki la dumeke. Caridad Abraham, loyi vanhu hinkwavo a va rhandza ku n’wi vitana Da, a a ri nsati wa mutirhela-mfumo wa hulumendhe ya le Bonaire. Vana vakwe vambirhi ni mukon’wana wakwe, a va nghene hi nhloko eka swa tipolitiki. Kasi Da a a seketela nuna wa yena swinene naswona a tiviwa ni ku xiximiwa hinkwako. Mufundhisi wa kereke ya Protestente, loyi a a tekiwa tanihi ntsumi ya un’wana wa vana va yena, u n’wi byele leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti pfumeli eka Yesu Kreste. Leswi a a ri munghana ni mufundhisi wakwe, u xi pfumerile xihehlo xexo xa mavunwa.

Endzhaku ka loko nuna wakwe a lovile, Da u rhurhele eNetherlands kutani swi n’wi hlamarisile ku vona vafundhisi vambirhi va kereke ya Protestente va vula erivaleni eka thelevhixini leswaku i vasodoma. Hi ku nyangatsiwa hi vukhongeri, u tshike ku ya ekerekeni. Hiloko hi ku famba ka nkarhi a pfumela ku dyondzeriwa Bibele, kutani a va Mbhoni ivi a tlhelela eBonaire. Da u ri: “Ntiyiso a wu tsakisa lerova ndzi boheke ku vuya ndzi ta wu byela varikwerhu.” Sweswi, ematshan’weni ya ku hisekela hulumendhe ya vanhu tanihi yona leyi nga ta tlhantlha swiphiqo swa le Bonaire, u sungule ku chumayela hi ntlhantlho wa xiviri ni lowu nga ta tshama hilaha ku nga heriki—ku nga Mfumo wa Xikwembu ehansi ka vulawuri bya Yesu Kreste. Leswi vanhu a va anakanya leswaku u tele ku ta va byela leswaku va hlawula n’wana wa yena, va n’wi amukele hi malwandla kambe va hlamarisiwe hi rungula ra yena. Nakambe, leswi Da a a tiveka hinkwako, vanhu vo tala lava a va nga ti yingisi Timbhoni tin’wana, va sungule ku tekela rungula ra Mfumo enhlokweni.

Ku Kumeka Ka Minkandziyiso Hi Ririmi Ra Kwalaho

Ntiyiso wu fikelela mbilu hi ku hatlisa loko vanhu va kota ku hlaya minkandziyiso ya Bibele hi ririmi ra rikwavo. Kambe, loko varhumiwa vo sungula va fika, a ku ri hava nkandziyiso ni wun’we wa Bibele hi Xipapiamento. A ku pfanganisiwa Xinghezi ni Xipapiamento loko ku fambisiwa minhlangano, ku tirhisiwa minkandziyiso ya Xinghezi, Xipaniya ni Xidachi, xisweswo a swi tika leswaku vamakwerhu va twisisa ntiyiso. Hikwalaho, a ku ri ni xilaveko lexikulu xa leswaku minkandziyiso yi hundzuluxeriwa. Hambiswiritano, Xipapiamento a xi nga ri na marito yo tala, a ku ri hava dikixinari naswona a ku ri ni mavonelo yo tala, lama nga twananiki ya ndlela leyi Xipapiamento xi faneleke xi tsariwa ha yona. Endzhaku ka malembe yo tala, Bill Yeatts, muhundzuluxeri la nga ni ntokoto, u te: “Loko hi kandziyisa rungula ra Mfumo, hi fanele ku vula ni ku tsala swilo leswi nga si tshamaka swi vuriwa kumbe ku tsariwa hi Xipapiamento. A ku ri ntlhontlho ku simeka milawu leyi amukelekaka ni leyi nga ta tirhisiwa.” Kunene a ku nga ri matlangwana! Hi 1948, vamakwerhu va hundzuluxele xibukwana xo sungula lexi nge The Joy of All the People. Hi 1959, va hete ku hundzuluxela buku leyi nge “Let God Be True.” Ku landzele vuhundzuluxeri bya tibuku ni ku hundzuluxeriwa ka nkarhi hinkwawo ka magazini wa Xihondzo xo Rindza, lowu ku nga Toren di Vigilancia, hi Xipapiamento ni Xalamuka! ku nga Spierta. Hakatsongo-tsongo, nkucetelo lowukulu lowu kereke a yi ri na wona eka vanhu va kwalaho, wu sungule ku hela loko va sungula ku hlaya ni ku twisisa ntiyiso wa Rito ra Xikwembu hi ririmi ra rikwavo.

Vuhundzuluxeri byi tlhele byi khumba ni ndlela leyi a ku yimbeleriwa ha yona eminhlanganweni. Loko Vanhu va le Swihlaleni va yimbelela, va yimbelela hi mbilu hinkwayo ni hi marito lama tlakukeke. Hambiswiritano eku sunguleni, ku hiseka koloko a ku kavanyetiwa hi leswi tibuku ta tinsimu a ti kumeka hi Xipaniya ntsena. Kambe hi 1986, loko vamakwerhu va kume tibuku ta tinsimu hi Xipapiamento, tiholo a ti pfuma hi marito lawa a ma twakala kahle. Eku heteleleni, a va ta kota ku yimbelela va phofulela Yehovha Xikwembu xa vona hinkwaswo leswi nga etimbilwini ta vona. Maria Britten u te: “Lexi xi ndzi tsakiseke ngopfu loko ndzi ya ro sungula eHolweni ya Mfumo a ku ri vuyimbeleri. A byi tsakisa lerova ndzi hume mihloti.”—Esa. 42:10.

Loko ntirho wu ya wu andza, ku laveke vahundzuluxeri lava engetelekeke kutani maphayona mambirhi lama ha riki mantshwa ni lama hisekaka—ku nga Raymond Pietersz na Janine Conception—ma sungule ku hundzuluxela. Namuntlha Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri yi vumbiwa hi vanhu va kaye. Hi 1989 ku fike tikhompyuta ti ri ni programu ya MEPS, leyi veke mpfuno lowukulu eka vahundzuluxeri, hi ku famba ka nkarhi yi endle swi koteka leswaku Xihondzo xo Rindza hi Xipapiamento xi kandziyisiwa hi nkarhi wun’we ni tindzimi letin’wana—yi pfune swinene entirhweni wo chumayela.

