Papua New Guinea

KHALE ka khaleni—emalembeni yo tala swinene—tinxaka to tala ta vanhu ti suke edzongeni ivi ti tsemakanya eAsia ti ri karhi ti lavana ni ndhawu leyintshwa yo tshama eka yona. Emakumu ya le vuxeni ya Ntlawa wa Swihlala swa Malay, va kume New Guinea, xihlala lexi taleriweke hi maribye, lexi hisaka swinene—ku nga xihlala xa vumbirhi hi vukulu laha misaveni.a Va fambe eribuweni leri nga ni maxelo lama hisaka, va fika va tshama etindhawini leti nga ni nhlangasi leyikulu, makhwati lama tlhumeke swin’we ni swihlala leswi hangalakeke endhawini yoleyo. Van’wana va khandziye ehenhla ka tintshava ta xihlala xexo leswaku va ta tshama etindhawini leti nga ni maxelo lamanene, minkova yo anama ni misava leyi noneke.

Vanhu volavo a va nga ri ntlawa wun’we lowu hlanganeke kambe a va ri tinxaka letitsongo to tala swinene leti a ti tshamela ku lwa. A va ri ni mindhavuko yo hambana-hambana, va ambala swiambalo leswi nga faniki, va tlhela va vulavula tindzimi leti tlulaka 800. Mintlawa yo tala a yi tshama etindhawini leti sirheleriwaka swinene. Vanhu vo tala a va kholwa leswaku vugimamusi i ndhawu leyi ku tshamaka madimona swin’we ni vakokwa wa vona lava feke lava a va khumba vutomi bya vona hi ndlela yo biha kumbe hi ndlela leyinene. Vanhu volavo a va hanyela ku tsakisa mimoya yoleyo.

Vanhu volavo a va nga ri na xivumbeko lexi fanaka kambe a ku ri ni nchumu wun’we lowu a va fana ha wona. Loko Jorge de Meneses, mutirhela-mfumo wa Muputukezi a xiye nchumu wolowo loko a endzele xihlala xexo hi 1526, u fike a xi thya vito ra Ilhas dos Papuas, leswi vulaka leswaku “Tiko Ra Vanhu Lava Nga Ni Misisi Leyikulu Yo Olova.” Mutlutisi wa le Spain, la vuriwaka Ynigo Ortiz de Retes u xiye leswaku vanhu va xihlala lexi va fana ni vanhu va le Guinea, eAfrika Vupela-dyambu, hiloko a thya xihlala xexo vito ra Nueva Guinea kumbe New Guinea.

Hi lembe-xidzana ra vu-19, valawuri va le Yuropa va avanyise xihlala xexo xi va swiphemu swinharhu. Valawuri va le Netherlands lava fikeke ku sungula, va teke hafu ya le vupela-dyambu, ku nga ndhawu leyi namuntlha yi nga xiphemu xa tiko ra Indonesia. Valawuri va le Britain ni va le Jarimani va avanyise hafu ya le vuxeni yi va British New Guinea edzongeni (leyi hi ku famba ka nkarhi yi vuriweke Papua) kasi en’walungwini yi va German New Guinea (leyi hi ku famba ka nkarhi yi vuriweke New Guinea). Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, tindhawu leti hatimbirhi ti sungule ku lawuriwa hi tiko ra Australia. Eku heteleleni, hi 1975 tiko ra Papua ni ra New Guinea ma hlanganile ivi ma vumba tiko leri tifumaka leri vuriwaka Papua New Guinea.b

Namuntlha, tiko ra Papua New Guinea a ri si hluvuka ngopfu. Vaaki van’wana va tshama emadorobeni lama nga ni swilo swa manguva lawa. Kasi vanhu va mune eka va ntlhanu va tshama etindhawini leti ngo va toxe laha vutomi bya ha fanakanyana ni ndlela leyi a byi ri ha yona emalembeni ya dzana lama hundzeke, laha munhu la nga ni tinguluve a tekiwaka a ri la fuweke, laha ku humesa mali ya ndzovolo swi tolovelekeke, laha vungoma byi tinyikeke matimba naswona swi nga swa nkoka ku tshembeka eka rixaka ra ka n’wina.

Hambiswiritano, eka makume ya malembe ya sweswinyana, tiko leri leri nga ni mindhavuko yo hambana-hambana, ri vone ku cinca kun’wana ka nkoka swinene, loku khumbeke vanhu va tinxaka hinkwato ku tlhela ku antswisa vutomi bya vona hi tindlela to tala swinene. I ku cinca hi tlhelo ra moya loku veke kona hikwalaho ko dyondza ni ku tirhisa ntiyiso lowu kumekaka eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele.—Rhom. 12:2.

VACHUMAYERI VO SUNGULA VA MAHUNGU LAMANENE

Ntiyiso wa Bibele wu fike ePapua New Guinea hi 1932 loko Peck la nga phayona leri humaka eBritain, a fika a yima kwalaho loko a ri endleleni yo ya eMalaya (laha sweswi ku nga Malaysia). Peck a nga ha yima-yimanga, u hete mavhiki yo hlayanyana a ri karhi a chumayela vanhu va kwalaho. U fambise minkandziyiso ya Bibele ya madzana loko a nga si ya exiavelweni xa yena.

Endzhaku ka malembe manharhu, maphayona ya nkombo lawa a ma tluta hi xikepe lexi nga ni njhini lexi vuriwaka Lightbearer, ma fike ma yima ePort Moresby leswaku ma ta lunghisa njhini ya xikepe xa wona leyi a yi onhakile. Ma chumayele hi ku hiseka endhawini hinkwayo ya Port Moresby swin’we ni le tindhawini leti nga ekusuhi ni kwalaho ku ringana n’hweti hinkwayo leyi ma yi heteke ma ri kwalaho. Frank Dewar, un’wana wa maphayona wolawo loyi a nga xitetemba, loyi a a huma eNew Zealand, u fike kwalaho a khome tibuku to tala naswona u fambisele vanhu lava tshamaka endhawini leyi nga tikhilomitara ta 50 ku suka eribuweni, minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni.

Minkandziyiso yin’wana yi kumiwe hi Heni Heni Nioki, loyi a a ri n’anga ya rixaka ra Vakoiari. Endzhaku ka sweswo, ntiyiso wa le Bibeleni lowu a wu dyondzeke wu tshame embilwini ya yena, wu yimele Timbhoni ta Yehovha leswaku ti tlhela ti vuya ti ta cheleta mbewu leyi ti yi byaleke.—1 Kor. 3:6.

Eku heleni ka va-1930, phayona rin’wana ri ye mahlweni ri chumayela ri ya fika ni le madorobeni lamakulu ya le Papua New Guinea ku katsa ni swihlala swa New Britain, New Ireland na Bougainville. Ri fambise minkandziyiso yo tala leyi sekeriweke eBibeleni. Kambe loko van’wana va nga si ya emahlweni ni ntirho lowu, ndhawu yoleyo yi hlaseriwe hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.

KU CHUMAYELA “EXIMUTANINI LEXIKULU”

Endzhaku ka malembe ya 12, hi September 22, 1951, munhu un’wana wo leha wa le Australia u xike eka xihaha-mpfhuka ePort Moresby naswona siku rero a ku hisa ku tlhela ku va ni moya wo tsakama. Tom Kitto—Mbhoni leyi nga ni malembe ya 47—a a amukele xirhambo xa ku ta sungula ntirho wo chumayela hi Mfumo eswihlaleni swa Pacific. Nsati wa yena Rowena u tile a ta tirha na yena endzhaku ka mavhiki ya tsevu. Nsimu ya vona a ku ri tiko hinkwaro ra Papua New Guinea.

Swi nga si ya kwihi va ka Kitto va xiye leswaku valungu vo tala lava tshamaka ePort Moresby a va nga ri tsakeli rungula ra Mfumo. Kambe va hlangane na Geoff Bucknell, loyi na yena a a huma eAustralia, loyi a a tshike ntiyiso loko a ha ri jaha. Geoff u pfumerile ku dyondzeriwa naswona hi ku famba ka nkarhi yena swin’we ni nsati wa yena Irene va ve Timbhoni to tshembeka.

Kutani Tom na Rowena va rhurhele eHanuabada, ku nga vito leri vulaka leswaku “Ximutana Lexikulu” hi Ximotu, ku nga ririmi ra kwalaho. Eximutanini lexi a ku ri ni tiyindlu ta madzana ta mapulanga leti akiweke ehenhla ka timhandzi, laha a ku ri ni ndhawu yo famba eka yona leyi endliweke hi mapulanga leyi sukelaka eribuweni leri nga eHlalukweni ra Port Moresby. Rowena wa tsala a ku: “Vanhu a va ta va tele eka hina leswaku va ta yingisela mahungu lamanene. Vanhu volavo a va tsakela swinene lerova a hi tlhelela madyambu man’wana ni man’wana leswaku hi ya fambisa tidyondzo ta Bibele, kambe eka tin’hweti timbirhi a hi nga ti fambisi hi madyambu mambirhi ntsena.” Tom u ya emahlweni a ku: “Ntshembo wa ku pfuxiwa ka vafi ni wa ku hanya emisaveni leyi nga paradeyisi a wu va tsakisa swinene vanhu lava. Loko varhumiwa va Vujagana ni maphorisa ya kwalaho va sindzise vanhu volavo leswaku va tshika ku dyondza Bibele, hinkwavo va arile ku tshika. Ntiyiso se a wu dzikile etimbilwini ta vona.”

Vanhu van’wana lava aleke ku tshika ku dyondza Bibele a ku ri Raho na Konio va ka Rakatani, Oda Sioni, Geua Nioki na nuna wa yena Heni Heni, loyi se a a ri ni malembe ya 16 a kume minkandziyiso eka vahuweleri lava fikeke kwalaho va famba hi xikepe lexi vuriwaka Lightbearer. Swi nga si ya kwihi vanhu va kwalomu ka 30 lava tsakelaka a va ta ekaya ka Heni Heni leswaku va ta khoma minhlangano minkarhi hinkwayo. Oda Sioni, loyi a ha ri jaha hi nkarhi wolowo u ri: “Vavanuna a va tshama voxe eka tlhelo rin’wana ra kamara kasi ni vavasati a va tshama voxe eka tlhelo lerin’wana. Vavasati a va ambala swikete leswi endliweke hi byanyi kutani va nga ambali nchumu hala henhla naswona a va hoxa vana va vona eminkwameni ya mivalavala leyi a va yi hayeka eka timbalelo ta lwangu ra yindlu. Loko va heta ku mamisa vana va vona, a va va hoxa eminkwameni yoleyo kutani va va mbuwetela leswaku va etlela.”

Tom Kitto a a fambisa minhlangano yoleyo a pfuniwa hi toloki. Minkarhi yin’wana swilo a swi nga olovi. Don Fielder, loyi a fikeke hi 1953 u ri: “Eka nhlangano wun’wana, a ku toloka Badu Heni, makwavo wa Heni Heni. Swilo a swi tikomba swi famba kahle eku sunguleni, Badu a a toloka marito ya Tom a tlhela a tshukatshukisa miri hi ndlela leyi Tom a a endla ha yona. Endzhaku ka nkarhi, Badu u vule leswaku a a nga swi twisisi leswi swi vuriweke hi Tom. Yena a a vula ntiyiso lowu a tshameke a wu dyondza ivi a tshukatshukisa miri hi ndlela leyi Tom a a endla ha yona leswaku swi ta vonaka onge a a toloka leswi a swi vuriwa enkulumeni.” Ntlawa wolowo wu kule hi ku hatlisa hambileswi a ku ri ni swiphiqo swoleswo, naswona ku nga ri khale ku vumbiwe ntlawa wa vumbirhi ekaya ka Raho Rakatani, loyi na yena a a tshama eximutanini xa Hanuabada.

“MI TA MI TA DYONDZISA VANHU VA MINA”

Eku sunguleni ka 1952, Bobogi Naiori loyi a a ri hosi ya Vakoiari naswona a ri n’anga leyi dumeke, u endzele Heni Heni—munhu wa rixaka ra ka vona—naswona u ve kona enhlanganweni ekaya ka yena. Leswi Bobogi a tsakisiweke hi leswi a swi voneke a tlhela a swi twa, endzhakunyana u ye eka Tom Kitto kutani a fika a n’wi kombela a ku: “Ndzi kombela mi ta mi ta dyondzisa vanhu va mina ntiyiso!”

Endzhakunyana ka kwalaho, Tom na Rowena va fambe hi xibebe xa vona xa khale emapatwini lawa a ma tsakama ma tlhela ma va ni ndzhope, va ya ekaya ka Bobogi le Haima, ku nga ximutana lexitsongo lexi nga tikhilomitara ta kwalomu ka 25 en’walungwini wa Port Moresby. Tom u chumayele vaaki lava a va hlengeletanile ivi Bobogi a toloka. Hikwalaho, vanhu va kwalomu ka 30 va sungule ku dyondza Bibele.

Endzhakunyana hi n’hweti yoleyo, ntlawa lowu a wu ri eHaima wu ake holo leyitsongo leswaku ku ta khomeriwa minhlangano ya Vukreste eka yona. Elsie Horsburgh loyi endzhakunyana a yeke eminhlanganweni kwalaho u ri: “Holo leyi a yi akiwe hi timhandzi, yi fuleriwa hi byanyi ivi hala matlhelo ku hoxiwa misengele. Holo leyi a yi ri ni switulu leswi endliweke hi swinsinyana, rivoni ra pharafini swin’we ni bodi leyitsongo yo tsalela eka yona.” Muako lowu wa xiyimo xa le hansi wu ve Holo ya Mfumo yo sungula le Papua New Guinea.

Bobogi a a lava leswaku vanhu va rixaka ra ka vona lava a va tshama etintshaveni leti a ti ri ekusuhi, na vona va twa mahungu lamanene. Kutani yena na Tom va fambe endleleni leyi nga ni tintshava leyi swi tikaka ku famba eka yona, va ya endhawini leyi nga rivala leyi vuriwaka Sogeri. Swi nga si ya kwihi se a va dyondza ni vanhu vo tlula 90 eswimitanini swinharhu swa kwalaho.

Valawuri va mfumo va wu xiyile ntirho lowu wo chumayela. Le Ioadabu, mutirhela-mfumo u nghene endhawini leyi a ku khomeriwe minhlangano eka yona, a fika a lava ku tiva leswaku i mani loyi a nyikeke Timbhoni ta Yehovha mpfumelelo wo dyondzisa vanhu va kwalaho. Maphorisa ma tlhele ma konanisa vanhu vo hlayanyana lava tsakelaka malunghana ni ntirho wa hina. Vafundhisi van’wana va le swimitanini swoleswo swin’we ni vini va masimu va kale va xungeta vamakwerhu va vula leswaku va ta va khoma hi ndlela yo biha.

Vanhu van’wana lava tsakelaka va tshike ku dyondza loko va vona xiyimo xolexo xo tika. Kambe, ntlawa lowutsongo wu ye emahlweni wu endla nhluvuko. Hi 1954, ku khuvuriwe swichudeni swa Bibele swa 13 eNambyeni wa Laloki le Haima, ku nga nkhuvulo wo sungula lowu endliweke hi Timbhoni le Papua New Guinea. Un’wana wa vona a ku ri Bobogi, loyi a nga te: “Hambiloko Vakoiari hinkwavo vo tshika ntiyiso, mina a ndzi nge wu tshiki hikuva ndza swi tiva leswaku lowu i ntiyiso.” Hi ku pfumelelana ni leswi a swi vuleke, Bobogi u tshame a tshembekile, a ri nkulu la tshembekaka eVandlheni ra Haima ku kondza a fa hi 1974.

MINHLANGANO LEYI NGA RIVALEKIKI

Hi July 1955, John Cutforth, murhumiwa wo huma eCanada loyi a a ri eAustralia, u fike ePort Moresby a ri mulanguteri wa xifundzha wo sungula. John u nambe a tsakela ndhawu leyi yo hisa, ndlela leyi ku hanyiwaka ha yona ni vanhu va kona lava titsongahataka. A a nga swi tivi leswaku u ta tirhela ePapua New Guinea malembe yo tlula 35.

John u te ni vhidiyo leyi nge The New World Society in Action, leyi a yi kombisa ndlela leyi nhlengeletano yi tirhaka ha yona swin’we ni mintsombano ya Timbhoni ta Yehovha. Eka riendzo ra yena ra mavhiki manharhu, u tlange vhidiyo leyi minkarhi ya 14 eka vahlaleri lava sukelaka eka vanhu va madzana ma nga ri mangani ku ya eka vanhu va kwalomu ka 2 000. Yi va khumbe swinene vanhu va kwalaho, lava vo tala va vona a va nga si tshama va vona vhidiyo.

Loko riendzo ra John ri fika emakumu ku khomiwe nhlengeletano ya xifundzha ya siku rin’we le Haima. Tom Kitto u ri: “Loko vanhu lava yaka eku khuvuriweni va komberiwa ku suka va yima, . . . ku tlakuke vanhu va 70! Timbilu ta hina ti tele ntsako loko hi vona vamakwerhu va xinuna va 40 ni va xisati va 30 va forile enambyeni lowu nga le khwatini, va lunghekele ku kombisa ku tinyiketela ka vona eka Yehovha.”

Hi lembe leri tlhandlamaka, vamakwerhu va hlele ku khoma nhlengeletano ya xifundzha ya vumbirhi eHaima. Bobogi, hosi ya muti wolowo, u averiwe ku aka miako leyi a yi ta laveka ni ku va lunghiselela swakudya vanhu lava a va ta ta enhlengeletanweni. Loko ku sele masiku manharhu leswaku ku va ni nhlengeletano, John (Ted) Sewell, mulanguteri wa xifundzha lontshwa la humaka eAustralia, u hlangane na Bobogi leswaku va ta bula hi malunghiselelo lawa a ma ta endliwa.

Ted u vutise hi ku kongoma a ku: “U ake yini?”

Bobogi u te: “A ndzi si aka nchumu.”

Ted u te: “Kambe Bobogi, namuntlha i Ravumune naswona nhlengeletano yi hi Sonto!”

Bobogi u te: “Swi lulamile makwerhu. Swilo hinkwaswo hi ta swi endla hi Mugqivela.”

Ted a a tsemeke nhlana hiloko a tlhelela ePort Moresby a tiyiseka leswaku swilo swi ta famba ximatsi enhlengeletanweni yoleyo.

Hi Sonto u fambe hi movha a ri karhi a karhateka a ya eHaima leswaku a ya vona leswi endlekeke. Wa nga vona ku cinca loku a fikeke a ku kuma! Ehansi ka murhi lowukulu endhawini leyi a yi langute rivala lerikulu leri baseke a ku ri ni platifomo leyo tiya leyi a yi endliwe hi timhandzi. Le kulenyana a ku ri ni migodi leyi ku tshiveriweke ndzilo eka yona ivi ku hoxiwa maribye endzilweni laha a ku oxiwa tinguluve, timhofu, matuva, tinhlampfi, mintsumbula ni mihlata. Exitikweni a ku virisiwa tiya. Vanhu a va tidyela mabulo endhawini yo phaka swakudya leyi a yi akiwe hi byanyi. Kutani kwalaho a ku ri na Bobogi loyi a a languteka a nga karhatekanga nikatsongo. Ted a a hlamarile swinene!

Ted u te: “Bobogi, xana u swi dyondze kwihi ku endla swilo leswi hinkwaswo?”

Bobogi u te: “Swilo leswi hinkwaswo ndzi swi vone eka vhidiyo leyi John Cutforth a hi kombeke yona n’wexemu.”

Vanhu vo tlula 400 lava humaka etinxakeni ta nhungu va ve kona enhlengeletanweni leyi naswona ku khuvuriwe vanhu va 73. Eka malembe lama nga landzela, yi vitaniwe nhlengeletano ya Bobogi.

KU CHUMAYELA HI SWIFANISO

Hi 1957, John Cutforth u rhurhele ePapua New Guinea hiloko a sungula ntirho wa yena wo endzela mavandlha kwalaho. Ku sukela eka riendzo ra yena ro sungula, u anakanyisise swinene hi ndlela leyinene leyi a nga ta chumayela vanhu va kwalaho ha yona hikuva vo tala va vona a va nga dyondzanga. Kutani se a a swi lunghekerile ku tirhisa swilo leswi a a ri karhi a swi anakanya.

Loko John a vulavula ni vandlha kumbe ntlawa lowu ngo va woxe, a a rhanga a tsala vito ra yena ni ra toloki wa yena ebodweni yo tsalela eka yona. Kutani a a ta kombetela etilweni, ivi a vutisa vayingiseri va yena a ku, “Xana vito ra Xikwembu i mani?” A a tsala nhlamulo ya vona leyi nge, “I Yehovha” a tlhela a tsala ni tsalwa ra “Pisalema 83:18” le henhla ka bodo yo tsalela eka yona. Kutani ehansi ka sweswo, eximatsini, a a tsala nhloko-mhaka leyi nge “Misava Ya Khale” kutani a dirowa vavanuna vambirhi va ri karhi va lwa, munhu a ri karhi a rila ni sirha swin’we ni tsalwa ra “Varhoma 5:12.” Exineneni a a tsala nhloko-mhaka leyi nge “Misava Leyintshwa” kutani a dirowa vavanuna vambirhi va ri karhi va qhavulana, xikandza xa munhu la n’wayitelaka, xifaniso lexi kombisaka leswaku sirha a ri nge he vi kona ni tsalwa ra “Nhlavutelo 21:4.” Endzhaku ka sweswo a a nyikela nkulumo leyi tsakisaka leyi hlamuselaka swifaniso leswi a swi diroweke. Kutani a a kombela munhu ha un’we eka vayingiseri leswaku va ta emahlweni va ta tlhela va hlamusela swifaniso swa yena. Loko va swi twisisile leswi va swi dyondzeke, a a va kombela leswaku va dirowa swifaniso sweswo emaphepheni ya vona kutani va swi tirhisa entirhweni wa vona wo chumayela.

Tanihi leswi ndlela leyi a yi vuriwa “Ndlela yo Sungula yo Dyondzisa hi Swifaniso,” yi tirhe swinene entirhweni wo chumayela le Papua New Guinea. Endzhakunyana ku dirowiwe swifaniso swin’wana swo dyondzisa ha swona. Lena Davison, loyi a tirheke etikweni rero malembe ya 47, u ri: “Hi hete tiawara to tala hi ri karhi hi dirowa swifaniso leswi swo dyondzisa ha swona etibukwini. Xichudeni xin’wana ni xin’wana xa Bibele a xi nyikiwa kopi, leyi a xi yi tirhisa loko xi chumayela van’wana.” Vana a va tikarhatela ku tiendlela tibuku ta vona ta swifaniso naswona a va ti teka ti ri ta nkoka.

Ndlela leyi yo dyondzisa yi tlhele yi tirhisiwa ni le minhlanganweni ya vandlha. Joyce Willis, phayona ro huma eCanada, loyi a heteke malembe yo tlula 40 le Papua New Guinea u ri: “Swifaniso leswi dirowiweke eka bodo yo tsalela eka yona a swi tirhisiwa swinene hi nkarhi wa Nkulumo ya le Rivaleni ni wa Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza, leswi va pfuneke swinene vanhu lava nga swi kotiki ku hlaya.” Swifaniso leswi dirowiweke emalapini a swi tlhela swi tirhiseriwa ku dyondzisa ha swona etinhlengeletanweni. Mike Fisher, loyi a tshameke a endla ntirho wo endzela mavandlha kwalaho u ri: “Swifaniso leswi leswikulu a swi rhandziwa ngopfu naswona swi pfune vayingiseri leswaku va tsundzuka tidyondzo ta xisekelo. Swo tala swa swifaniso sweswo swi hetelele swi hayekiwe emakaya ya vahuweleri lava nga le kule ni vandlha, lava hi ntsako a va swi tirhisela ku chumayela vaendzi.”

Endzhaku ka makume ya malembe, loko vanhu vo tala se va dyondze ku hlaya ni ku tsala naswona minkandziyiso leyi nga ni swifaniso se yi kumeka hi xitalo, ku tshikiwe ku chumayela hi ku tirhisa swifaniso.

KU NDLANDLAMUXA NTIRHO WO CHUMAYELA

Eku heleni ka va-1950, ntlawa wa vahuweleri lava hisekaka lava humaka eAustralia wu rhurhele ePapua New Guinea, wu tiyimisele ku chumayela mahungu lamanene. Ku engetela kwalaho, vanhu vo tala lava dyondzeke ntiyiso ePort Moresby va tlhelele eswimitanini leswi va humaka eka swona ni rungula ra Mfumo. Hikwalaho, mahungu lamanene ma hangalake hi ku hatlisa etikweni rero.

Hi 1957, David Walker, makwerhu wo huma eAustralia loyi a a ri ni malembe ya 26, loyi a a tshama ePort Moresby, u twe leswaku vanhu va le ximutanini xa Manu Manu ni va le mugangeni wa Gabadi a va tsakela ku dyondza ntiyiso. David u tshike ntirho, a va phayona ro hlawuleka naswona u hete lembe a chumayela endhawini yoleyo a tirha a ri yexe ensin’wini nkarhi hinkwawo. Endzhakunyana vahuweleri van’wana va fike va hlakulela mbewu leyi a yi byaleke, naswona sweswi eManu Manu ku ni vandlha ni Holo ya Mfumo.

Hi nkarhi wolowo, loko Don Fielder a ri karhi a chumayela emakete ya Koki le Port Moresby, u hlangane ni vaphasi va tinhlampfi vo hlayanyana lava a va tsakela ntiyiso. Vavanuna volavo a va huma eHula, ku nga ximutana lexi nga eribuweni kwalomu ka 100 wa tikhilomitara ku ya evuxeni. Don swin’we na Athol (Dap) Robson ni vanhu van’wana lava tsakelaka va le Hula, va ye eHula hi xikwekwetsu xa Don lexintshwa lexi leheke timitara ta nhungu, leswaku va ya pfuna vavanuna volavo ni mindyangu ya vona. Va tshame eHula masiku manharhu naswona va simeke ntlawa lowutsongo wo dyondza Bibele kwalaho.

Endzhakunyana ka sweswo, Don u ye eHula a ya va phayona ro hlawuleka, a famba ni nsati wa yena Shirley swin’we na Debbie n’wana wa vona wa nhwanyana la nga ni malembe mambirhi. Don u ri: “Hi ake xindhumbana kutani hi sungula ku chumayela eswimitanini swa ntlhanu swa kwalaho. Sweswo a swi katsa ku famba mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 12 siku rin’wana ni rin’wana. A swi karharisa swinene kambe a swi phyuphyisa hi tlhelo ra moya tanihi leswi hi sunguleke tidyondzo ta Bibele to tala naswona swi nga si ya kwihi se a hi tirha ni vahuweleri va nhungu lavantshwa.”

Mufundhisi wa Kereke ya United ya kwalaho u hlundzukisiwe hi ku chumayela ka Don na Shirley, hiloko a sindzisa n’wini wa ndhawu leyi a va tshama eka yona leswaku a va hlongola. Don u ri: “Loko vanhu lava tshamaka eximutanini xa le kusuhi va twa mhaka leyi, va hlundzuke swinene hikuva a va nga lavi leswaku hi famba. Vanhu va kwalomu ka 20 va hi pfunile leswaku hi susa ndhumba ya hina hi ya yi aka endhawini yin’wana leyi nga eximutanini xa vona.”

Mufundhisi yoloye loyi a a hlundzuke ngopfu a nga lan’wanga. U hlohlotele valawuri va le Port Moresby leswaku va nga pfumeleli ndyangu wa ka Fielder ku aka ndhumba ya wona emugangeni wolowo. Don u ri: “Ematshan’weni yo tshika xiavelo xa hina, hi kombele Alf Green loyi a a ri muvatli la nga ni vutshila leswaku a teka mapulanga eka ndhumba ya hina kutani a hi akela xikamarana eka xikwekwetsu xa hina. Kutani hi fike hi yimisa xikwekwetsu xa hina enhlangasini lowu nga ni mirhi ya mangrove ekusuhi ni laha nambu wu sungulaka kona. Hi tshame hi tlhela hi phayona kwalaho ku ringana malembe mambirhi ni hafu, kasi laha a hi tshama kona, tinsuna a ti lo vuya naswona a ku ri ni tingwenya leti a ti tumberile.” Ndyangu wa ka Fielder wu tlhelele ePort Moresby loko ku velekiwe Vicki, n’wana wa vona wa vumbirhi wa nhwanyana. Hi ku famba ka nkarhi va endzele mavandlha naswona Don u ve xirho xa Komiti ya Rhavi.

VAN’WANA VA TWA MAHUNGU LAMANENE

Hi nkarhi wolowo, le Port Moresby, Lance na Daphne va ka Gosson va sungule ku dyondza Bibele ni majaha yo hlayanyana lawa a ma huma eKerema, ku nga ximutana lexi nga eribuweni kwalomu ka 225 wa tikhilomitara evupela-dyambu bya Port Moresby. Endzhakunyana loko majaha wolawo ma endzela emakaya, Lance na Jim Chambliss va va endzerile ku ringana mavhiki mambirhi leswaku va ta chumayela mahungu lamanene eKerema.

Lance u tsale a ku: “Vanhu hinkwavo va le ximutanini va hlengeletanile leswaku va ta hi yingisela. Loko ha ha va chumayela, mufundhisi wa Vandla ra le London ra Varhumiwa u tile laha a hi ri kona ivi a fika a himetela toloki wa hina hi swibakela ko hlayanyana emahlweni ka ku va vaaki va le ximutanini xexo va n’wi tshikisa. U vule leswaku vaaki va kwalaho a va nga hi lavi hiloko a hi lerisa ku suka endhawini ya ‘yena.’ Hi vule leswaku lava lavaka ku hi yingisela va nga famba na hina eka tlhelo lerin’wana ra ximutana kasi lava nga swi laviki va nga sala na yena. Vanhu hinkwavo va le ximutanini va hi landzerile.