Mpfuno Lowu Engetelekeke Wa Varhumiwa

Hi 1962, John Fry, wa ntlawa wa vu-37 wa Gilead, u hlawuriwe ku va mulanguteri wa rhavi, a siva Russell Yeatts, loyi a a fanele a ya kuma dyondzo leyi engetelekeke eXikolweni xa Gilead. Endzhaku ka tin’hweti ta 18, loko nsati wa Makwerhu Fry a tikile, va ka Fry va tlhelele eNghilandhi naswona Makwerhu Yeatts u tlhele a va mulanguteri wa rhavi. Hi December 31, 1964, Age van Dalfsen la humaka eNetherlands u fike eswihlaleni endzhaku ko thwasa eka ntlawa wa vu-39 wa Gilead. Loko a fika eCuraçao u hlamarisiwe hi ku buluka ka tikhrikete ni vusiku ni pongo ra tona leri sivaka tindleve. Wolowo a wu nga ri nkhuvo wo n’wi hoyozela exihlaleni. A ku ri nkhuvo wa lembe ni lembe wa vanhu va kwalaho, lowu a va hlongola mimoya leyo biha ni makhombo ya lembe leri va ri fularhelaka ni ku tlangela lembe lerintshwa. Makwerhu van Dalfsen la ha riki muntshwa naswona a ri ni matimba, u sungule ku va mulanguteri wa xifundzha kutani eku heteleleni a va mulanguteri wa muganga. Ku fana ni varhumiwa vo tala u rhandze xiavelo xa yena lexintshwa naswona u ri: “Vanhu va kona va ni musa ni malwandla naswona va tshembeka. I ntsako ni lunghelo ku averiwa endhawini leyi.”

Hi 1974, Age u tekane na Julie, la humaka eTrinidad naswona va tirhe swin’we entirhweni wo famba-famba. Julie u ri: “Xinghana ni ntwela-vusiwana wa vanhu lava swi ndzi hlamarisile. A ndzi nga swi koti ku vulavula Xipapiamento kambe mpfuno wa vona wu endle leswaku ntirho wo chumayela wu tsakisa. A swi olova ku vutisa u ku ‘Con ta bai?’ (Mi njhani?) ni ku vutisa hi ta xirho xin’wana ni xin’wana endyangwini, tanihi leswi swi tolovelekeke endhawini leyi. Xin’wana lexi a xi olova a ku ri ku fambisa minkandziyiso. Lexi a xi tika a ku ri ku rhwala nkwama lowu a wu tele hi minkandziyiso ya tindzimi ta mune ni ku tiyiselela ritshuri ni moya! Kambe sweswo a swi nga ri nchumu eka mina.” Hi 1980, Age na Julie va ye eNetherlands leswaku va ya khathalela tata wa Age loyi a a karhatiwa hi vuvabyi bya Alzheimer, kambe va tlhelele eCuraçao hi 1992.

Robertus Berkers na Gail nsati wakwe, va ntlawa wa vu-67 wa Gilead, va ye emahlweni ni ntirho wa ku fambela xifundzha loko va ka Van Dalfsen va ha fambile naswona va ve nsusumeto lowukulu eku hisekeleni ka vutirheli bya nkarhi hinkwawo. Hi 1986, Otto Kloosterman na Yvonne nsati wakwe, va te eCuraçao va huma eGilead, Makwerhu Kloosterman u hlawuriwe ku va muungameri wa rhavi hi 1994. Va tlhelele eNetherlands hi lembe ra 2000. Hi March 2000, Makwerhu van Dalfsen u hlawuriwe ku va xirho xa Komiti ya Rhavi naswona yena ni nsati wakwe va rhambiwe ku ta eBethele, laha va nga kona sweswi. Hi 1997, Gregory Duhon, loyi a a tirha eNdzawulweni ya Swifaniso le Brooklyn, na Sharon nsati wakwe, va averiwe ku ya eCuraçao va ri Swirho swa Bethele leswi Tirhaka eXiavelweni xa Tiko Rimbe. Sharon, loyi a a ri muongori la swi thwaseleke ni van’wana, va khomisanile eku khathaleleni ka Makwerhu Russell Yeatts, loyi a a karhatiwa hi vuvabyi bya khensa leyi dlayaka. Hi March 2000, Makwerhu Duhon u hlawuriwe ku va muungameri wa rhavi, vanhu hinkwavo a va n’wi rhandza hi mbilu hinkwayo hi leswi a a ri ni musa naswona a swi olova ku n’wi tshinelela. Sweswi, Gregory Duhon, Clinton Williams, na Age van Dalfsen i swirho swa Komiti ya Rhavi.

Vuphayona Byi Vuyerisa Hi Ndlela Leyi Fuweke

Loko Margaret Pieters a sungula ku dyondza Bibele a a enerisekile hi vukhongeri byakwe. U ri: “Eku sunguleni a ndzi nga tiyimiselanga ku cinca vukhongeri bya mina. A ndzi ri xirho lexi hisekaka xa Kereke ya Khatoliki naswona ndzi ri entlaweni wa Vandlha ra Mariya ni le ka khwayere ya kereke. Kambe endzhaku ko dyondza Bibele, ndzi swi xiyile leswaku leswi ndzi dyondzisiweke swona a swi hoxile. A ndzi yimelanga ku rhambiwa leswaku ndzi ya ensin’wini; ndzi tikombelerile. A ndzi lava leswaku van’wana va huma evukhongerini bya mavunwa va yima ni ntiyiso.” U khuvuriwe hi 1974 naswona se ku hundze malembe ya 25 a ri phayona ra nkarhi hinkwawo.

Swi le rivaleni leswaku Yehovha u katekise Margaret hilaha wun’wana wa mintokoto ya yena yo tala wu kombisaka hakona. Xinhwanyetana xin’wana lexi vuriwaka Melva Coombs xi rhumeriwe eka yena, hiloko Margaret a ringanyeta leswaku xi ya kombela mpfumelelo wa ku dyondzeriwa eka tata wa xona. Leswi Nkul. Coombs a a tsakisiwe hi ndlela leyi Margaret a a n’wi xixima ha yona, u vule leswaku a hi n’wana wa yena ntsena la nga ta dyondzeriwa kambe ni ndyangu hinkwawo—swirho hinkwaswo swa nkombo! Margaret u ve ni lunghelo ra ku va vona va khuvuriwa hinkwavo naswona hi ku famba ka nkarhi un’wana wa vana va ndyangu lowu u ve nkulu.

Blanche van Heydoorn i phayona rin’wana leri voneke vunene bya Yehovha. U khuvuriwe hi 1961 naswona Hans nuna wa yena, u khuvuriwe hi 1965. Se ku hundze malembe ya 35 nsati a ri phayona. Emalembeni wolawo, Blanche u kurise vana va tsevu, vambirhi va vona sweswi i maphayona ya nkarhi hinkwawo. Leswi a swi nga ta koteka handle ka mpfuno wa Hans hi tlhelo ra timali ni ra mintlhaveko. Havumbirhi bya vona va pfune vanhu va 65 leswaku va tinyiketela eka Yehovha.