“Hi siku leri landzelaka nimixo hi ye eka ndhuna ya muganga hi ya vika leswi humeleleke. Loko ha ha ya kona hi hlangane ni wansati loyi a a vabya ngopfu. Hi n’wi byele leswaku hi ta n’wi yisa exibedlhele xa kwalaho kambe a a chava ku ya. U hetelele a pfumerile leswaku hi n’wi heleketa endzhaku ka loko hi n’wi khongotele nkarhi wo leha. Endzhaku ka loko hi n’wi siye exibedlhele ni dokodela, hi ye eka khomixinara wa muganga loyi a nga hi amukelangiki. Entiyisweni, u hi hehle a hlundzukile a vula leswaku hi dyondzisa leswaku vanhu va nga amukeli mpfuno wa vutshunguri! Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo dokodela wa le xibedlhele u nghenile naswona a n’wi twa loko a ri karhi a hi hehla. U byele khomixinara leswaku ha ha ku khongotela wansati loyi a vabyaka leswaku a ya exibedlhele leswaku a ta kuma vutshunguri. Khomixinara u nambe a kombela ku rivaleriwa. U hi byele leswaku mufundhisi wa kereke ya Khatoliki wa kwalaho a a ha ku n’wi endzela naswona u vulavule mavunwa malunghana ni tidyondzo leti hi pfumelaka eka tona. Hiloko a rhumela maphorisa mambirhi leswaku ma hi sirhelela eka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a wu ta hi humelela. A swi nga tolovelekanga ku va maphorisa lama nga ni swibamu ma tshama na hina loko hi fambisa tidyondzo ta Bibele!”

Endzhakunyana ka sweswo, Jim Smith na Lionel Dingle, majaha mambirhi lama humaka eAustralia ma rhumeriwe eKerema leswaku ma ya va maphayona yo hlawuleka. A ma ha yimayimanga, ma nambe ma sungula ku dyondza Xitairuma, ku nga ririmi ra kwalaho. Jim u ri: “A hi vula rito rin’we hi Ximotu ivi vanhu lava hi dyondzaka na vona Bibele va hi byela rito leri fambisanaka na rona hi Xitairuma kutani hi ri tsala ehansi. Hi ku endla tano hi kote ku tihlengeletela marito yo hlayanyana hi tlhela hi nhlokohata xingheniso xo olova xa le Bibeleni. Vanhu va kwalaho a va hlamala loko va hi twa hi vulavula ririmi ra vona hikuva valungu lava tshamaka emugangeni wolowo a va nga swi endli sweswo. Endzhaku ka tin’hweti tinharhu a hi fambisa minhlangano ya vhiki ni vhiki hi Xitairuma eka matlhelo hamambirhi ya Nsonga wa Kerema.”

Endzhakunyana, Glenn Finlay, ku nga phayona rin’wana leri a ra ha ri muntshwa leri humaka eAustralia, u sive Jim na Lionel kutani a chumayela a ri yexe le Kerema ku ringana tin’hweti ta 18. Glenn u ri: “Hi nkarhi wolowo xiyimo a xi ndzi tikela naswona minkarhi yin’wana a ndzi tivutisa loko ntirho wa mina a wu tswala mihandzu. Kambe ntokoto lowu ndzi kombiseke leswaku a ndzi wa nkoka wu endle leswaku ndzi cinca langutelo ra mina.

“Xichudeni xa mina xin’wana xa Bibele a ku ri mukhalabye wa kwalaho ximutanini loyi a a ri mubaki, loyi a a vitaniwa Hevoko. A a nga swi koti ku hlaya ni ku tsala naswona endzhaku ka tin’hweti to karhi a a tiva ntsena tidyondzo ti nga ri tingani ta xisekelo. Ndzi tivutisile loko swi ta pfuna ku ya emahlweni ndzi dyondza na yena. Kutani siku rin’wana nimixo loko ndzi ri ekusuhi ni muti wa yena, ndzi twe rito hiloko ndzi yima ndzi yingisela. A ku ri Hevoko a ri karhi a khongela hi rito ra le henhla eka Yehovha, a N’wi nkhensa hi mbilu hinkwayo hi leswi a n’wi dyondziseke ntiyiso malunghana ni vito Rakwe ni Mfumo wakwe. Xikhongelo xa yena lexi humaka embilwini xi ndzi tsundzuxe leswaku Yehovha u languta timbilu ta vanhu ku nga ri ndlela leyi va nga tlhariha ha yona. U va tiva kahle lava n’wi rhandzaka.”—Yoh. 6:44.

KU CHUMAYELA VANHU LAVA GANDZELAKA NHUNDZU

Hi 1960, Stephen Blundy na Allen Hosking, ku nga maphayona mambirhi yo hlawuleka lama humaka eAustralia, va rhurhele eSavaiviri, ku nga ximutana lexi nga kwalomu ka 50 wa tikhilomitara evuxeni bya Kerema. Endzhaku ko tshama etendeni ku ringana tin’hweti tinharhu, Stephen na Allen va rhurhele exiyindlwanini lexi a xi ri ekhwatini ensin’wini ya khokhonati leyi a yi rhendzeriwe hi nhlangasi.

Ximutana xa Savaiviri a xi dume hi leswaku vaaki va kona a va ri vagandzeri va nhundzu. Xana ntlawa lowu wa vukhongeri wu sungurise ku yini? Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vanhu va kwalaho va hlamarisiwe hi rifuwo ro tala kumbe nhundzu leyi teke ni masocha lama humaka ematikweni man’wana. Endzhaku ka sweswo nyimpi yi herile, kutani masocha ma teka swilo swa wona ma famba. Vaaki van’wana a va anakanya leswaku leswi nhundzu yoleyo a yi huma evugimamusi—laha a va anakanya leswaku mimoya yi tshama kona—vakokwa wa vona lava feke va fanele va va rhumelele yona kambe masocha ma yi tekile. Leswaku va tivisa mimoya hi xilaveko xa vona, vanhu va mache tanihi masocha naswona va ake tindhawu leti tiyeke to yimisa swikepe leswaku va lunghekela siku lerikulu leri nhundzu yo tala yi nga ta fika ha rona.

Swi nga si ya kwihi, Stephen na Allen a va dyondza ni swirho swa vukhongeri bya vagandzeri va nhundzu swa kwalomu ka 250, ku katsa ni murhangeri wa swona swin’we ni “vaapostola [va yena van’wana] va 12.” Stephen u ri: “Vo tala va vanhu lava va amukele ntiyiso. Hakunene, phorisa ra mfumo ra kwalaho leri a ri langutela leswaku ndhawu yoleyo yi hlayisekile endzhakunyana ri hi byele leswaku ntirho wa hina wo chumayela wu va pfune swinene eku heriseni ka vugandzeri bya nhundzu bya le Savaiviri.”

KU HUMESA MINKANDZIYISO LEYI SEKERIWEKE EBIBELENI

Maphayona wolawo ya khale ma hatle ma vona nkoka wa ku hundzuluxela minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni hi tindzimi ta kwalaho. Kambe a ma ta yi humesa njhani minkandziyiso hi tindzimi ta 820?

Hi 1954, Tom Kitto u teke goza ro sungula hi ku hlela leswaku vamakwerhu va kwalaho va hundzuluxela ndzima ya buku leyi nge, “Let God Be True”c hi Ximotu, ku nga ririmi leri vulavuriwaka ePort Moresby. Ku hangalasiwe tikopi leti tlulaka 200 ta ndzima leyi leyi kopiweke, leyi nge “The ‘New Earth,’” naswona a ti ri swiphephana naswona sweswo swi tsakise vanhu vo tala lava vulavulaka Ximotu.

Tanihi leswi a ku sungula ku chumayeriwa etindhawini letintshwa, maphayona ma tirhe hi matimba ku ringana nkarhi wo leha leswaku ma hundzuluxela minkandziyiso hi tindzimi ta kwalaho. Jim Smith u ri: “Hi ku tsala ehansi marito lamantshwa ni swiga leswintshwa, ndzi tiendlele xihlamusela-marito xa Xitairuma ndzi tlhela ndzi titsalela ndlela leyi ririmi leri ri tirhaka ha yona, ku nga swilo leswi ndzi swi tirhiseke leswaku ndzi hundzuluxela swihloko leswi dyondziwaka evandlheni swa Xihondzo xo Rindza. Minkarhi yo tala a ndzi tirha kukondza ku va vusiku swinene ndzi ri karhi ndzi thayipa emaphepheni swihloko leswi hundzuluxeriweke, leswaku ndzi ta swi nyika vanhu lava taka eminhlanganweni. Hi ku famba ka nkarhi ndzi hundzuluxele xiphephana swin’we ni xibukwana hi Xitairuma. Minkandziyiso yoleyo ya khale yi pfune vanhu vo tala va le Kerema leswaku va dyondza ntiyiso.”

Minkandziyiso yin’wana yi hundzuluxeriwe hi Xihula ni hi Xitoaripi. Tanihi leswi a swi tika ku gandlisa minkandziyiso hi tindzimi hinkwato, hi ku famba ka nkarhi vamakwerhu va endle matshalatshala ya leswaku va gandlisa minkandziyiso hi tindzimi timbirhi leti a ti tirhiseriwa eka swilo swa mabindzu—Xihiri Motu swin’we ni Xitok Pisin. Xihiri Motu, ku nga ririmi ra Ximotu leri olovisiweke, a xi vulavuriwa hi vanhu vo tala lava tshamaka eribuweni ra Papua. Don Fielder u ri: “Hi tirhe hi matimba leswaku hi antswisa ndlela leyi ririmi leri a ri tsariwa ha yona. Hakunene Xihondzo xo Rindza swin’we ni minkandziyiso yin’wana ya Xihiri Motu swi pfune swinene leswaku ku antswisiwa ririmi rolero.” Xitok Pisin, ku nga ririmi leri hlanganisaka Xikuanua, Xijarimani, Xinghezi swin’we ni tindzimi tin’wana, xi vulavuriwa ngopfu etindhawini leti nga le tintshaveni, emigangeni leyi nga eribuweni swin’we ni le swihlaleni leswi nga le n’walungwini wa Papua New Guinea. Xana ntirho wo chumayela wu sungule njhani endhawini leyi, leyi nga ni tinxaka to tala swinene?

MAHUNGU LAMANENE MA FIKA NI LE N’WALUNGWINI

Hi June 1956, Ken na Rosina va ka Frame, lava a va ha ku tekana naswona va ri maphayona, va ve Timbhoni to sungula ku rhurhela eNew Ireland, ku nga xihlala lexi nga eka Ntlawa wa Swihlala swa Bismarck en’walungu-vuxa bya Papua New Guinea. Ken, loyi a a ri n’watinkota a a tirha eka khampani leyikulu ya ku xavisa swilo le Kavieng, ku nga doroba lerikulu exihlaleni. Ken u ri: “Loko hi nga si suka eSydney, hi tsundzuxiwe leswaku hi tolovelana ni vanhu hi nga si sungula ku chumayela erivaleni. Rosina a a ri murhungi la nga ni vutshila naswona ku nga ri khale a a kume vaxavi vo tala. Hi va chumayele hi xitshuketa naswona ku nga ri khale ku sunguriwe ntlawa lowutsongo wa vanhu lava tsakelaka lava a va hlangana hi vutlhari ekaya ra hina kan’we hi vhiki.

“Endzhaku ka tinh’weti ta 18, John Cutforth la nga mulanguteri wa xifundzha u hi endzerile hiloko a hi vutisa loko a nga komba vanhu vhidiyo leyi nge The Happiness of the New World Society. Ndzi vulavule ni n’wini wa sinema ya le ndhawini yoleyo naswona u pfumerile ku kombisa vhidiyo yoleyo ya ‘ntirho’ wa hina mahala. Swi nga endleka leswaku vatirhi va yena va byele vanhu van’wana malunghana ni vhidiyo leyi. Phela loko hi fika esinema, hi kume leswaku enyangweni a ku pfumaleka ni vuphelo bya marha naswona hi kombele mpfuno eka maphorisa leswaku hi ta kota ku nghena. Vanhu lava tlulaka 230 va tile va ta hlalela vhidiyo leyi loko ku nga hlayiwi vanhu van’wana lava a va hlalele va yime emafasitereni lawa a ma pfuriwile. Endzhaku ka xiendlakalo lexi hi kote ku chumayela erivaleni.”

Hi July 1957 ku simekiwe vandlha eRabaul, le New Britain ku nga muti wo saseka lowu nga ehlalukweni lowu rhendzeriweke hi tintshava timbirhi leti nga ni vholkheno. Vandlha ra Rabaul a ri hlangana endzhaku ka yindlu leyi a yi hirhiwe hi maphayona yo hlawuleka. Norm Sharein la nga phayona u ri: “Vanhu lava tlulaka dzana a va ta vusiku byin’wana ni byin’wana endlwini ya hina va ta dyondza Bibele. A hi va avanyisa va va mintlawa ya kwalomu ka 20 kutani hi va dyondzisa hi ku tirhisa rivoni hi tshame ehansi ka mirhi.”

Loko vandlha rero ri va ni nhlengeletano yo sungula ya xifundzha, vanhu va nkombo va khuvuriwile elwandle ra kwalaho. Va ntlhanu va nambe va sungula ku phayona. Kambe xana a va ta phayona kwihi? Rhavi ra le Australia ri va hlamurile—a va ta phayona eMadang.

EMadang, ku nga doroba leri nga en’walungu-vuxa bya ribuwa ra tiko leri, “masimu” a ma basile leswaku ma tshoveriwa. (Yoh. 4:35) Entiyisweni, ntlawa lowutsongo wa vahuweleri a wu nga swi koti ku pfuna vanhu volavo vo tala lava a va tsakela. Loko Matthew Pope wa le Canada la nga phayona a fika swin’we ni ndyangu wa yena naswona a xava yindlu leyi a yi ri ni tiyindlu letitsongo to hlayanyana hala ndzhaku, sweswo swi endle leswaku swi koteka ku rhumela maphayona lama engetelekeke.

Ku fike maphayona ya nhungu ma huma eRabaul naswona ma fike ma tshama etindhawini to hambana-hambana eMugangeni wa Madang. Tamul Marung, un’wana wa maphayona wolawo, u tikumele xikanyakanya hiloko a famba hi xikepe lexi fambaka ekusuhi ni ribuwa a ya eBasken, ku nga muti wa rikwavo lowu nga 48 wa tikhilomitara en’walungwini wa Madang. Endzhaku ka loko a hete ku chumayela eBasken, u gade xikanyakanya xa yena a tlhelela eMadang, a famba a ri karhi a chumayela. Endzhaku ka sweswo u tlhelele eBasken, a fika a simeka vandlha kutani a phayona malembe man’wana ya 25. Hi nkarhi wolowo, u tekile a tlhela a va ni ndyangu. Hi ku famba ka nkarhi n’wana wa yena wa nhwanyana swin’we ni ntukulu wa nhwanyana wa buti wa yena va tirhe eBethele.