Wun’wana wa mintokoto yo tala ya Blanche i wa muakelani wa yena la vuriwaka Serafina. Blanche u sungule ku dyondza na Serafina, kambe Theo, nuna wa yena a a nga lavi no twa hi dyondzo yoleyo. U hise tibuku ta Serafina naswona a nga pfumeli leswaku Blanche a nghena ekaya rakwe, a byela vanhu hinkwavo leswaku u karhi u n’wi lotela banga. Hans u kale a swi tiva leswaku ha yini Theo a kaneta. Swi vonaka onge a a ri ni munghana loyi nsati wa yena a a dyondzisiwa ta vukhongeri hi mufundhisi wa kereke ya kwalaho. Hi ku famba ka nkarhi mufundhisi u baleke ni nsati wa yena. Hikwalaho Theo a a chava leswaku nsati wa yena u ta endla leswi fanaka. Hans u tirhise Vaheveru 13:4 ku hlamusela langutelo ra hina hi vukati. Hi ku titwa a ntshunxekile swinene, Theo u pfumerile leswaku dyondzo yi ya emahlweni. Serafina u khuvuriwile naswona hi ku famba ka nkarhi, Theo na yena u khuvuriwile. Ha vumbirhi bya vona va tirhela Yehovha hi ku tshembeka.

Blanche u vula leswaku u tshama a fambisa dyondzo ya Bibele hi 11:00 a.m., kutani a tlhelela ekaya leswaku a ya dya swakudya swa ninhlikanhi hiloko endzhaku ka tiawara timbirhi, a veleka Lucien! Wa ha ri teka ri ri ra risima lunghelo ra yena ra ku phayona. Blanche u ri: “Vuphayona byi endla leswaku u lunghiselela ni ku dyondza minkarhi hinkwayo naswona u kuma ku eneriseka loku ku nga kumekiki kun’wana.”

Matimba Lama Tlulaka Lama Tolovelekeke

Marion Kleefstra na yena u eneriseke ngopfu hi ku tirhela Yehovha nkarhi hinkwawo. Loko a ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, u sungule ku rhandza ntiyiso loko a ri karhi a hlayela kokwa wakwe timagazini, loyi a a nga voni. U tinyiketele eka Yehovha hi 1955 naswona hi 1970 u ve phayona ra nkarhi hinkwawo. Albert n’wana wa yena u n’wi tekelerile naswona se ku hundze malembe ya 18 a ri karhi a phayona.

Marion u dyondze na Johanna Martina, loyi a a ri ni vana va kaye. Antonio nuna wa Johanna, a a n’wi kaneta swinene naswona loko nuna a ri kona ekaya Marion a nga swi koti ku dyondza ni nsati wa yena. Loko nuna a ri kona ekaya, Johanna a a tsimba xilapana egedeni, kutani loko Marion a xi vona, a a swi tiva leswaku u fanele a vuya endzhaku ka nkarhi. Hi ku lehisa mbilu ka Marion ni ku tiyisela ka Johanna, Johanna na Antonio va amukele ntiyiso naswona va khuvuriwe hi nkarhi wun’we. Va pfune vana va vona va nhungu eka lava kaye leswaku va tinyiketela eka Yehovha.

Khombo ra kona, endzhaku ka nkarhi Antonio u file emhangwini ya movha. Endzhaku ka malembe yo karhi vana vambirhi va Johanna va fe ku fana ni tata wa vona naswona wa vunharhu u fe hi ndlela leyi tsemaka nhlana. Kambe eka swiyimo sweswo hinkwaswo, Johanna u yime a tiyile a tshembele eka ‘matimba ya Yehovha lama tlulaka lama tolovelekeke.’ (2 Kor. 4:7) Ripfumelo leri tiyeke ri n’wi seketerile minkarhi hinkwayo loko a langutane ni gome leri nga tiyiselekiki ri tlhela ri n’wi seketela a ya emahlweni ni ku phayona eka malembe ya 25 lama hundzeke. Sweswi Johanna u ni malembe ya 81 hi vukhale naswona u ri: “Yehovha hi lonkulu naswona hi yena la ndzi seketeleke. Nkarhi na nkarhi ndzi kombela mpfuno wa yena naswona a nga si tshama a ndzi khomisa tingana.”

Leswi i swikombiso swi nga ri swingani swa maphayona lama tshembekeke ni ku tirha hi matimba, lama simekeke mavandlha ni ku ma tiyisa. Loko xilaveko xa tiawara ta maphayona xi hungutiwile hi 1998, sweswo swi pfule nyangwa wa leswaku vo tala va nghenela ntirho lowu. Maphayona ma xi tlangele swinene Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona lexi ma pfuneke ngopfu leswaku ma va vatirheli vo antswa. Vahuweleri lava hisekaka na vona va hoxe xandla eku dzuniseni ka Yehovha naswona van’wana va vona va humelela swinene eku chumayeleni hi xitshuketa, hi laha ntokoto lowu landzelaka wu swi kombisaka ha kona.

Eku sunguleni ka va-1950, Albert Heath dokodela la humaka eGuyana, loyi a a ha ri muntshwa, a a ri mudyondzisi eyunivhesiti ya Djakarta le Indonesia. Loko a ri kwalaho, u sungule ku dyondza matshungulelo ya muxaka wun’wana. Leswi a a ri dokodela wa mahlo, a a swi twisisa kahle leswi Yesu a a vula swona hi “murhi wo tota mahlo” loko a vulavula hi vanhu va le Lawodikiya, hilaha swi tsariweke hakona eka Nhlavutelo 3:18. Albert u endle xiboho xa leswaku u ta tshungula hi ‘murhi lowu wa mahlo.’ Hi 1964, yena ni ndyangu wakwe va rhurhele eCuraçao, naswona u ye emahlweni a dyondza hi matshungulelo ya moya lawa Yesu a ma byarhiseke mahlonga yakwe yo tshembeka ya la misaveni. (Mat. 24:45) Hi 1969, Albert ni n’wana wakwe va khuvuriwe enhlengeletanweni yin’we. Eka tliniki yakwe u chumayele ngopfu eka vavabyi ni vathoriwa va yena. Albert u tise vanhu vo tala leswaku va ta nwa mati ya ntiyiso, van’wana va vona i vakulu namuntlha.

Xikavanyeto Lexi Nga Rindzeriwangiki

I khale swilo swi ri karhi swi ti fambela kahle eCuraçao. Ku hundze malembe yo tala vanhu va tihanyela hi ku rhula. Kambe ku sungule ku vonaka mikhuva leyi kombisaka leswaku ku rhula loku a ku ri kona ku ta hela. Hi May 1969, Robert Tracy loyi a nga mufamberi wa marhavi, u hi tsundzuxe leswaku hi tivonela leswaku hi nga yengiwi hi ku rhula ni nsirhelelo leswi vonakaka exihlaleni lexi. Ku rhula koloko a ku ri kusuhi ni ku hela. Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani hi May 30, vatirhi va sungule madzolonga. Hiloko vanhu va sungula ku yiva ni ku hisa swilo va hundzula ndhawu leyi rhuleke yi sala yi ri ni hasahasa. Clinton Williams u ri: “Wanuna un’wana loyi a a nga ambalanga hembe u te a kongome movha wa mina, u n’wi vona leswaku u karihile. Hi xitshuketa, un’wana loyi ndzi nga tshama ndzi n’wi dyondzela Bibele u ndzi ponisile hi ku huwelela a ku: ‘Yoloye n’wi tshike! A nga dyohanga nchumu.’ Hiloko wanuna loyi a tshinela, a lahlela swin’wana swa swikotela leswi a swi yiveke evhengeleni, exitulwini xa movha wa mina ivi a khoma ndlela. Kutani ndzi ku hefu ivi ndzi nkhensa Yehovha hi ku va a ndzi sirhelerile.”