Hi nkarhi wolowo, le Madang, John na Lena va ka Davison, va hlangane na Kalip Kanai, loyi a a ri mudyondzisi loyi a a huma eTalidig, ku nga ximutana lexitsongo lexi nga exikarhi ka Basken ni le Madang. Swi nga si ya kwihi, John na Lena a va ya eTalidig leswaku va ya dyondza na Kalip swin’we ni maxaka ya yena. Leswi swi nyangatse mukamberi wa le xikolweni, loyi a a nghena kereke ya Khatoliki, loyi a byeleke maphorisa leswaku ma hlongola Kalip ni maxaka ya yena emakaya ya vona. Tanihi leswi ntlawa wolowo a wu tiyimiserile ku dyondza, wu rhurhele eBagildig, ku nga ximutana lexi nga le kusuhi ni laha a va tshama kona, hiloko ntlawa wolowo wu kula wu va vandlha. Hi ku famba ka nkarhi va ake Holo ya Mfumo leyi a yi tirhiseriwa ku khoma tinhlengeletano ni mintsombano. Sweswi ku ni mavandlha ya nkombo ni mintlawa yimbirhi eMugangeni wa Madang.

Loko ntirho wo chumayela mahungu lamanene le Madang wu ri karhi wu famba kahle, Jim Baird, John na Magdalen va ka Endor a va endla nhluvuko lowunene le Lae, ku nga doroba lerikulu leri nga eribuweni kwalomu ka tikhilomitara ta 210 ku ya edzonga-vuxa. John u ri: “ A hi dyondza ni vanhu vo tala ekaya ra hina vusiku byin’wana ni byin’wana. Loko ku nga si hela tin’hweti ta tsevu, vanhu va khume lava a hi dyondza na vona Bibele se a va famba na hina ensin’wini.” Loko lembe rero ri ya eku heleni, vanhu vo tlula 1 200 va hlalele vhidiyo leyi nge The New World Society in Action endlwini ya mintlango ya le Lae. Vanhu vo tala lava yi hlaleleke a ku ri vatirhi va nkarhinyana lava fikeke va chumayela mahungu lamanene loko va tlhelela eswimitanini leswi ngo va swoxe swa le tintshaveni leswi va humaka eka swona.

Endzeni ka tiko, vahuweleri lava nga ni xivindzi lava sukaka eLae na vona a va endla ntirho lowunene. Le Wau, Jack Arifeae, wanuna wa xihontlovila loyi a a ri ni xikandza xa xirhendzevutana naswona a a swi hisekela swinene ku tirhela Yehovha, a a simeke vandlha leri kulaka kahle ekaya ka yena. Swirho swa kwalomu ka 30 swa rixaka ra Makukukuku—rixaka leri tshameke ri chaviwa hikwalaho ka leswi a ri dya vanhu—na swona a swi dyondza Bibele kutani a swi endla nhluvuko lowunene hi tlhelo ra moya.

Hi nkarhi wolowo, eximutanini lexi nga le kusuhi ni kwalaho xa Bulolo, ku chumayela hi ku hiseka ka Wally na Joy va ka Busbridge ku hlundzukise ntlawa wa New Tribes Mission, lowu a wu teka ndhawu yoleyo yi ri leyi lawuriwaka hi wona ntsena. Hikwalaho ko tshikileriwa hi ntlawa lowu, muthori wa Wally u n’wi lerise a ku: “Tshika vukhongeri lebyi bya wena kumbe u famba u ya lava ntirho wun’wana.” Wally na Joy va rhurhele eLae laha va nga fika va ya emahlweni va chumayela. Hi ku famba ka nkarhi va nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo naswona va hete malembe yo tala va ri entirhweni wo endzela mavandlha.

Jerome na Lavinia va ka Hotota va tlhelele exifundzheni xa rikwavo va suka ePort Moresby, laha va fikeke va chumayela mahungu lamanene ePopondetta, ku nga xidorobana lexi nga le dzonga-vuxa bya Lae. Jerome a a hiseka swinene naswona a a tirhisa Matsalwa hi ndlela leyi khorwisaka, kasi Lavinia a a ri wansati la nga ni musa loyi a a swi kombisa hi mbilu hinkwayo leswaku wa va rhandza vanhu van’wana. Hilaha a swi languteriwe hakona, loko va sungule ku chumayela, mufundhisi wa kereke ya Anglican swin’we ni ntlawa lowukulu wa valandzeri va yena va hatle va fika endlwini ya vona va va byela leswaku va tshika ku chumayela. Kambe Jerome na Lavinia va arile ku chavisiwa hi malepfu ya nghala. Va hambete va chumayela naswona va simeke vandlha leritsongo leri hisekaka.

Hi 1963, mahungu lamanene a ma fike eWewak, ku nga doroba leri nga roxe eribuweni ra le n’walungwini ra le Papua New Guinea. Karl Teynor na Otto Eberhardt vaaki vambirhi va le Jarimani, a va tirha exibedlhele xa le Wewak ninhlikanhi kasi nimadyambu swin’we ni hi mahelo-vhiki a va dyondza Bibele ni vanhu lava tsakelaka lava tlulaka 100. Ntirho wa vona wo chumayela wu hlundzukise mufundhisi wa kereke ya Khatoliki wa kwalaho, loyi a hlengeleteke ntshungu wa vapfukeri ivi wu lahlela xithuthuthu xa Karl ni xa Otto elwandle. Ndhuna yin’wana leyi xiximiwaka leyi pfuneteke mufundhisi loyi, a a yi ri ni n’wana wa jaha loyi hi ku famba ka nkarhi a veke Mbhoni. Leswi ndhuna leyi yi tsakiseke hi ku cinca lokunene loku yi ku voneke eka n’wana wa yona, langutelo ra yona ri cincile hiloko yi pfumelela Timbhoni leswaku ti chumayela eswimitanini leswi a swi lawuriwa hi yona.

KU SIMEKIWA RHAVI

Loko vafundhisi va ri karhi va ringeta ku lwisana ni Timbhoni, vamakwerhu va teke magoza yo ‘simeka mahungu lamanene hi nawu’ hi ndlela ya xiyimo xa le henhla. (Filp. 1:7) Hikwalaho, hi May 25, 1960, Nhlangano Wa Swichudeni Swa Bibele Wa Matiko Hinkwawo, ku nga nhlangano wa le nawini lowu tirhisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha ematikweni yo tala, wu tsarisiwe ximfumo eka mfumo wa kwalaho. Leswi swi pfune vamakwerhu leswaku va kota ku kuma tindhawu eka mfumo laha va nga ta aka Tiholo ta Mfumo swin’we ni tindhawu tin’wana leti lavekaka leswaku ti seketela ntirho wa Mfumo.

Loko lembe rolero ri ya eku heleni, rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower ri simekiwile ni le Papua New Guinea. John Cutforth u hlawuriwile leswaku a va mulanguteri wa rhavi rero. Kambe, leswi a ti nga talanga tindhawu leti hirhiwaka, xana rhavi rolero a ri ta akiwa kwihi?

Nhlamulo ya xivutiso xexo yi kumeke loko ku fika mpatswa lowuntshwa, ku nga Jim na Florence va ka Dobbins. Jim a a tshame a tirha eka Vuthu ra le Matini ra le United States leri a ri ri ePapua New Guinea, hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi ku famba ka nkarhi yena na Florence va dyondze ntiyiso hiloko va tivekela pakani yo tirha hilaha ku engetelekeke entirhweni wa nsimu. Jim u ri: “Hi 1958, makwerhu un’wana la humaka ePort Moresby u hi endzerile ekaya ra hina le Ohio kutani a hi komba swifaniso swa le Papua New Guinea. Endzhaku ka nkarhi hi kume xifaniso lexi a a xi siye hi xihoxo. Eka xifaniso xexo a ku ri ni tindhawu to saseka swinene leti a hi nga si tshama hi ti vona. Nsati wa mina u te, ‘Hi ta n’wi rhumelela xona xifaniso lexi.’ Kambe hiloko ndzi ku, ‘E-e, hi ta n’wi yisela xona.’”

Endzhaku ka lembe, Jim na Florence swin’we ni vana va vona va vanhwanyana, ku nga Sherry na Deborah, va rhurhele endlwini leyitsongo leyi endliweke hi khonkhireti eSix Mile, le handle ka doroba ra Port Moresby. Endzhakunyana ka sweswo, Jim u sungule ku vulavurisana na John Cutforth hi ndhawu yo aka rhavi eka yona.

John u vule a karhatekile a ku: “Ndzi lave ndhawu yo aka rhavi entsindza hinkwawo wa Port Moresby kambe a ndzi yi kumanga.”

Hiloko Jim a hlamula a ku: “U yi vona njhani yindlu ya hina? Mi nga tirhisa makamara manharhu lama nga emahlweni kutani mina ni ndyangu wa mina hi ta tshama eka lawa ma nga endzhaku.”

Ku nga ri khale ku endliwe malunghiselelo hinkwawo lawa a ma fanele ma endliwa naswona hi September 1, 1960 muti wa ka Dobbins wu tsarisiwe ximfumo leswaku wu va rhavi ro sungula ra le Papua New Guinea.

‘YIRISANI TIMBHONI’

Vakaneti va hina a va wu tsakelanga nhluvuko lowu hinkwawo. Ku sukela hi 1960 ku ya emahlweni, mavuthu lama hlanganeke ya tikereke ta Vujagana, Nhlangano Wa Le Australia Lowu Pfunaka Vanhu Lava Tshameke Va Va Masocha Swin’we Ni Mindyangu Ya Vona (Returned Services League [RSL]) swin’we ni vahaxi va mahungu va kwalaho va sungule tsima ro onha Timbhoni ta Yehovha vito ni ku lava leswaku ti yirisiwa.

Timhaka ti sungule ku biha swinene loko madokodela yo karhi, vafundhisi swin’we ni vatirhela-mfumo va nyikiwe xiphephana lexi a xi hlamusela xiyimo xa hina loko swi ta emhakeni yo pomperiwa ngati. Hilaha swi tolovelekeke, vafundhisi va Vujagana a ku ri vona vo sungula ku teka goza emhakeni leyi. Hi August 30, 1960, phepha-hungu leri vuriwaka South Pacific Post ri kandziyise nhloko-mhaka leyi nge “Tikereke Ti Hlundzukile Hi Mhaka Ya Ngati.” Eka xihloko xin’wana lexi a xi ri eka phepha-hungu rolero, varhangeri va vukhongeri va vule leswaku Timbhoni ti “lwisana na Kreste [naswona] i valala va Kereke.”

Swihloko swin’wana a swi vula leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti pfukela mfumo ni leswaku a ti dyondzisa leswaku vana va baleka exikolweni, leswaku vanhu va nga hakeli swibalo, vanhu va gandzela nhundzu ni ku khutaza vanhu leswaku va nga basi. Swiviko swin’wana swi ti hehle hi leswaku ti tirhisa mhaka ya ku va dyambu ri sirhiwa hi n’weti leyi a yi ta humelela ku nga ri khale, leswaku ti “chavisa vanhu va kwalaho lava nga dyondzangiki.” Mutsari un’wana wa phepha-hungu u sandze Timbhoni hi ku vula leswaku ti “tshama, ti dya ti tlhela ti tirhisana ni vanhu va muganga.” Phepha-hungu leri vuriwaka South Pacific Post ri sole Timbhoni ri vula leswaku ti dyondzisa leswaku “vanhu hinkwavo va ringana,” ri tlhela ri vula leswaku ti ni “khombo ku tlula Vukhomunisi.”

Eku heteleleni, hi March 25, 1962, RSL yi kombele valawuri va tikoloni leswaku va yirisa Timbhoni. Kambe hulumendhe ya le Australia yi ale xikombelo xexo erivaleni. Don Fielder u ri: “Xitiviso lexi xi ve ni vuyelo lebyinene etikweni hinkwaro. Vanhu lava nga yiki hi nghohe a va swi vona leswaku leswi vakaneti va hina a va swi vula a swi nga ri ntiyiso.”

KU CHUMAYELA ETINTSHAVENI

Hi n’hweti yoleyo, Tom na Rowena va ka Kitto va suke ePort Moresby va teka riendzo leri tikaka leri tekeke mavhiki yo hlaya. A va ya chumayela laha mahungu lamanene a ma nga si fika kona, ku nga ndhawu leyi nga ni maribye etintshaveni ta le New Guinea.

Emalembeni ya 30 emahlweni ka kwalaho, vanhu va le Australia lava lavanaka ni nsuku va te endhawini yoleyo ya tintshwa ivi va kuma vanhu va kwalomu ka miliyoni lava a va nga swi tivi leswaku ku ni vanhu van’wana ematikweni man’wana. Vaaki volavo va le tintshaveni lava hlamaleke a va ehleketa leswaku valungu volavo a va ri mimoya ya vakokwa wa vona leyi pfukeke eku feni.

Endzhakunyana ka loko vanhu volavo a va lava nsuku va kume ndhawu yoleyo ku fike varhumiwa va Vujagana. Rowena u ri: “Loko varhumiwa volavo va twe leswaku ha ta, va lerise vaaki leswaku va nga hi yingiseli. Kambe xilemukiso xa vona xi ve ni vuyelo lebyinene. Vanhu volavo va le tintshaveni lava hi ntumbuluko va rhandzaka ku tiva, a va hi rindzele hi mahlo-ngati.”

Tom na Rowena va pfule xitolo lexitsongo eWabag lexi a xi ri tikhilomitara ta 80 en’walungu-vupela-dyambu bya doroba ra Mount Hagen. Tom u ri: “Vafundhisi va lerise vanhu leswaku va nga xavi eka hina, va nga hi xaviseli kumbe ku vulavula na hina naswona va tlhele va hlohlotela vanhu leswaku va kombela leswaku hi nga ha pfumeleriwi ku tshama kwalaho. Kambe hi ku famba ka nkarhi, vaaki va swi xiyile leswaku hi hambanile ni valungu lava va va tivaka. Va xiye leswaku hi va khoma kahle. Entiyisweni, swiendlo swa hina swa musa a swi endla leswaku va tenga-tenga mihloti naswona va vule leswaku a va nga lavi leswaku hi famba!”

KU CHUMAYELA HI KU LEHISA MBILU SWI TISE VUYELO LEBYINENE

Ku sukela hi 1963 ku ya emahlweni, Timbhoni to tala leti humaka ematikweni man’wana ti te etintshaveni ku ta pfuna ku yisa emahlweni ntirho wo chumayela. Vamakwerhu volavo va xinuna ni va xisati lava a va tirha hakatsongo-tsongo va suka evuxeni va ya evupela-dyambu, eku heteleleni va hlanganise ndhawu yoleyo hinkwayo, va simeka mintlawa ni mavandlha etindhawini to tala.

Le Goroka, ku nga ndhawu leyi nga le Xifundzheni xa le Vuxeni lexi nga ni Tintshava, a ku ri ni vandlha leritsongo leri sunguleke hi ku hlangana ekaya ka munhu. Hi ku famba ka nkarhi va ake muako wa xiyimo xa le hansi hi timhandzi ni mabyanyi. Kutani hi 1967, va ake Holo ya Mfumo yo saseka leyi a yi ri ni switulu swa 40. George Coxsen loyi a tirheke endhawini yoleyo leyi nga ni tintshava ku ringana malembe ya khume u ri: “Ndzi vule ndzi ri karhi ndzi tlanga ndzi ku holo leyi hi ta yi tata ntsena loko Armagedoni yi fika. Hakunene a ndzi hoxisile! Ku nga si hela tinh’weti ta 12, se a ku ta vanhu vo tala swinene eminhlanganweni lerova hi boheke ku simeka vandlha rin’wana!”