Hi nkarhi wolowo wa hasahasa ni swiyimo sweswo swa madzolonga, vanhu va Yehovha va tshame va rhurile, va sirheleriwe hi ku tiva leswaku ku nga ri khale Mfumo wa Xikwembu wu ta tisa hulumendhe ya xiviri eka un’wana ni un’wana. Kutani Yehovha u ta enerisa ku navela ka “xilo xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka.” (Ps. 145:16) Namuntlha vanhu va teka May 30, 1969, tanihi siku leri swilo swi sunguleke ku yima hi nhloko exihlaleni lexi.

Marhavi Lamantshwa

Nathan H. Knorr, loyi a a ri xirho xa Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha ku fikela hi 1977 loko a fa, a a tsakela ntirho wa varhumiwa naswona nkarhi na nkarhi a ya ematikweni mambe ku ya tiyisa vamakwerhu. Hi 1956, vafamberi va marhavi va sungule ku endzela vamakwerhu emisaveni hinkwayo, naswona “tinyiko leti nga vanhu,” a ti ri mpfuno lowu tiyisaka entirhweni wa swihlala leswi vuriwaka ABC. (Efe. 4:8; Kol. 4:11) Hi 1950, Makwerhu Knorr loko a endzele swihlala leswi ro sungula loko a ri eCuraçao, u hlele leswaku ku simekiwa rhavi lerintshwa, kutani Russell Yeatts a va nandza wa rhavi. Malunghana ni nkulumo ya Makwerhu Knorr leyi a yi ku, “Ntshunxeko Wa Mahlonga,” Makwerhu Yeatts u tsale a ku: “A swi fana ni loko a vitanele muyingiseri un’wana ni un’wana exitejini a ta n’wi laya hi ku kongoma.” Hi 1955, Makwerhu Knorr u tlhele a endza, kutani a nyikela nkulumo eHolweni ya Mfumo ya le Oranjestad, eAruba, leyi a yi nga si hela. Hi loko a ya khoma nhlengeletano eCuraçao, a heleketiwe hi vamakwerhu vo hlayanyana. Eriendzweni ra yena ro hetelela hi 1962, u nyiketele Holo ya Mfumo le Buena Vista, eCuraçao, naswona u va khutaze ngopfu vamakwerhu hi tinkulumo leti a a ti nyikela nkarhi na nkarhi. U tlhele a nyikela mpfumelelo wa leswaku eOosterbeekstraat, ehandlenyana ka le Willemstad ku akiwa rhavi lerintshwa, kaya lerintshwa ra varhumiwa ni Holo ya Mfumo leyintshwa endhawini yin’we.

Tata wa mumpfampfarhuti wa miako loyi a a hirhiwe ku mpfampfarhuta muako wolowo, a a ri Muyuda naswona u tshama a pfaleriwa ni Timbhoni ta Yehovha ekampeni ya nxaniso ya Manazi. U byele Hazel Yeatts a ku: “Ku ni vukhongeri byin’we ntsena bya ntiyiso—i bya Timbhoni ta Yehovha.” Rhavi leri ri nyiketeriwe hi 1964 naswona Albert D. Schroeder mufamberi wa marhavi u bumabumele leswaku ri kurisiwa hi 1978. Hi 1990, swi ve erivaleni leswaku ku laveka miako leyikulu naswona ku endliwe matshalatshala leswaku ku kumeka ndhawu leyintshwa yo aka eka yona kambe a ko fana ni kwala.

Hi November 1998, ku endliwe xiboho xo xava muako ivi wu hundzuriwa rhavi. Vamakwerhu va endle xiboho xo xava muako lowu nga endhawini leyi faneleke, exitarateni lexi vuriwaka Seroe Loraweg, ehandlenyana ka le Willemstad. Wu xaviwile hi December 4. Ndlela leyi swilo hinkwaswo swi hatliseke ha yona swi tiyisekise vamakwerhu leswaku Yehovha u katekisa matshalatshala ya vona, hi ku pfumelelana na Pisalema 127:1. Miako leyi pfuxetiweke, yi koka mahlo naswona swa phyuphyisa ku tshama eka yona, yi tisa ku dzuneka ni ku vangama evitweni ra Yehovha.

Rhavi leri lerintshwa ri nyiketeriwe hi November 20, 1999, naswona nkulumo yo ri nyiketela yi endleriwe evhurandini kutani lava veke kona a va ri 273. Gerrit Lösch wa Huvo leyi Fumaka u tshahe vuprofeta bya Esaya ku kombisa ndlela leyi miako leyi leyintshwa yi nga ta tirhisiwa ha yona exikongomelweni lexikulu xa Yehovha. Hi siku leri tlhandlamaka vanhu va 2 588 va ve kona enhlengeletanweni yo hlawuleka exitediyamu, eka vo tala, xiendlakalo lexi a ku ri ku boxiwa ka ndzima ya lembe ra ntirho ra 2000.

Ku Haxiwa Ka Mhaka Ya Ngati Eka Xiya-ni-moya

Timbhoni ta Yehovha ta byi khathalela vutomi naswona ti byi teka byi ri nyiko leyi humaka eka Xikwembu. Hi ku pfumelelana na Mintirho 15:29, ti papalata ku tirhisa ngati. Madokodela lamanene ni valawuri va ve ni vonelo leri hoxeke hi ku ala ka tona ku pomperiwa ngati loku sekeriweke eBibeleni. Hi 1983, muavanyisi wa le Curaçao u ale ku xixima vulawuri lebyi humaka eka Xikwembu, lebyi Esmond na Vivian Gibbs a va ri na byona eka vana va vona kutani a lerisa leswaku n’wana wa vona a pomperiwa ngati. Mhaka leyi yi haxiwe hi xitalo naswona vanhu vo tala a va yi tsakelanga. Xiya-ni-moya xi haxe mhaka leyi nakambe leswaku yi ta twisisiwa kahle, kutani vanhu va nkombo—lava katsaka Hubert Margarita na Lena nsati wakwe, swin’we na Robertus Berkers la nga mulanguteri la famba-fambaka—va bule hi yona ku ringana tiawara tinharhu. Vamakwerhu va hlamusele milawu ya Bibele malunghana ni ngati hi vutlhari, naswona bulo leri ri pfune ku herisa ku hlundzuka loku a ku ri evanhwini ni ku va pfuna leswaku va twisisa swilaveko swa Yehovha.

Nakambe ku ni madokodela lama xiximaka mfanelo ya muvabyi yo hlawula ku nga pomperiwi ka ngati. Hi xikombiso Gerda Verbist, loyi a nga mudyondzisi u humelele hi khombo ra movha naswona a a fanele a endliwa vuhandzuri bya xihatla. Ngati ya yena yi hume ngopfu lerova mpimo wa ngati yakwe wu ehle wu ya eka tiphesente timbirhi. Ku ri ni ku va Gerda a handzuriwa xikan’we, muhandzuri u hlele leswaku a handzuriwa kambirhi leswaku a nga humi ngati yo tala. Vuhandzuri bya yena a byi vanga ni xiphiqo. Timbhoni ta Yehovha ti byi tlangela ngopfu vutshila ni ku tinyiketela ka madokodela, lawa minkarhi yin’wana ma lwisanaka ni timbilu kambe ku ri ni sweswo ma vaka ni xivindzi naswona ma tiyimisela ku xixima timfanelo ta muvabyi to hlawula ku ka a nga pomperiwi ngati.

Guillermo Rama, mutshama-xitulu wa Komiti yo Vulavurisana ni Swibedlhele eCuraçao, u ri: “Nkarhi ni nkarhi hi komberiwa ku pfuna loko ku ri ni swiyimo swo tika. Loko komiti leyi a yi nga ri kona, a ku ta va ni swiphiqo swo tala.” Alfredo Muller, mutshama-xitulu wa komiti leyi le Aruba, u pfumelelana ni sweswo. U vula leswaku hambileswi eku sunguleni a swi tika leswaku madokodela ma swi amukela eAruba, sweswi yo tala ma tirhisana ni Timbhoni ta Yehovha.

Ntirho Wa Ku Tirhandzela Wa Valanguteri Va Xifundzha

Hambileswi eku sunguleni ku andza a ku nonoka eka swihlala leswinharhu, minkarhi hinkwayo a ku ri ni nhluvuko, naswona tibuku a ti fambisiwa hi ku olova. Hi 1964 a ku ri ni mune wa mavandlha lama a ma ri ni vahuweleri va 379, kambe hi 1980 mavandlha wolawo ma andzile ma va 16 ni ku va ni vahuweleri va 1 077. Exikarhi ka 1981 na 2000, vahuweleri va andze va va 2 154, naswona ku simekiwe mavandlha mambirhi ya Xidachi na mambirhi ya Xipaniya, mavandlha ma andze ma va 29 nakambe lava va veke kona eXitsundzuxweni a va ri 6 176.

Leswaku hi kota ku pfuna vanhu lava va tindzimi to hambana-hambana, a ku laveka valanguteri va xifundzha lava loko swi koteka va nga vulavulaka tindzimi tinharhu, naswona minkarhi yo tala a swi olovi ku kuma vamakwerhu vo tano. Hambiswiritano, swihlala leswi vuriwaka ABC swi katekisiwe hi valanguteri va xifundzha, lava ku fana na Pawulo a va tiyimisele ku nyikela hi mimoya-xiviri ya vona. (1 Tes. 2:8) Lava va endleke ntirho lowu a ku ri Humphrey na Ludmila Hermanus, lava sweswi va nga varhumiwa eSuriname, na Edsel na Claudette Margarita lava nga maphayona kwalaho. Frankie na Maria Herms, lava nga maphayona eAruba na vona va fambele mavandlha ku fikela loko va vitaniwa eBethele, laha sweswi va tirhaka tanihi vahundzuluxeri.

Hi 1997, Marc na Edith Millen, lava eku sunguleni a va fambela mavandlha ya le Belgium, va fambe mpfhuka wo leha leswaku va ta tiyisa vamakwavo. Ku fana ni varhumiwa hinkwavo lavantshwa, va ka Millen va boheke ku dyondza ririmi ra kwalaho, ku nga ntlhontlho lowu minkarhi yin’wana wu vaka ni vuyelo lebyi hlamarisaka. Makwerhu Millen wa ha tsundzuka loko a vule leswaku Mukreste a nga fanelanga a fana ni socha leri tumbeleke emugerhweni, (buracu) kambe u vule leswaku a nga fanelanga a fana ni socha leri tumbeleke endzeni ka mbhongolo (buricu)! Handle ka mintlhontlho yoleyo, Marc na Edith va tiyiserile. Ku sukela loko va tive ririmi rero, va tirha hi ntsako emavandlheni ya Xidachi ni ya Xipapiamento. Hi lembe ra 2000, Paul na Marsha Johnson va ve mpatswa wo sungula ku hlanganyela eka lunghiselelo lerintshwa, leri eka rona mulanguteri wa xifundzha la humaka ePuerto Rico a a fambela mavandlha ya kwalaho ya Xinghezi ni ya Xipaniya.

Tiholo Ta Mfumo Leti Akiwaka Hi Xihatla

Hi 1985, vamakwerhu lava ringanaka 294 lava humaka endhawini ya le kule swinene ya Alaska, le United States, va tile va ta aka Holo ya Mfumo le Pannekoek, eCuraçao. Leswi holo leyintshwa yi hetiweke hi masiku ya kaye, yi hlamarise vanhu swinene naswona yi nyikele vumbhoni lebyinene ni xikombiso lexinene xa rirhandzu ni vun’we. Vanhu va hlamarile loko va vona vavanuna, vavasati ni vana va hisekela ku pfuna vatirhi va ku tirhandzela lava humaka eUnited States. Ramiro Muller, u ri: “Tanihi ntolovelo, ku ve ni swiphiqo swo karhi; kambe swi hluriwile, naswona moya wa Yehovha wu tirhe hi matimba eku akiweni ka holo leyi. Hi Sonto nimadyambu vamakwerhu va kote ku gandzela Yehovha eholweni leyintshwa, sweswo swi siye lava kanakanaka va hlamarile hikuva a va nga pfumeli leswaku swi nga koteka.”

Swi vonaka onge ku akiwa ka holo leyi ku hlamarise ni mufundhisi wa kwalaho, hikuva mixo wun’wana endzhaku ka xiviko lexi haxiweke eka thelevhixini, ku yime movha emahlweni ka holo. I mani loyi a humeke emovheni wolowo? I bixopo wa le Curaçao, a heleketiwe hi vafundhisi vanharhu, tiphuraphura ta vona ti ri karhi ti haha hi moya na vona va ri karhi va ninginisa tinhloko hi ku hlamala ni ku nga tshembi leswi va swi vonaka.