Le vuxeni, ekusuhi ni le Kainantu, Norm Sharein a a dyondza Bibele ni vanhu vo tlula 50 lava a va ta endhumbheni ya yena siku ni siku. Berndt na Erna va ka Andersson lava a va ri maphayona, endzhakunyana va khathalele ntlawa lowu ku ringana malembe mambirhi ni hafu. Erna u ri: “Vanhu va kwalaho a va nga tali ku hlamba, a va nga ambali swiambalo swo tala, a va nga tivi ku hlaya ni ku tsala naswona a va tirhisana swinene ni madimona. Kambe, leswi a hi va lehisela mbilu hi tlhela hi va pfuna hi ndlela ya rirhandzu, swi nga si ya kule van’wana va vanhu lava se a va kota ku vula ni ku hlamusela matsalwa ya 150 lawa va ma nhlokohateke.”

Berndt na Erna va sungule ku wu rhandza swinene ntlawa lowu. Erna u ri: “Loko hi averiwe ku ya eKavieng, vavasati va ndzi rhendzerile kutani va rila swinene! Va ndzi khoma-khome mavoko ni xikandza mihloti ya vona yi ri karhi yi xiririka. A ndzi tshamela ku nghena endhumbheni ya hina leswaku ndzi ya rila loko Berndt a ri karhi a ringeta ku va chavelela, kambe a swi tika ku va chavelela. Hi te loko hi suka, ntshungu lowukulu wa vanhu wu sale movha ya hina endzhaku wu tsutsuma wu ehla hi ntshava, vavasati va ri karhi va rila ndlela yoleyo hinkwayo. Swa ha ndzi tikela ku hlamusela ndlela leyi a ndzi tshoveke mbilu ha yona siku rero. Hi swi langutele hi mahlo-ngati ku vona vanhu volavo lava hi va rhandzaka emisaveni leyintshwa!” Maphayona man’wana ma ye emahlweni ni ntirho lowu sunguriweke hi Berndt na Erna, naswona ku simekiwe vandlha lerinene le Kainantu.

KU BYALA MBEWU YA MFUMO SWI TSWALA MIHANDZU

Eku sunguleni ka va-1970, a ku ri ni ntlawa lowutsongo wa Timbhoni lowu a wu ri eMount Hagen, kwalomu ka tikhilomitara ta 130 evupela-dyambu bya Goroka. Doroba leri a ri dume hi makete ya rona leyikulu leyi a yi pfuriwa vhiki na vhiki, laha a ku ta vanhu vo huma eswimitanini swo hambana-hambana swa kwalaho. Dorothy Wright, phayona leri nga ni xivindzi, u ri: “Hi fambise minkandziyiso yo tala emakete leyi.” Loko vanhu va tlhelela eswimitanini swa vona, va fambe ni rungula ra Mfumo, ri ya fika ni le tindhawini ta le kule leti vahuweleri a va nga koti ku ti fikelela hi nkarhi wolowo.

Endzhakunyana, Jim Wright, n’wana wa mufana wa Dorothy swin’we na Kerry Kay-Smith loyi a a phayona na yena, va averiwe ku ya eBanz, ndhawu leyi ku byariwaka tiya na kofi, endhawini yo saseka eNkoveni wa Wahgi evuxeni bya Mount Hagen. Loko va fika kwalaho va kanetiwe swinene hi vayimeri va kereke, lava a va hlohlotela vana leswaku va va hoxetela hi maribye va tlhela va va hlongola eswimitanini swa vona. Loko Kerry a kuma xiavelo xin’wana, Jim u sele eBanz a phayona a ri yexe. U ri: “Minkarhi yo tala a ndzi khongela ndzi ri endhumbheni ya mina nivusiku ndzi ku, ‘Yehovha, ha yini ndzi ri laha?’ Ndzi kume nhlamulo ya xivutiso xexo endzhaku ka malembe yo tala.”

Jim u ya emahlweni a ku: “Hi 2007, ndzi suke eAustralia ndzi ya eBanz leswaku ndzi ya entsombanweni wa muganga. Ekusuhi ni laha a ku ri ni ndhumbha ya mina ya khale leyi a yi fuleriwe hi byanyi a ku ri ni Holo ya Mfumo leyintshwa leyi a yi ndlandlamuxiwa swa xinkarhana leswaku yi va Holo ya Tinhlengeletano leyi tshamisaka vanhu va 1 000. Loko ndzi nghena endhawini yoleyo, makwerhu wo karhi u tsutsumele eka mina, a fika a ndzi khoma kutani a sungula ku rilela ekatleni ra mina. Loko makwerhu yoloye, ku nga Paul Tai, se a miyele ku rila, u vule leswaku a ndzi dyondza Bibele ni tata wa yena malembe ya 36 lama hundzeke. Endzhakunyana Paul u hlaye tibuku ta tata wa yena kutani a amukela ntiyiso. U ndzi byele leswaku se i nkulu wa vandlha.”

Jim u ri: “Endzhakunyana hi nkarhi wa ntsombano wolowo, ku vulavurisaniwe na mina eplatifomo kutani ndzi hlamusela nxaniso lowu hi wu tiyiseleke emalembeni lama hundzeke le Banz. Vayingiseri vo tala va sungule ku rila. Endzhaku ka nongonoko, vamakwerhu vo hlayanyana va tile eka mina va fika va ndzi angarha, va rila va tlhela va kombela leswaku ndzi va rivalela. Loko va ha ri vafana, va ndzi hlongole eximutanini lexi a va tshama eka xona va ri karhi va ndzi hoxetela hi maribye va tlhela va ndzi rhuketela. Ku engetela kwalaho, un’wana wa vona, ku nga Mange Samgar—loyi a nga nkulu sweswi—hi nkarhi wolowo a a ri mufundhisi wa kereke ya Lutere loyi a a va hlohlotela! Mayana ndlela leyi a swi tsakisa ha yona ku tlhela hi hlangana entsombanweni wolowo!”

TIMBEWU TA NTIYISO TI MILA NI LE TINDHAWINI TA LE KULE

Hambileswi vanhu vo tala va le Papua New Guinea va dyondzeke ntiyiso hi ku vulavula ni Timbhoni hi ku kongoma, van’wana va wu kume eka timbewu ta ntiyiso leti fikeke etindhawini leti nga le kule. (Ekl. 11:6) Hi xikombiso, kwalomu ka va-1970, rhavi a ri tshamela ku kuma xiviko xa ntirho wa nsimu lexi humaka eka munhu loyi a nga tiviwiki, loyi a a tshama eximutanini lexi a nga boxangiki vito ra xona le Nambyeni wa Sepik. Rhavi ri kombele Mike Fisher loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha leswaku a ya kumisisa leswi a swi endleka.

Mike u ri: “Leswaku ndzi fika eximutanini xolexo, ndzi fambe tiawara ta khume hi xikwekwetsu lexi nga ni njhini ndzi ri karhi ndzi famba enambyeni wo khuma lowu nga ni khwati leri taleke hi tinsuna. Eku heteleleni, nimadyambu ndzi hlangane ni wanuna loyi a a tshamela ku rhumela xiviko xa nsimu, ku nga wanuna loyi a a susiwile evandlheni emalembeni lama hundzeke endhawini yin’wana. A a tlhelele eximutanini xa ka vona, a a hundzukile eswidyohweni swa yena naswona se a a sungule ku chumayela vanhu van’wana. Vanhu lava tlulaka 30 lavakulu va le ximutanini xolexo a va tivitana Timbhoni ta Yehovha, lava van’wana va vona a va fanelekela ku khuvuriwa. Endzhakunyana ka sweswo, wanuna yoloye la hundzukeke u vuyiseriwile eku hlanganyeleni naswona ntlawa wolowo wu sungule ku tiviwa erhavini.”

Hi 1992, Daryl Bryon, mulanguteri un’wana wa xifundzha u twe leswaku ku ni ximutana lexi nga le ndzeni ka tiko lexi vanhu va kona a ku vuriwa leswaku va tsakela ntiyiso. Daryl u ri: “Leswaku ndzi fika eximutanini xolexo, ndzi fambe hi movha ku ringana tikhilomitara ta 80, ndzi famba emakhwatini lama tlhumeke ku ringana awara ni hafu kutani ndzi tlhela ndzi tluta hi xikwekwetsu enambyeni ku ringana awara. Lexi ndzi hlamariseke, le hase ka nambu a ku ri ni ‘Holo ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha’ leyintshwa leyi a yi rhendzeriwe hi tintshava leti tlakukeke.

“Kwalomu ka vanhu va 25 lava tsakelaka a va hlangana eholweni yoleyo Sonto yin’wana ni yin’wana leswaku va dyondza buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni. Leswi a va tivula Timbhoni, ndzi va vutisile loko va ha cakunya betel nut. Va te: ‘Doo, a ha ha yi cakunyi. Hi yi tshike lembe leri nga hundza loko hi amukela ntiyiso!’ A ndzi tsakile loko hofisi ya rhavi yi katsa ntlawa lowu eka mavandlha lawa ndzi nga ta ma endzela.”

KU FIKA KA VARHUMIWA LAVA ENGETELEKEKE

Hi va-1980 na va-1990, ku fika ka varhumiwa vo tala lava leteriweke eGiliyadi, mathwasana ya le Xikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli ni maphayona yo hlawuleka lama humaka eAustralia, Canada, Finland, Japani, Jarimani, New Zealand, Nghilandhi, Sweden, tiko ra Philippine, United States ni le matikweni man’wana, ku pfune swinene entirhweni wa nsimu lowu a wu endliwa ePapua New Guinea. Leswi minkarhi yo tala a ku ri nkateko lowu phindhiweke kambirhi hikuva van’wana va vavuri lava va evhangeli hi ku famba ka nkarhi va nghenele vukati naswona va joyiniwe hi vanghana va vukati lava hisekaka ku fana na vona.

Loko va fika etikweni, vo tala va vanhu volavo lava a va ha ku fika va sungule ku dyondza Xitok Pisin kumbe Xihiri Motu ku ringana tin’hweti timbirhi kumbe tinharhu. Swichudeni a swi dyondza ririmi mixo wun’wana ni wun’wana kutani swi sungula ku ri tirhisa ensin’wini ndzhenga wun’wana ni wun’wana. Ndzetelo lowu wu endle leswaku vo tala va vona va dyondza Bibele ni vanhu lava endlaka nhluvuko va tlhela va nyikela tinkulumo endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani.

Ku dyondza ririmi lerintshwa swi tlhele swi va pfuna leswaku va lehisa mbilu ni ku anakanyela loko va dyondzisa vanhu lava a va nga swi koti ku hlaya kumbe ku tsala. Xisweswo va pfune vanhu vo tala lava tsakelaka leswaku va kota ku hlaya Rito ra Xikwembu. (Esa. 50:4) Hikwalaho, nhlayo ya vahuweleri yi kurile yi suka eka 2 000 hi 1989 yi va kwalomu ka 3 000 hi 1998, ku nga ku andza hi tiphesente ta 50 hi malembe ya kaye ntsena!

Hambileswi vavuri volavo vo tala va evhangeli endzhakunyana va bohekeke ku suka ePapua New Guinea hikwalaho ka swiphiqo swa rihanyo ni swivangelo swin’wana, va siye ndzhaka leyi nga heriki. Hakunene, vanhu volavo lava rhandzekaka va ha tsundzukiwa swinene hikwalaho ka ku tshembeka ka vona ni hikwalaho ka swiendlo swa vona swa rirhandzu.—Hev. 6:10.

NTIRHO WO AKA WU KONDLETELA NHLUVUKO

Loko nhlayo ya vahuweleri va Mfumo yi kula, ku ve ni xilaveko xa Tiholo ta Mfumo, Tiholo ta Tinhlengeletano ni miako ya rhavi leyi kurisiweke. Xana leswi swi kumeke njhani?

Emahlweni ka 1975, Ndzawulo leyi Xaviselaka Vanhu Switandi nkarhi na nkarhi a yi vekela etlhelo switandi swo karhi leswaku swi ta tirhiseriwa swikongomelo swa vukhongeri. Tikereke leti swi lavaka a ti endla xikombelo xa swona kutani ti vula mhaka ya tona emahlweni ka Huvo leyi xaviselaka vanhu Switandi leyi hlawuriweke hi mfumo. Kereke leyi humeleleke a yi kuma ndhawu mahala kambe a yi fanele yi aka hi nkarhi lowu a wu pimiwile.

Hi 1963, hambileswi a ku ri ni nkaneto lowukulu wa vafundhisi va Vujagana, Nhlangano Wa Swichudeni Swa Bibele Wa Matiko Hinkwawo wu xave ndhawu yo saseka le Port Moresby. Endhawini yoleyo ya le ntshaveni, makete wa Koki swin’we ni Lwandle ra Coral leri nga ni muvala wa wasi a swi vonaka kahle. Endzhakunyana ku akiwe hofisi ya rhavi ya swithezi swimbirhi ni Holo ya Mfumo endhawini yoleyo. Switandi swin’wana leswi va nyikiweke swona ePort Moresby swi tirhiseriwe ku aka Tiholo ta Mfumo eSabama, Hohola, Gerehu ni le Gordon.

Xitandi xa le Gordon, lexi a xi ri endhawini ya xiyimo xa le henhla ekusuhi ni xivindzi xa doroba, eku sunguleni a xi vekeriwe ku aka kereke leyikulu ya Anglican. Ron Fynn, loyi a tirheke le Papua New Guinea ku ringana malembe ya 25 u ri: “Hambiswiritano, eka nhlengeletano ya mani na mani mutshama-xitulu wa Huvo leyi xaviselaka vanhu Switandi u byele mufundhisi wa kereke ya Anglican leswaku huvo a yi nga tsakisiwi hi ndlela leyi kereke yi hlweleke ha yona ku aka ni leswi minkarhi yo tala a yi tirhisa ndhawu yoleyo ku fambisa mabindzu ya yona kona. Mutshama-xitulu u tlhele a vula leswaku vanhu va kereke ya Anglican a va nge he nyikiwi switandi ku kondza huvo yi eneriseka leswaku switandi leswi a va ri na swona hi nkarhi wolowo a va swi tirhisela xikongomelo lexi a va nyikeriwe xona.

“Endzhaku ka sweswo, mutshama-xitulu u sungule ku vulavula na mina kutani a ndzi vutisa leswaku a hi lava xitandi xa njhani. Ndzi n’wi byele leswaku ndhawu leyi a hi yi rhandza swinene a ku ri xitandi lexi a xi ri eGordon laha a ku ta akiwa kereke-nkulu. Mufundhisi wa Anglican u yimile a lava ku kanetana ni leswi ndzi nga swi vula, kambe mutshama-xitulu u n’wi byele hi ku kongoma leswaku a tshama ehansi. Ndzi vulavule kukondza ndzi heta. Lexi hlamariseke vanhu hinkwavo lava a va ri kwalaho hileswaku komiti leyi yi nyike vandlha ra hina ndhawu yoleyo.”