Dyambu ri nga pela loko ho rungula mintirho hinkwayo ya vamakwerhu lava tinyiketeleke: mintirho ya varhumiwa vo sungula vo fana na va ka Van Eyk, va ka Hoornveld, va ka Phelpses na Cor Teunissen, lava siyeke makaya ya vona va ta pfuna vamakwavo endhawini leyi; mintirho ya Pedro Girigorie, loyi a a nga swi koti ku hlaya kumbe ku tsala kambe u tise vanhu vo tala entiyisweni; mintirho ya Theodore “Tall Boy” Richardson, loyi a rhendzelekeke ni switarata swa le Cher Asile leswaku a endla maendzo yo tala yo vuyela; mintirho ya maphayona lama hisekaka, ku nga Maria Selassa, Edna Arvasio, Isenia “Chena” Manuel na Veronica Wall; mintirho ya Seferita Dolorita loyi a a tshama a ri karhi a n’wayitela, hambileswi a a nga voni naswona a hlaseriwe hi vuvabyi lebyi vuriwaka multiple sclerosis, kambe u tiyiserile entirhweni wo chumayela naswona a a khutaza lava taka va ta n’wi khutaza. Swikombiso swa vutshembeki bya vona ni bya van’wana, lava tinyiketeleke hi mbilu hinkwayo, swi nge pfuki swi rivalekile emianakanyweni ni le timbilwini ta vamakwerhu va swihlala leswi vuriwaka ABC.

Ku Hluka Ka Kwandzasi

Hi va-1980, Aruba yi sungule ku yima kahle hi tlhelo ra ikhonomi. Sweswi tihotela ta manguva lawa ti longoloke ni timbuwa ta kwalaho ta sava ro basa naswona tikhasino to xonga ti kota swikhumukani swa misava hinkwayo. Handle ko kanakana, leswi swi khumbe maanakanyelo ya vaaki va kwalaho hikuva ku rhandza swilo leswi vonakaka ku koke rinoko ra vanhu vo tala—hambi ku ri van’wana emavandlheni. Hambiswiritano, ku ni nhluvuko lowukulu hi tlhelo ra moya, ngopfu-ngopfu ensin’wini ya Xipaniya naswona ku ni xilaveko lexikulu xa vamakwerhu lava nga ta rhangela.

Kambe, Curaçao yi langutane ni ntshikilelo lowukulu hi swa ikhonomi naswona vanhu vo tala va rhurhela eNetherlands. Ku rhurha loku ka vamakwerhu ku khumbe ni mavandlha naswona se ku hundze malembe yo hlayanyana ku nga ri na ku andza eCuraçao ni le Bonaire.

Hambiswiritano, leswi hi yaka hi nghena eka lembe-xidzana ra vu-21, hi ni xivangelo xa ku yimisa tinhloko ta hina hi tsaka. Mfumo wa Xikwembu lowu tlakukeke wu kwala nyongeni naswona vanhu va Xikwembu va hambeta va dyondzisa ntiyiso eka vanhu hinkwavo lava nga ni “mboyamelo lowunene.” (Mint. 13:48) Ndhawu leyi nga tshama yi va kwandzasi hi tlhelo ra moya yi ni mati lama ringaneke ya ntiyiso.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 72]

Ti-flamingo Ni Timbhongolo

Exihlaleni xa Bonaire lexi rhuleke ni lexi vanhu va kona va nga riki na vutshila, ntirho wa ku hambanisa mati ya lwandle ni munyu hi yona ndlela ya nkoka leyi vanhu va kwalaho va tihanyisaka ha yona. Ti-flamingo ti dya swakudya leswi nga ni munyu wo tala. Ti kumeka hi xitalo laha ku hambanisiwaka kona munyu ni mati ya lwandle kutani sweswo swi endla leswaku xihlala xa Bonaire xi va xin’wana xa tindhawu ti nga ri tingani emisaveni hinkwayo, laha swinyenyana leswi swa mivala yo xonga swi kumekaka kona hi vunyingi. Ku tshama ku tisiwa timbhongolo leswaku ti ta tirha laha ku hambanisiwaka munyu ni mati ya lwandle, hiloko michini yi ti tekela ntirho kutani ti tshikiwa ti ya tihanyela enhoveni. Sweswi ti yingayinga hinkwako. Leswaku ti nga herisiwi, ku simekiwe tsima exihlaleni lexi, leri vuriwaka Ku Wundla Timbhongolo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

Miako Leyi Tlakukeke Ya Le Curaçao Ni Buloho Leri Papamaleke

Doroba ra Willemstad, ku nga ntsindza wa Curaçao, ri akiwe hi ndlela yo xonga ni ya xikhale. Miako ya kona leyikulu yi akiwe ku fana ni ya le Amsterdam kambe yona yi pendiwe hi mivala leyi vangamaka. Nsonga wa St. Anna wu tsemakanya doroba. Buloho leri Papameleke ra Queen Emma ri hlanganisa swiphemu leswimbirhi swa doroba naswona swa olova ku ri songa leswaku swikepe leswikulu swi kota ku hundzela laha ku enteke ehlalukweni. Eku sunguleni, munhu a a hakela mali leswaku a kota ku tsemakanya buloho leri, handle ka loko a famba hi milenge hikuva sweswo a swi kombisa leswaku i xisiwana. Kambe vanhu lava nga swisiwana a va lomba tintangu leswaku va nga tekiwi va ri swisiwana kasi lava fuweke a va fihla ta vona leswaku va nga hakeli!

[Bokisi leri nga eka tluka 93]

Xana U Fanele Ku Rhanga Hi Ku Losa Mufundhisi?

“Mufundhisi u tekiwa a ri la xiximekaka ni la tlakukeke swinene lerova loko ho hlangana ni mufundhisi a khomisane ndlela ni ntsumi, hi fanele ku rhanga hi ku losa mufundhisi.”—Marito lawa ma hundzuluxeriwe ku suka eka magazini wa vhiki ni vhiki wa kereke ya Khatoliki lowu vuriwaka La Union, wa August 10, 1951, lowu kandziyisiweke eCuraçao.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Nkoka Wa Ku Va Ni Ndhuma Leyinene

Hi September, 1986, Russell Yeatts, u landze phasela leri rhumeriweke ri huma eJamaica, ri kongomisiwe eka Watch Tower Bible and Tract Society. Loko a ri pfula emahlweni ka vakamberi va le posweni, u hlamarile ku kuma tikhilogramu ta mune ta mbangi ti vekiwe ehansi ka timagazini! Maphorisa ma nambe ma n’wi khoma hi nkarhi wolowo. Hambiswiritano, u kume xibumabumelo lexinene eka muungameri wa tiposo ta tiko hinkwaro ra Curaçao, la vuleke leswaku a swi nga twisiseki nikatsongo ku va Makwerhu Yeatts a khumbeka eka swidzidzirisi leswi nga riki enawini. Loko muungameri loyi a a nga vulanga marito wolawo lama khorwisaka, Makwerhu Yeatts a a ta va a pfaleriwile. Hikwalaho, u ntshunxiwe hi ku hatlisa. Xiendlakalo lexi xi haxiwe eka maphepha-hungu ya kwalaho yo tala, leri rin’wana ra wona ri vuleke leswaku Makwerhu Yeatts i “munhu lonene ni la tshembekaka” naswona “ntirho wa nkoka eka yena i ku chumayela mahungu lamanene eka vanhu hinkwavo.” Ntokoto lowu wu kandziyisa nkoka wa ku va ni ndhuma leyinene.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 96]

Ku Chumayela Mfumo Hi Ndlela Leyi Nga Tolovelekangiki

Lembe ni lembe ku fambisiwa swibukwana swo tala leswi nge Ku Kambisisa Matsalwa Siku Ni Siku. Emalembeni man’wana, maphayona ma kote ku fambisa madzana ya swona. Giselle Heide a a ri exibedlhele, hiloko a tirhisa lunghelo rero ku chumayela hi xitshuketa eka vavabyi-kulobye. Un’wana wa vona, ku nga Ninoska, u amukele rungula rero hi malwandla naswona u vutise Giselle loko a ri na xona “xibukwana xexo.” Eku sunguleni, Giselle a a nga swi tivi leswaku hi xihi xibukwana lexi a a vulavula hi xona kambe eku heteleleni u swi twisisile leswaku i xibukwana lexi nge Ku Kambisiwa Matsalwa Siku Ni Siku. Ku sukela hi nkarhi wolowo, va bule hi ndzimana yo karhi mixo wun’wana ni wun’wana. Va endle malunghiselelo ya ku yisa dyondzo yoleyo ya Bibele emahlweni loko va humile exibedlhele. Ku nga si hela ni lembe, Ninoska u khuvuriwile. Sweswi, Timbhoni ti karhi ti dyondza Bibele ni nuna swin’we ni vana vakwe.

[Xifaniso]

“Ku Kambisisa Matsalwa Siku Ni Siku” hi Xidachi, Xinghezi ni Xipapiamento

[Bokisi leri nga eka tluka 104]

“Ku Hisekela Xikwembu; Kambe Ku Nga Ri Hi Vutivi Lebyi Kongomeke”

Mixo wun’wana loko Hubert Margarita na Morena van Heydoorn va ri ensin’wini, va hlangane ni n’wana wa xikolo la vuriwaka Morella. Mavulavulelo ya Morella a ma swi veka erivaleni leswaku u “hisekela Xikwembu; kambe ku nga ri hi vutivi lebyi kongomeke.” (Rhom. 10:2) U vule leswaku a a leteriwa siku rin’wana ni rin’wana ekerekeni ya Rhoma Khatoliki naswona u khorwisekile leswaku yoleyo hi yona ndlela ya ku gandzela Xikwembu. Hubert na Morena va hlele ku n’wi dyondzela Bibele. Ndlela leyi a va ta dyondza ha yona hi leyi: A ta ya eka mufundhisi loyi a n’wi dyondzisaka leswaku a ya tiyisekisa leswi a swi dyondzaka. Loko mufundhisi a nga pfumelelani na swona, a a fanele ku nyika swivangelo swa Matsalwa. Loko o vona leswaku leswi Timbhoni ti n’wi dyondzisaka swona swi hambanile ni leswi Bibele yi swi vulaka, a a to namba a ku yi thyaa, dyondzo yoleyo. Morella u hatle a swi vona leswaku leswi Kereke ya Khatoliki yi swi dyondzisaka a swi humi eMatsalweni. Loko a swi xiyile leswaku swivutiso swa yena swi sungula ku karhata mufundhisi, u nambe a chuveka rihlampfu a nga ha yi eku leteriweni. Morella u hambete a dyondza ntiyiso kutani a khuvuriwa naswona sweswi u tirhela Yehovha hi ku tshembeka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 107]

Sava Ni Matamba Ya Le Aruba

Xivumbeko xa matamba lama vuriwaka Casibari na Ajo i nchumu lowu hlamarisaka eka xivumbeko xa ndhawu ya Aruba. Nchumu wun’wana lowu hlamarisaka i Mabako lama mpfampfarhutiweke swifaniso emaribyeni, lawa ku khorwiwaka leswaku ma mpfampfarhutiwe hi Maindiya lama vuriwaka Madabajuro. Maxelo lama kufumelaka ni mahlaluko yo leha ya sava ro basa ma koka magidi ya vavalangi lava lembe ni lembe va nga heliki exihlaleni lexi.

[Bokisi leri nga eka tluka 110]

“Emilon’wini Ya Swihlangi”

Yesu u te: “U lunghiselele swidzuniso swi huma emilon’wini ya swihlangi ni ya lava an’waka.” (Mat. 21:16) Sweswo swi tano ni hi swihlangi swa le swihlaleni leswi vuriwaka ABC. Maurice la nga ni malembe ya 15 hi vukhale u tshama eAruba. Loko Maurice a ri ni malembe ya nkombo, u lahlekele mana wa yena entsombanweni wa muganga. Hikwalaho ko karhateka, mana wa yena u n’wi lavile kutani eku heteleleni a n’wi kuma ekamareni ra le ndzhaku laha a ku khomeriwe nhlangano wa lava lavaka ku ya tirha eBethele. Maurice a a navela ku ya tirha Bethele. Leswi mutshama-xitulu wa nhlangano wolowo a a nga lavi ku n’wi khomisa tingana, u n’wi pfumelele ku va kona enhlanganweni wolowo. Maurice wa ha swi navela hi mbilu hinkwayo ku tirhela Yehovha eBethele. U khuvuriwe loko a ri ni malembe ya 13 naswona u tirha hi matimba evandlheni, u swi lunghiselela kahle swiavelo swa yena hinkwaswo. Wa ha ku langutele hi mahlo-ngati ku ya tirha eBethele.

Le Bonaire, Renzo wa malembe ya tsevu hi vukhale u rhambiwe ku ta eHolweni ya Mfumo naswona u swi tsakele ngopfu. U sungule ku dyondzeriwa Bibele naswona ku sukela hi nkarhi wolowo u arile ku ya ekerekeni ya Khatoliki. U vutise vatswari vakwe leswaku ha yini va nga dyondzisiwi hi Paradeyisi ekerekeni, kutani sweswo swi endle leswaku va rhandza ku tiva leswi engetelekeke. Va sungule ku dyondza ni Timbhoni ta Yehovha. Hi ku famba ka nkarhi, tata wa Renzo ni mana wakwe swin’we ni swichudeni swa Bibele swa Renzo, va khuvuriwile. Renzo loyi sweswi a nga ni malembe ya nhungu hi vukhale u khuvuriwe enhlengeletanweni ya xifundzha eBonaire.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 115]

U Kona La Nga Tsakeleka Xiculu Xa Xipululu?