Ku akiwe Holo ya Mfumo swin’we ni hofisi ya rhavi leyi nga ni swithezi swa mune endhawini yoleyo. Miako leyintshwa ya rhavi yi nyiketeriwe hi December 12, 1987. Ndhawu leyi a ku akiwe eka yona ro sungula ya le Koki yi xavisiwile. Exikarhi ka 2005 na 2010, ku engeteriwe ndhawu yo tshama eka yona leyi nga ni swithezi swa mune, Holo ya Mfumo swin’we ni tihofisi to hundzuluxela eka tona. Miako leyi yi nyiketeriwe hi May 29, 2010.

Namuntlha ku ni Tiholo ta Mfumo ta 89 swin’we ni tindhawu tin’wana to gandzela eka tona etikweni hinkwaro. Etindhawini to tala ta le makaya, loko ku akiwa tindhawu to gandzela eka tona ka ha tirhisiwa timbalelo ni mabyanyi. Hambiswiritano, emadorobeni lamakulu ku tirhisiwa swilo swa manguva lawa swo aka ha swona. Tiholo to tala letintshwa ti akiwa hi ku tirhisa lunghiselelo ro pfuna matiko lama nga le vuswetini, leri sunguleke ku tirha ePapua New Guinea ku sukela hi 1999.

NTIRHO WO CHUMAYELA WU YA EMAHLWENI HAMBILOKO KU RI NI SWIPHIQO

Vukhongeri byo hambana-hambana bya le Papua New Guinea byi pfumelelane hileswaku kereke yin’wana ni yin’wana yi ta tirha kwihi. Kereke yin’wana ni yin’wana a yi ri ni nsimu ya yona naswona a yi langutele leswaku vukhongeri lebyin’wana byi fambela ekule na yona. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti chumayela mahungu lamanene eka vanhu hinkwavo lava lavaka ku ma twa ku nga khathariseki leswaku va tshama kwihi. Vafundhisi va hlundzukise hi mhaka leyi swin’we ni langutelo lerinene ra vanhu vo tala lava yingiseleke ntiyiso.

Norm Sharein u ri: “Endzhaku ka loko ndzi rhurhele exihlaleni lexitsongo xa Kurmalak, eWest New Britain, munhu wo sungula ku ndzi endzela a ku ri mufundhisi wa kereke ya Anglican. U te: ‘A wu pfumeleriwanga ku chumayela endhawini ya mina. Vanhu lava se i Vakreste!’

“Hi ku famba ka nkarhi ndzi vone munhu un’wana loyi a ndzi dyondza na yena Bibele a ri karhi a ta eribuweni hi xikwekwetsu xa yena a chuhile, naswona hi siku rero a ku na mpfula leyi nga ni matimba swinene kasi lwandle a ri karihile. Entiyisweni, a a veka vutomi bya yena ekhombyeni hi ku famba eka maxelo wolawo lama nga tsakisiki. U kokele xikwekwetsu xa yena eribuweni, hiloko a ndzi byela a ri karhi a hefemuteka a vula leswaku ku ni xikepe lexi taka, lexi teleke hi Makhatoliki lama lavaka ku ndzi ba, lawa a ma rhangeriwa hi mudyondzisi wa wona wa kwalaho. A ku nga ri na laha a ndzi ta balekela kona, hikwalaho ndzi khongele eka Yehovha leswaku a ndzi nyika vutlhari ni matimba.

“Loko xikwekwetsu xolexo xi fika, ku chike vavanuna va kwalomu ka 15, va hlundzukile swinene—leswi a swi kombisa leswaku va lava ku ndzi komba xo mita hi huku. Ematshan’weni yo va yimela leswaku va ta eka mina, ndzi ye eka vona. Eku sunguleni a ndzi chuhile kambe sweswi a ndzi nga ha chuhanga. Loko ndzi ri karhi ndzi ya eka vona, va ndzi rhuketerile, va tshemba leswaku ndzi ta va nyika xivangelo xa leswaku hi lwa kambe ndzi hambete ndzi rhurile.

“Nakambe kwalaho a ku ri ni munhu un’wana loyi a ndzi dyondza na yena Bibele, ku nga mukhalabye loyi xihlala xexo entiyisweni a xi ri xa yena. U byele vavanuna volavo a ri ni xikongomelo lexinene a ku: ‘Timbhoni ta Yehovha a ti lwi. N’wi beneni mi ta vona leswaku a nge lwi na n’wina!’

“Ndzi tivutisile ndzi ku, ‘Kasi mukhalabye loyi u yima na mani?,’ ndzi navela onge a nga miyela.

“Endzhaku ka loko ndzi vulavule ni vavanuna volavo ku ringana timinete to hlayanyana, ndzi va komberile leswaku va famba naswona ndzi kombele ku qhavula murhangeri wa vona ku komba leswaku ndzi lava leswaku swilo swi famba kahle. Leswi a a hlamarile, u langute vanhu lavan’wana ivi na vona va n’wi languta. Hiloko a ndzi qhavula. Leswi swi herise ku nga twani loku a ku ri kona ivi hinkwerhu hi qhavulana. Endzhaku ka sweswo va fambile, ku nga nchumu lowu endleke leswaku mbilu ya mina yi rhula! Ndzi ehlekete hi marito lawa Pawulo a ma byeleke Timotiya a ku: ‘Hlonga ra Hosi a ri fanelanga ri lwa, kambe ri fanele ri olova eka hinkwavo, . . . ri tikhoma eka leswo biha.’”—2 Tim. 2:24.

Berndt Andersson u vula leswaku eximutanini xin’wana xa le tintshaveni, mufundhisi wa kereke ya Lutere ni ntshungu wa vapfukeri wa vavanuna va kwalomu ka 70 lava humaka eximutanini xin’wana va ringete ku hlongola Timbhoni ni ku onha Holo ya Mfumo ya tona. Ntshungu wolowo wu hlamarile loko Berndt a huma eximutanini leswaku a ya hlangana na wona. U ye eka mufundhisi wa kona kutani a n’wi vutisa leswaku ha yini kereke ya Lutere yi vula leswaku vito ra Xikwembu i Anutu, ku nga vito leri a ri tirhisiwa hi varhumiwa van’wana va Vujagana. Mufundhisi loyi u vule leswaku vito leri ri kona eBibeleni hiloko Berndt a n’wi vutisa leswaku ri kumeka kwihi. Mufundhisi loyi u pfule Bibele yakwe kambe loko swi ve erivaleni leswaku a nga ri kumi tsalwa ra kona, Berndt u n’wi komberile leswaku a hlaya Pisalema 83:18. Endzhaku ka loko mufundhisi loyi a pfuniwile leswaku a kuma buku ya Tipisalema, u ri hlayele ehenhla tsalwa rolero. Loko a fika laha ku nga ni vito leri nge, Yehovha, u pfale Bibele yoleyo ivi a huwelela a ku, “I mavunwa lawa!” U swi xiyile leswaku u sole Bibele ya yena n’wini, kambe a swi nga ha pfuni nchumu. Endzhaku ka xiendlakalo lexi, valandzeri va yena vo tala va cince ndlela leyi a va ti languta ha yona Timbhoni.

Minkarhi yin’wana vakaneti va vukhongeri va hise Tiholo ta Mfumo leti akiweke hi timhandzi ti fuleriwa hi byanyi, hilaha va endleke hakona eximutanini xa Agi le Xifundzheni xa Nsonga wa Milne. Hambiswiritano, un’wana wa lava hiseke holo yoleyo loyi a a dakwile hi nkarhi wolowo, u tisorile swinene hileswi a swi endleke. Entiyisweni, endzhakunyana u ye eka vamakwerhu, a pfumela ku dyondzeriwa Bibele naswona a va phayona. Ku tlula kwalaho, u pfumeleriwe ku tirhisa yindlu ya maphayona leyi a yi vandzamane ni holo leyi a yi tlhele yi akiwa. Xisweswo, se a a langutela holo leyi tlheleke yi akiwa laha a nga tshama a hisa holo yin’wana kona!

Namuntlha vamakwerhu a va ha xanisiwi ngopfu hikwalaho ka vukhongeri. Craig Speegle u ri: “Sweswi se ku ni ku rhula. Kambe se ku sungule xiphiqo xin’wana, ku nga madzolonga lawa hakanyingi ma vangiwaka hi ntlawa wa swigevenga ni makhamba lama vuriwaka raskols. Hikwalaho, loko vamakwerhu va chumayela etindhawini leti nga ni khombo, va tirha hi mintlawa naswona va tshama va vekane tihlo.”

Adrian na Andrea va ka Reilly lava nga varhumiwa va ri: “Ku tiviwa leswaku u Mbhoni swa pfuna.” Adrian u ri: “Hambiloko u ri eku xaveni eswitolo kumbe u chumayela i vutlhari ku famba ni minkandziyiso. I ntiyiso leswaku sweswo a swi nge vuli leswaku a wu nge hlaseriwi kambe swi nga pfuna hikuva swi ta kombisa leswaku u nandza wa Yehovha. Siku rin’wana movha wa mina wu onhake ndzi ri endhawini leyi nga ni khombo ya le Lae. A ndzi ri ndzexe naswona ku nga ri khale ndzi rhendzeriwe hi ntlawa wa vantshwa lava a va languteka va ri ni khombo. Vambirhi eka vona a va nga sunguli ku ndzi vona hikuva a ndzi tshame ndzi burisana na vona hi Bibele. Sweswo swi endle leswaku va ndzi yimelela. Ematshan’weni ya ku va ntlawa wolowo hinkwawo wu ndzi yivela kumbe wu ndzi vavisa, ku nga nchumu lowu ndzi hlamariseke wu tlhela wu endla leswaku ndzi titwa ndzi ntshunxekile emoyeni, wu ndzi chovhele movha wa mina lowu tshovekeke wu wu tlherisela ekaya ra varhumiwa leri a ri ri mpfhuka lowu endlaka timitara ta 400 ku suka kwalaho.”

Eka xiendlakalo xin’wana, makwerhu un’wana wa xisati a a ri emakete, hiloko ntlawa wa swigevenga leswi vuriwaka raskols leswi a swi khome mikwana swi ku eka yena, “Hi nyike nkwama wa wena.” U nambe a swi nyika wona hiloko swi baleka. Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, swi tlhele swi vuya swi kombela ku rivaleriwa ivi swi n’wi nyika nkwama wa yena ni hinkwaswo leswi a swi ri eka wona. Ha yini? Loko swi pfule nkwama wolowo swi vone Bibele ni buku leyi nge Ku Hlamulana hiloko swi titwa nandzu hi leswi swi swi endleke.

TINDLELA TO HAMBANA-HAMBANA TO CHUMAYELA

Elsie Thew loyi a tirheke ni nuna wa yena Bill exihlaleni xa Papua New Guinea ku sukela hi 1958 ku ya fika hi 1966, u ri: “A hi chumayela kun’wana ni kun’wana laha a hi kuma vanhu kona. A hi vulavula ni vanhu eswimitanini swa vona, emakaya ya vona, emintangeni ya vona, etimakete swin’we ni le swindledyanini leswi nga le nhoveni. A hi vulavula ni vaphasi va tinhlampfi etimbuweni ta le lwandle ni ta le milambyeni. Khale a hi famba ni mepe wa misava leswaku hi ta komba vanhu lava tshamaka etindhawini leti ngo va toxe tiko leri hi humaka eka rona. Ku endla tano a swi ri swa nkoka hikuva minkarhi yin’wana a hi ta hi xihaha-mpfhuka, kutani leswi vanhu lava tshamaka eswimitanini swoleswo a va nga swi tivi leswaku ku ni matiko ya le ntsungeni wa malwandle, a va ehleketa leswaku hi xike hi le tilweni! Xisweswo a hi va komba leswaku hi huma eka xiphemu xin’wana xa misava leyi na vona va hanyaka eka yona.”

Ndlela yin’we ntsena yo fikelela swimitana swo tala leswi hangalakeke eribuweni ro leha ra le Papua New Guinea swin’we ni le timbuweni ta milambu a ku ri ku tirhisa byatso kumbe xikwekwetsu. Steve Blundy u ri: “Makwerhu Daera Guba loyi a a huma eHanuabada le Port Moresby, a a dyuharile naswona a a ri ni ntokoto swinene eku endleni ka mabyatso. A a ri ni timhandzi timbirhi ehansi ka yindlu ya yena kutani mina ni makwerhu loyi a ndzi phayona na yena hi n’wi pfune ku kuma timhandzi leti a a ti lava leswaku a endla puapua, ku nga byatso bya kwalaho. U tlhele a byi hoxa na seyila. Mina na Daera loyi a a ri kaputeni swin’we ni vamakwerhu van’wana vambirhi kumbe vanharhu va le Hanuabada, hi teke maendzo yo talanyana hi byatso lebyi hi ya eswimitanini leswi nga le ribuweni ekusuhi ni le Port Moresby.”

Eku heleni ka va-1960 Berndt Andersson a a tirha exihlaleni xo saseka lexi vuriwaka New Ireland lexi nga kwalomu ka tikhilomitara ta 650 en’walungu-vuxa bya xiyenge lexikulu xa tiko leri. Berndt u tsale a ku: “Vanhu a va ta va huma eswihlaleni leswitsongo leswi nga ekusuhi, va hi kombela leswaku hi va endzela. Kambe leswaku hi endla tano, a hi fanele hi kuma byatso ku nga nchumu lowu a swi ta tika ku wu kuma hikwalaho ka mali yitsongo leyi a hi nyikiwa yona nh’weti ni nh’weti. A hi ri ni mapulanga ma nga ri mangani endhawini yo veka swilo eka yona kambe a ma nga enelanga leswaku hi nga endla byatso ha wona. Hikwalaho hi khongerile eka Yehovha hi mhaka leyi. Kutani makwerhu un’wana wa le Lae u hi rhumelele R1 300 hi nga swi rindzelanga, leswaku yi hi pfuna ku endzela swihlala swa le handle. Hikwalaho, hi swi kotile ku endla byatso lebyi hi byi thyeke vito ra Pioneer. Kambe a byi nga ri na njhini. Makwerhu yoloye la rhandzekaka u tlhele a hi nyika mali, leyi enkarhini wa sweswi a hi ta yi tirhisela ku xava njhini leyitsongo ya byatso leyi swi olovaka ku yi susa. Sweswi a hi ta kota ku endzela swihlala swoleswo swo saseka!”

Kwalomu ka 1990 Jim Davies, mulanguteri wa xifundzha swin’we ni vamakwerhu van’wana vanharhu, va hlele ku ya chumayela ekampeni ya vahlapfa leyi a yi ri ehase ka Nambu wa Fly ekusuhi ni ndzilakano wa le Indonesia. Vamakwerhu a va kombele wansati loyi a a tsakela, loyi nuna wa yena a a ri xandla xa mulanguteri wa kampa yoleyo, leswaku a va lunghiselela byetlelo. Jim u ri: “Loko hi ya ehase ka Nambu wa Fly hi fambe kwalomu ka tiawara timbirhi hi xikwekwetsu lexi nga ni njhini. Kwalomu ka awara ya kaye nimixo hi fike endhawini leyi nga rivala enhoveni, laha hi voneke pato leri pfumalaka xikontiri leri kongomaka ekampeni yoleyo ya le kule. Hi fike hi yimela xo famba ha xona kwalaho.

“Eku heteleleni ku humelele movha hi awara ya ntlhanu nindzhenga. Hi khandziyise mindzhwalo ya hina ivi na hina hi khandziya naswona hi fambe ntsena timitara ta kwalomu ka 90 ivi movha yi onhaka. Muchayeri u kote ku vona xiphiqo xa yona hiloko a lava darada a nghena ehansi ka movha kutani a bohelela swiphemu leswi a swi hambanile. Ndzi anakanyile ndzi ku, ‘A hi nge fambi mpfhuka wo fika kwihi.’ Kambe a ndzi hoxisile. Darada yoleyo yi kote ku khomelela ku ringana tiawara ta ntlhanu hikwalaho ka xiyimo xa patu rero. Entiyisweni, minkarhi yo tala movha yoleyo a yi pfa yi bodlhomela endzhopeni naswona a hi boheka ku yi chovha. Hi fike hi awara ya khume vusiku byebyo, hi karhele naswona hi tele ridaka.

“Hi chumayele masiku manharhu ekampeni leyi a yi ri yikulu naswona hi fambise minkandziyiso ya hina hinkwayo. Nakambe hi kume wanuna un’wana loyi a a susiwile evandlheni loyi a vuleke leswaku u lava ku tlhelela eka Yehovha. Endzhakunyana ka nkarhi a hi tsake swinene loko hi twa leswaku u vuyiseriwile. Nakambe nsati wa yena swin’we ni vana va yena van’wana sweswi se i Timbhoni. Wansati loyi a a tsakela loyi a a hi lunghiselele byetlelo swin’we ni nuna wa yena na vona se i Timbhoni.”

NTIRHO WO ENDZELA MAVANDLHA EKUSUHI NI NAMBU WA SEPIK

Nambu wa Sepik lowu leheke tikhilomitara to tlula 1 100 wu fana ni nyoka leyikulu ya buraweni naswona wu rhendzeleka etintshaveni wu ya fika elwandle. Etindhawini tin’wana wu aname swinene lerova swa tika ku vona eka tlhelo lerin’wana ra nambu. Vamakwerhu lava katsaka valanguteri va miganga ni va swifundzha ni vasati va vona va famba swinene enambyeni lowu. A hi twe mulanguteri wa xifundzha ni nsati wa yena loko va hlamusela ta maendzo ya vona loko va endzela mavandlha lama nga le kusuhi ni nambu lowu lowukulu.

Warren Reynolds wa tsala a ku: “Mina ni nsati wa mina Leann, hi suke edorobeni ra Wewak hi ri ni xikwekwetsu xa hina xa aluminiyamu lexi leheke timitara tinharhu ni hafu hi xi bohelele elwangwini ra movha ya hina. Endzhaku ko famba tiawara tinharhu, laha minkarhi yo tala hi fambaka hi movha, hi fike hi wu paka tlhelo ka nambu ku ringana masiku ma nga ri mangani ivi hi famba hi xikwekwetsu enambyeni hi endzela vahuweleri va kwalomu ka 30 lava nga le swimitanini swa mune ekusuhi ni swinambyana leswi humaka enambyeni wa Sepik.

“Hi dumise xikwekwetsu xa hina lexi nga ni njhini leyi swi olovaka ku yi susa lexi a hi xi tate hi swilo leswi a hi ta swi tirhisa kutani hi kongoma eswimitanini swoleswo. Endzhaku ka awara hi hambukele eNambyeni wa Yuat, ku nga xinambyana lexi humaka enambyeni wa Sepik, kutani hi famba ku ringana tiawara timbirhi hi nga si fika eximutanini xa Biwat. Loko hi fika kwalaho vamakwerhu ni swichudeni swa vona swa Bibele va hi amukele hi mandla mambirhi, ivi van’wana va koka xikwekwetsu xa hina va xi yisa eribuweni kutani va xi teka va ya xi veka eka rin’wana ra makaya ya vona. Endzhaku ko tiphina hi mabanana ya rihlaza lama swekiweke ni mati ya khokhonati, hinkwerhu hi fambe tiawara timbirhi ekhwatini leri nga nhlangasi laha vahuweleri a va rhange emahlweni va hi komba ndlela va tlhela va hi pfuna ku rhwala nhundzu ya hina. Eku heteleleni hi fike eximutanini lexi vuriwaka Dimiri, laha hi fikeke hi tima torha hi mati ya khokhonati kutani hi hayeka sefo ya hina yo sivela tinsuna elwangwini ehenhla ka mubedo endlwini leyi akiweke ehenhla ka timhandzi leyi fuleriweke hi byanyi. Endzhaku ko dya mintsumbula leyi swekiweke hi ye eku etleleni.

“Endhawini leyi ku tshama vahuweleri va 14 eswimitanini swinharhu. Eka masiku ma nga ri mangani lama landzeleke, hi chumayele eximutanini xin’wana ni xin’wana naswona hi kume vanhu vo tala lava tsakelaka. Naswona hi tsakele ku vona swichudeni swimbirhi swa Bibele swi tsarisa vukati bya swona hi nawu kutani swi va vahuweleri va Mfumo. Vahuweleri lavan’wana va tise mintsumbula, mapa ya murhi wa ncindzu, miroho ni tihuku timbirhi leswaku ku ta laleriwa ha swona.

“Hi Sonto hi tsakele ku vona vaaki va kwalaho va 93 va tile eka nkulumo ya le rivaleni! Endzhaku ka nhlangano, hi pake tibege ta hina hi teka riendzo ninhlikanhi dyambu ri ri karhi ri hisa hi tlhelela eBiwat laha hi fikeke hi siya tinhundzu ta hina ekaya ka xichudeni xin’wana xa Bibele kutani hi sungula ku chumayela. Vanhu vo hlayanyana va amukele minkandziyiso ya hina; naswona van’wana va pfumele ku dyondzeriwa Bibele. Hi vusiku byebyo hi dye swakudya swo lalela hi ri karhi hi orha ndzilo ekaya ka xichudeni xin’wana xa Bibele, musi wu ri karhi wu hlongola tinsuna.

“Hi siku leri landzelaka nimixo, hi ye laha a ku ri ni xikwekwetsu xa hina kutani hi xi nghenisa enambyeni ivi hi famba eka hunguva ya nimixo, hi tsakisiwa hi swinyenyana ni tinhlampfi ti ri karhi ti nghena ti huma ematini. Hi hundziwe hi mindyangu yo hlayanyana leyi fambaka hi swikwekwetsu leswi endliweke hi misengele yi rhwele nhundzu leswaku yi ya xavisa emakete wa kwalaho.

“Loko hi tlhelela emovheni ya hina, hi tatise mafurha ya xikwekwetsu xa hina hi tlhela hi tatisa mati ya hina yo nwa hi teka ni swilo swin’wana. Endzhaku ka sweswo hi tlhelele enambyeni, enkarhini lowu a hi endzela vahuweleri va 14 eKambot. Hi fike endzhaku ka tiawara timbirhi hi tsakamise hi mpfula. Loko hi suka eKambot, hi ye eximutanini lexikulu lexi miti ya kona a yi ri ematlhelo hamambirhi ya nambu, enkarhini lowu xikwekwetsu xa hina a xi tele hi vahuweleri. Hi fike hi chumayela vanhu volavo lava tlangelaka swinene ku fikela nindzhenga. Loko hi muka, hi chumayele vanhu lava yimeke etipulatifomo ta vona leti papamalaka leti endliweke hi misengele. Leswi a va hi vonile loko hi hundza nimixo, a va rindzele ku vuya ka hina. Leswi vanhu vo tala va nga riki na mali endhawini leyi, vaaki va kwalaho va kombise ku nkhensa ka vona hi leswi hi va endzeleke ni leswi hi va nyikeke swiphephana kutani va hi nyika swakudya leswi katsaka tikhokhonati, makwembe, tinhlampfi leti omisiweke na mabanana. Loko dyambu ri pela, hi tlhelele eKambot leswaku hi ya sweka swilo leswi hi nyikiweke swona.

“Le Kambot, ndhawu leyi hi khomelaka minhlangano eka yona a yi akiwe ehenhla ka timhandzi, tanihi leswi tiyindlu hinkwato ta kwalaho ti akiweke ehenhla ka timhandzi. Hi nguva ya ku na ka mpfula, loko ndhawu yoleyo hinkwayo yi tele hi mati, vanhu va famba hi swikwekwetsu swa vona va kala va fika enyangweni ya laha minhlangano hi yi khomelaka kona. Riendzo ra hina ri gimete hi nkulumo ya rivala laha ku veke ni vanhu va 72, ku katsa ni van’wana lava fambeke tiawara ta ntlhanu hi milenge leswaku va ta fika laha.

“Endzhaku ka loko hi fike emovheni leyi hi yi tirhiselaka ku endzela mavandlha ha yona naswona hi tsimbelele xikwekwetsu xa hina elwangwini ra yona, hi teke riendzo leri tekaka tiawara tinharhu hi tlhelela ekaya. Loko hi ri karhi hi tlhelela endzhaku, a hi anakanyisisa hi vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava hi va rhandzaka lava tshamaka etlhelo ka Nambu wa Sepik. Nakambe hi anakanyisise hi ndlela leyi Yehovha a va rhandzaka ha yona, hilaha swi vonakaka hakona eka matshalatshala lawa nhlengeletano ya yena yi ma endlaka leswaku va wundliwa kahle hi tlhelo ra moya. Hakunene i lunghelo ku va xiphemu xa ndyangu lowu lowunene!”

KU LWISANA NI MIMOYA YO HOMBOLOKA

Hambileswi vanhu vo tala va le Papua New Guinea va vulaka leswaku i Vakreste, vo tala va vona va ha pfumela swinene eka swilo swa ndhavuko, ku katsa ni ku gandzela vakokwana swin’we ni ku chava mimoya yo homboloka. Naswona buku yin’wana yi vule leswaku emalembeni ya sweswinyana, “vanhu va pfumela swinene eka masalamusi ni le ka vungoma.” Hikwalaho ka sweswo, minkarhi yo tala vanhu va vula leswaku tin’anga kumbe mimoya ya vakokwana hi swona leswi vangaka mavabyi ni rifu.

Etindhawini toleto, ntiyiso wa Bibele wa va ntshunxa vanhu hakunene. Entiyisweni, hambi ku ri tin’anga tin’wana ti swi xiyile leswaku Rito ra Xikwembu ri ni matimba, hiloko ti tshika mikhuva ya tona ivi ti amukela ntiyiso. Xiya swikombiso swimbirhi:

Soare Maiga a a tshama eximutanini lexi nga 50 wa tikhilomitara ku suka ePort Moresby naswona a a chaviwa swinene hikwalaho ka leswi a a ri mungoma la nga ni matimba. Hambiswiritano, u sungule ku lava ku tiva hi swilo leswi Timbhoni ta Yehovha ti swi pfumelaka kutani a sungula ku va kona eka mintlawa leyi dyondzaka Bibele. Swi nga si ya kwihi, u amukele ntiyiso ivi a tshika tindlela ta yena ta khale. Kambe loko a ringeta ku lahla nhundzu ya yena ya vungoma, a yi tshamela ku vuya hi tindlela to karhi leti nga tivekiki! Nilokoswiritano, Soare a a tiyimiserile ku “kaneta Diyavulosi,” kutani siku rin’wana u hoxe nhundzu yoleyo hinkwayo enkwameni, a wu tsimba hi ribye kutani a wu lahlela elwandle ra le Port Moresby. (Yak. 4:7) Nhundzu yoleyo a ya ha tlhelanga yi vuya. Endzhaku ka sweswo, wanuna loyi loyi a a ri ni xivindzi u ve Mbhoni ya Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso.

Kora Leke a a tirhisa vungoma ni mintsembyana leswaku a tshungula vanhu lava vabyaka. Hambiswiritano, loko a sungule ku dyondza Bibele, u kayakayile loko a lava ku hambana ni moya lowu a wu n’wi pfuna hi mintirho ya yena ya vun’anga. Ku fana na Soare, Kora a a tiyimiserile ku tshika ku tirhisana ni madimona—naswona Yehovha u n’wi pfunile leswaku a hambana na wona. Hi ku famba ka nkarhi, u ve phayona ra nkarhi hinkwawo a tlhela a va phayona ro hlawuleka. Hambiloko se a dyuharile naswona a karhatiwa hi milenge, makwerhu loyi wo tshembeka u ye emahlweni a chumayela vaakelani va yena mahungu lamanene.

Xana Kora a a swi kota njhani ku fika endhawini leyi a a swi rhandza ku chumayela eka yona? Vamakwerhu a va n’wi chovha hi bara, ku nga wona nchumu lowu a va ta kota ku n’wi fambisa ha wona. Endzhaku ka nkarhi, hi musa makwerhu un’wana la nga ni vutshila la tirhaka erhavini u n’wi endlele xitulu xa lava lamaleke a tirhisa nsimbi ya xitulu lexi tolovelekeke, mavhilwa ya xikanyakanya swin’we ni seyila leswaku yi va xitshamo. Leswi Kora se a a ri ni nchumu wo n’wi fambisa lowu a a ta tifambisela wona, u wu tirhise hilaha ku heleleke! Ina, vadyuhari vo tano i xikombiso lexinene naswona va fanele va tsakisa mbilu ya Yehovha hakunene!—Swiv. 27:11.

KU DYONDZISA VANHU KU HLAYA NI KU TSALA

Varhoma 15:4 yi ri: “Swilo hinkwaswo leswi tsariweke enkarhini lowu hundzeke swi tsaleriwe ku letela hina.” Swi le rivaleni leswaku Xikwembu xi lava leswaku vanhu va xona va kota ku hlaya ni ku tsala. Hikwalaho, hilaha se hi hlamuseleke hakona, Timbhoni ta Yehovha ePapua New Guinea ti endle matshalatshala lamakulu leswaku ti dyondzisa vanhu ku hlaya ni ku tsala.

Entiyisweni, swi nga ha tika ku dyondza ku hlaya ni ku tsala, ngopfu-ngopfu eka vanhu lava dyuhaleke kambe loko xichudeni xi swi lava hi mbilu hinkwayo, xi nga swi kota ku hlaya ni tsala. I ntiyiso leswaku Rito ra Xikwembu ri nga va ni vuyelo lebyinene ngopfu eka vanhu lava titsongahataka hakunene ni le ka lava nga dyondzangiki.

Anakanya hi xikombiso xa Save Nanpen, jaha leri humaka laha Nambu wa Sepik wu sungulaka kona. Loko Save a rhurhele eLae, u vone ndlela leyi hambaneke leyi vanhu van’wana a va hanya ha yona leyi a a nga yi tivi, ku katsa ni swilo swa manguva lawa. Ku engetela kwalaho, u hlangane ni Timbhoni ta Yehovha leti n’wi byeleke hi ntshembo wa Mfumo. Save u khumbiwe swinene hi leswi a swi tweke, kutani a sungula ku ya eminhlanganweni ya Vukreste naswona swi nga si ya kwihi u swi fanelekerile ku va muhuweleri la nga khuvuriwangiki. Hambiswiritano, a a kanakana ku teka goza leri landzelaka, ku nga ku khuvuriwa. Ha yini? A a tshembise Yehovha leswaku a a nga ta khuvuriwa kukondza a kota ku tihlayela Bibele. Hikwalaho u dyondze hi matimba naswona u fikelele tipakani ta yena ta moya.