Swipululu swo fana ni lexi kombisiweke eka xifaniso lexi nga laha hansi, swi tolovelekile eswihlaleni leswi vuriwaka ABC. Swikokovi leswi swi tekiwa swi ri swa risima swinene kambe a swi fuyiwi. Xipululu xi tirhisiwa swinene ku endla tisopo ni swiculu. Un’wana la tirhaka ku sweka kwalaho u ri: “Nyama ya kona yi fana ni ya huku. Ya olova naswona ya dyeka.”

[Mimepe leyi nga eka tluka 71]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

HAITI

LWANDLE RA KHARIBIYA

VENEZUELA

ARUBA

ORANJESTAD

San Nicolas

CURAÇAO

WILLEMSTAD

Santa Cruz

Buena Vista

BONAIRE

Kralendijk

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 68]

Vanhu va tinxaka to hambana-hambana va tirhisana hi ku rhula eVandlheni ra Hooiberg, eAruba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 70]

Pearl Marlin a a xavisa tibuku ta vukhongeri swin’we ni tata wakwe. Hi ku famba ka nkarhi u ve Mbhoni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 73]

Vandlha ro sungula ra Xinghezi eSan Nicolas, eAruba

[Swifaniso leswi nga eka tluka 74]

Van’wana lava rhurheleke eAruba: (1) Martha Faustin namuntlha, (2) nuna wakwe, Hamilton, loyi se a feke, (3) Robert na Faustina Titre

[Xifaniso lexi nga eka tluka 75]

Woodworth na Oris Mills hi siku ra mucato wa vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 76]

Edwina Stroop, phayona ra le Aruba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Jacobo Reina u kume buku leyi nge “Creation,” hi 1928 hiloko ntiyiso wu sungula ku humela erivaleni eka yena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 78]

Ku sukela eximatsini ku ya exineneni: Russell na Hazel Yeatts mathwasana ya ntlawa wa vutsevu wa Gilead, na Mary na William Yeatts, va ntlawa wa vu-14

[Xifaniso lexi nga eka tluka 79]

Henricus Hassell, la nga eximatsini a a ri muchumayeri la hisekaka wa mahungu lamanene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 79]

Camilio Girigoria i wo sungula ku khuvuriwa eka vanhu va kwalaho, hi 1950

[Xifaniso lexi nga eka tluka 80]

Ku tinyiketela ni ku hiseka ka Alice na Henry Tweed swa ha tsundzukiwa hi rirhandzu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 81]

Gabriel Henriquez u endleriwe xikhokhelo xa “Xalamuka!” tanihi nyiko. U ve wo sungula ku khuvuriwa eAruba

[Swifaniso leswi nga eka tluka 82]

Eku sunguleni Ninita Webb a a nga lavi no twa hi ntiyiso. Yena na Daniel nuna wakwe va ve vachumayeri va Mfumo lava hisekaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 82]

Maria Rasmijn a a ri Mukhatoliki la tinyiketeleke ku fikela loko mufundhisi wa yena a n’wi byela leswaku swifaniso swa vukhongeri a swi nga pfuni nchumu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 83]

Albert Suhr u siye ‘mapapila lamanene ya swibumabumelo’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 84]

Olive Rogers u pfune vanhu vo tala leswaku va tinyiketela eka Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 85]

Ehenhla: Eugene Richardson, la khuvuriweke a ri ni malembe ya 17 hi vukhale, u ve phayona leri hisekaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 85]

Ehansi: Clinton Williams la ha riki muntshwa u sungule ku tirha na yena endhawini leyi vuriwaka “kunuku”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 86]

Kaya ra varhumiwa eAruba hi 1956

[Xifaniso lexi nga eka tluka 89]

Ehenhla: Hi 1962, Nathan H. Knorr la humaka eBethele ya le Brooklyn u nyiketele Holo leyi ya Mfumo, ku nga yo sungula ku va yi tiviwa yi ri ya vamakwerhu va le Curaçao

[Xifaniso lexi nga eka tluka 89]

Exineneni: Victor Manuel, muhuweleri wa mahungu lamanene ku ringana kwalomu ka malembe ya 50, u hlanganyele ni vandlha ra vumbirhi ra Xipapiamento

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

Ehenhla: Nhlengeletano ya Matiko Hinkwawo leyi nge “Ku Rhula eMisaveni” ya 1969, eAtlanta, le Georgia, eU.S.A.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

Exineneni: Ndhawu yo kho- mela ntsombano wa nongo- noko lowu fanaka eCuraçao

[Xifaniso lexi nga eka tluka 94]

Petra Selassa (exineneni) na Ingrid n’wana wa yena wa nhwanyana, i maphayona yo hlawuleka lama rhumeriweke ku ya hoxa xandla eBonaire hi 1969

[Xifaniso lexi nga eka tluka 97]

“Xihondzo xo Rindza” hi Xipapiamento

[Xifaniso lexi nga eka tluka 98]

Ehenhla: Pauline na John Fry

[Xifaniso lexi nga eka tluka 98]

Ehansi: Age van Dalfsen u fike hi 1964 endzhaku ka loko a thwase entlaweni wa vu-39 wa Gilead

[Swifaniso leswi nga eka tluka 99]

Ehenhla: Janine Conception na Raymond Pietersz i van’wana va swirho swa vahundzuluxeri va kaye

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Exineneni: Estrelita Liket u tirhana ni programu ya MEPS, ku nga mpfuno lowukulu eka vahundzuluxeri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 100]

Robertus na Gail Berkers, (eximatsi- ni), lava endzelaka mavandlha, va ve nsusumeto lowukulu eku hisekeleni ka vutirheli bya nkarhi hinkwawo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 100]

Julie na Age van Dalfsen, (ehansi), va tlhelele eCuraçao hi 1992 naswona va rhambiwe ku ta tirha eBethele hi lembe ra 2000

[Xifaniso lexi nga eka tluka 100]

Age van Dalfsen, Clinton Williams na Gregory Duhon i swirho swa Komiti ya Rhavi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 102]

Blanche na Hans van Heydoorn va pfune vanhu va 65 leswaku va tinyiketela eka Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 108]

(1) Rhavi leri ri nyiketeriwe hi 1964

[Swifaniso leswi nga eka tluka 108]

(2, 3) Rhavi leri nga kona sweswi, ri nyiketeriwe hi November 20, 1999

[Swifaniso leswi nga eka tluka 112]

Ntirho wa ku endzela mavandlha eswihlaleni leswi vuriwaka ABC wu katekisiwe hi mimpatswa, yo kota (leyi nga laha henhla) Ludmila na Humphrey Hermanus, (ku suka eximatsini ku ya exineneni) Paul na Marsha Johnson swin’we na Edith na Marc Millen

[Swifaniso leswi nga eka tluka 114]

Varhumiwa vo sungula: (1) va ka Van Eyk, (2) va ka Hoornveld na (3) Cor Teunissen, va siye makaya ya vona leswaku va ta pfuna vamakwavo endhawini leyi