Ka ha ri ni vanhu vo tala lava nga kotiki ku hlaya ni ku tsala, kambe etindhawini to hlayanyana ku ni swikolo swa mfumo naswona vana va Timbhoni va nghena eswikolweni sweswo. Entiyisweni, vana va hina minkarhi yo tala i swikombiso leswinene swa vanhu lava kotaka ku hlaya ni ku tsala—sweswo ngopfu-ngopfu swi vangiwa hileswi vatswari va vona va va dyondziseke kahle ni hikwalaho ka ndzetelo lowunene lowu kumekaka eminhlanganweni ya vandlha, yo tanihi Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni.

NTIYISO WA BIBELE WU HUNDZULA VANHU

Muapostola Pawulo u tsarile a ku: “Matlhari ya nyimpi ya hina a hi ya nyama, kambe Xikwembu hi xona xi ma nyikaka matimba leswaku ma wisetela swilo leswi simekiweke swi tiya.” (2 Kor. 10:4) Minkarhi yin’wana tsalwa rin’we ntsena ri nga n’wi khumba swinene munhu, hilaha swi veke hakona eka wansati la vuriwaka Elfreda. Endzhaku ka loko Elfreda a kombiwe vito ra Xikwembu eBibeleni ya yena ya Xiwedau, u kambisise nsonga-vutivi, lowu na wona wu tiyisekiseke leswi Bibele yi swi vuleke hi vito ra Xikwembu. U te, ‘Timbhoni ta Yehovha ti dyondzisa ntiyiso.’ Hambiswiritano, nuna wa yena Armitage a a nga lavi ku twa nchumu hi Timbhoni. A a ri xidakwa lexi cakunyaka betel nut naswona a a dzaha a tlhela a va ni ximbilwambilwana.

Endzhaku ko huma penceni entirhweni wa yena le Lae, Armitage swin’we na Elfreda, va rhurhele eAlotau le Xifundzheni xa Nsonga wa Milne laha a ku nga ri na Timbhoni. Hi nkarhi wolowo, Elfreda u endle xikhokhelo xa Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! kutani a dyondzeriwa hi phayona leri vuriwaka Kaylene Nilsen hi ku va va tsalelana mapapila. Kaylene u ri: “Elfreda a a ndzi rhumela hi ku tshembeka tinhlamulo leti a ti tsaleke vhiki rin’wana ni rin’wana.”

Endzhakunyana, Geordie na Joanne va ka Ryle, ku nga mathwasana ya le Giliyadi va averiwe ku ya eka Nsonga wa Milne naswona va endzele Elfreda leswaku va ya n’wi khutaza va tlhela va tirha na yena ensin’wini. Geordie u ri: “Armitage u kombele leswaku ndzi dyondza na yena Bibele. Leswi a a ri ni ndhuma yo biha, ndzi tivutisile leswaku xikongomelo xa yena a xi ri xihi. Kambe endzhaku ko dyondza na yena n’hweti, ndzi swi vonile leswaku xikongomelo xa yena a xi ri xinene. Endzhakunyana u khuvuriwile naswona u hetelele a ri nandza wa vutirheli.” Sweswi switukulwana swinharhu swa ndyangu wa yena swi le ntiyisweni naswona Kegawale Biyama ntukulu wa yena, loyi se ku vulavuriweke ha yena, i xirho xa Komiti ya Rhavi le Port Moresby.

Loko Don na Shirley va ka Fielder va phayona le Hula va sungule ku dyondza Bibele na Alogi na Renagi va ka Pala. Don u ri: “Alogi a a ri khamba naswona a a tshamela ku lwa ni van’wana. A a ri ni vuvabyi lebyi khomaka vanhu etindhawini leti hisaka lebyi a byi n’wi endla a nga languteki naswona xiphemu xa nomu wakwe a xi dyiwe hi xilondza lexi humaka vanhu lava tshamaka etindhawini leti hisaka. Yena ni nsati wa yena a va cakunya betel nut, hikwalaho muvala lowu a wu ri kona exikarhi ka meno ya vona lawa a ma ri ya ntima hakanyingi a wu tshwuke ku fana ni ngati. Munhu a a nga ta ehleketa leswaku Alogi a nga amukela ntiyiso. Kambe, yena ni nsati wa yena va tsakele ntiyiso naswona a va ta eminhlanganweni ya hina va tshama va miyela le ndzhaku.”

Don u ri: “Endzhaku ka tin’hweti leti tlulaka tsevu, hi vone ku hundzuka eka Alogi. U tshike ku yiva, ku lwa ni vanhu ni ku holova ni vanhu naswona yena na Renagi va sungule ku hlamba va basa va tlhela va sungula ku hlamula eminhlanganweni. Va tlhele va sungula ku chumayela van’wana mahungu lamanene. Entiyisweni, vona ni vanhu van’wana va nga ri vangani va ve vahuweleri vo sungula le Hula.”

Abel Warak a a tshama eNew Ireland naswona a a ri ni nhlokonho. Hikwalaho mavoko ya yena ni milenge ya yena a swi nga koti ku twa nchumu. Loko Abel a twa ntiyiso ro sungula, a a nga swi koti ku famba naswona a a nga ha swi tsakeli ku hanya. Hambiswiritano, ntiyiso wu hundzule langutelo ra yena hi ku helela wu n’wi endla a tlhela a va ni ntsako ni matimba. Hi ku famba ka nkarhi u kale a va phayona. Leswaku a kota ku tihanyisa Abel a a phasa tinhlampfi kambe leswi milenge ya yena a yi nga ha tirhi a a nga ha swi koti ku famba erigiyagiyeni. Kutani vamakwerhu va n’wi xavele majombo ya rhaba lama fikaka ematsolweni. Nakambe u dyondze ku gada xikanyakanya lexi n’wi pfuneke leswaku a ya chumayela mahungu lamanene ekule. Entiyisweni, minkarhi yin’wana a a famba tikhilomitara ta 100 hi xikanyakanya leswaku a tlhelela eka lava tsakelaka naswona siku rin’wana u fambe hi xona tikhilomitara ta 145 leswaku a ya rhamba wanuna un’wana la tsakelaka leswaku a ta eXitsundzuxweni.

Minkarhi yin’wana “ku tiva Yehovha” swi pfune ni vanhu lava a va ri ni mahanyelo lama fanaka ni ya swiharhi leswaku va cinca vutomi bya vona. (Esa. 11:6, 9) Hi xikombiso, hi 1986, kwalomu ka vanhu va 60 lava humaka eswimitanini swimbirhi swa le kusuhi ni le Banz va te entsombanweni wa muganga eLae kutani va tshamela emahlweni. Vanhu volavo lava tshamaka etintshaveni va tshame va va valala lavakulu lava a va tshamela ku lwa. Kambe endzhaku ko twa mahungu lamanene eka maphayona yo hlawuleka, va endle xiboho xo hanyisana hi ku rhula. Mintokoto yoleyo yi hi tsundzuxa marito lama kumekaka eka Zakariya 4:6 lama nge: “‘Ku nga ri hi vandla ra nyimpi, kumbe hi matimba, kambe hi moya wa mina,’ Yehovha wa mavuthu u vurile.” Moya wolowo wu tlhele wu susumetela vanhu vo tala va timbilu letinene leswaku va hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya mahanyelo ya le Bibeleni.

KU XIXIMA NYIKO YA XIKWEMBU YA VUKATI

Ematikweni yo tala, eka mindhavuko ya kwalaho swin’we ni le tikerekeni ta Vujagana ku honisiwa langutelo ra Matsalwa ra vukati. (Mat. 19:5; Rhom. 13:1) Xiyimo xi tano ni le Papua New Guinea. Hikwalaho, mimpatswa yo tala leyi a yi tshama swin’we yi nga tekananga kumbe yi ri evukatini bya tshengwe yi endle ku cinca lokukulu evuton’wini bya yona leswaku yi tsakisa Yehovha. Anakanya hi xikombiso xa Francis ni nsati wa yena Christine.

Loko Francis a tshika ku va socha, yena ni nsati wa yena va hambanile. Christine u tlhelele eximutanini xa ka vona eXihlaleni xa Goodenough le Xifundzheni xa Nsonga wa Milne swin’we ni vana va vona vambirhi kutani nuna wa yena a tlhelela eMount Hagen. Loko Francis a fika kwalaho u hetelele a tshama ni wansati un’wana swin’we ni vana va nsati yoloye. A va nghena Kereke ya Assemblies of God. Hi ku famba ka nkarhi, wansati loyi a a tshama na Francis u endzeriwe hi Timbhoni kutani a sungula ku dyondza Bibele. Endzhakunyana, Francis na yena u sungule ku tsakela naswona swi nga si ya kwihi havambirhi ka vona se a va ya eminhlanganweni ya Vukreste.

Francis a a lava ku va muhuweleri wa Mfumo, leswi a swi vula leswaku a a fanele a lunghisa timhaka ta vukati bya yena. Endzhaku ko anakanyisisa swinene hi mhaka yoleyo, u vulavurisane ni wansati loyi a a tshama na yena hi mhaka yoleyo. Wansati yoloye swin’we ni vana va yena va rhurhele endlwini yin’wana naswona Francis u ye a ya vonana na Christine, loyi se a a ri ni malembe ya tsevu a hambane na yena. A swi hlamarisi leswi Christine ni maxaka ya yena a va hlamale swinene loko va vona Francis. Hi musa Francis u tirhise Matsalwa a hlamusela vanhu volavo hinkwavo ku navela ka yena ko endla leswinene ematihlweni ya Yehovha. Endzhaku ka sweswo u kombele nsati wa yena leswaku a tlhelela eMount Hagen swin’we ni vana va vona leswaku va tlhela va ya tshama swin’we tanihi ndyangu. Hinkwavo va hlamarisiwe hi ndlela leyi a cinceke ha yona. Christine u pfumerile ku tlhela a ya tshama ni nuna wa yena naswona nuna wa yena u hakele maxaka ya nsati wa yena hikwalaho ka hinkwaswo leswi ma swi endleleke ndyangu wa yena malembe wolawo ya tsevu.

Endzhaku ka loko Christine a tlhelele eMount Hagen, na yena u sungule ku dyondza ku hlaya leswaku a ta dyondza Bibele. Hi nkarhi wolowo, u tshike ku cakunya betel nut swin’we ni ku dzaha fole. Sweswi mpatswa lowu i malandza ya Yehovha lama tinyiketeleke.

VANA LAVA DZUNISAKA MUVUMBI WA VONA

Vana vo tala va le Papua New Guinea va nyikele vumbhoni lebyinene swinene, hi ku ri yingisa hi xivindzi ripfalo ra vona leri leteriweke hi Bibele. Hi xikombiso, eku sunguleni ka 1966 mudyondzisi wa le xikolweni xa le hansi u byele vana va nkombo va Timbhoni ta kwalaho leswaku va fanele va losa mujeko hi nkarhi wa minkhuvo leyi a yi ta va kona vhiki leri landzelaka. Loko nkarhi wolowo wu fika, vana volavo va nkombo va ale ku losa mujeko emahlweni ka swichudeni swa kwalomu ka 300 leswi a swi hlengeletanile. Hikwalaho, va hlongoriwile exikolweni hambileswi vatswari va vona a va tsale mapapila va kombela leswaku vana va vona va nga katsiwi eka minkhuvo yoleyo. Nkulu un’wana wa vandlha wa kwalaho u endle xikombelo eka vatirhela-mfumo va le Papua New Guinea ni va le Australia.

Hi March 23, Muyimeri wa tiko ra Australia loyi a a ri ePapua New Guinea u bele valawuri va xikolo xexo riqingho a va byela leswaku va namba va tlherisela vana volavo exikolweni. Vukhongeri bya ntiyiso a byi hlurile ehubyeni leyitsongo. Namuntlha ePapua New Guinea mfumo wu hambeta wu xixima mfanelo ya vana yo ala ku losa mujeko hikwalaho ka swivangelo leswi fambisanaka ni ripfalo ra vona.

‘Swihlangi ni lava an’waka’ na vona va nga dzunisa Yehovha hi tindlela tin’wana. (Mat. 21:16) Xiya xikombiso xa Naomi loyi a tshamaka endhawini leyi nga ni tintshava loyi vatswari va yena ku nga Joe na Helen, a va nga ri Timbhoni. Loko Naomi a ri ni malembe ya kwalomu ka manharhu, u tshame nkarhi lowu nga endlaka lembe eLae na sesi wa Helen, loyi a nga Mbhoni leyi hisekaka. Mhani-nkulu loyi wa Naomi a a tolovele ku famba na yena loko a ya eku chumayeleni, minkarhi yo tala a n’wi hoxa enkwameni lowu a a wu hakarha emakatleni. Xisweswo, Naomi u sungule ku tiva ntshembo wa Mfumo naswona sweswo hinkwaswo swi vangiwe hi leswi mhani-nkulu wa yena a a swi tirhisa kahle swifaniso leswi nga ebukwini leyi nge Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele.

Loko Naomi a tlhelele eka vatswari va yena, u teke nkandziyiso wa Timbhoni, a huma endlwini kutani a gongondza swinene enyangweni. Vatswari va yena va huwelerile va ku: “Nghena endlwini.” Xinhwanyatana lexi xi nghenile kutani xi ku: “Xewani. Ndzi Mbhoni ya Yehovha naswona ndzi mi endzerile leswaku ndzi ta vulavula na n’wina hi Bibele.” Loko Joe na Helen va ha n’wi langute hi ku hlamala, Naomi u ye emahlweni a ku: “Bibele yi vula leswaku Paradeyisi yi ta fika laha misaveni; naswona Hosi yin’we, ku nga Yesu yi ta hi fuma. Swilo hinkwaswo leswi hi swi vonaka swi endliwe hi Yehovha.”

Joe na Helen a va tsemeke nhlana. Joe u byele nsati wa yena a ku: “Hambi vaakelani va ta ku yini! Mundzuku swi ta lava leswaku u n’wi pfalela laha ndlwini a nga humi.”

Hi siku leri landzelaka, loko vatswari va yena va tshame ehandle ka yindlu, Naomi u gongondze swinene ekhumbini ra kamara ra yena. Joe u te: “Humela ehandle.” Naomi u humele ehandle kutani a sungula ku va chumayela nakambe a ku: “Xewani. Ndzi Mbhoni ya Yehovha naswona ndzi mi endzerile leswaku ndzi ta mi chumayela. Vanhu lavanene va ta hanya hilaha ku nga heriki laha misaveni. Kambe vanhu lava hlundzukaka va tlhela va endla swilo swo biha a va nge tshami eParadeyisini.” Leswi a va pfilunganyekile, Helen u sungule ku rila kasi Joe u nambe a ya eku etleleni.

Hi vusiku byebyo, leswi Joe a a lava ku tiva leswi engetelekeke u pfule Bibele ya yena ya khale ya King James kutani a kuma vito ra Yehovha a nga swi langutelanga. Hi mixo lowu landzelaka, ematshan’weni yo ya entirhweni u tsale papila a ri tsalela Timbhoni kutani a famba 40 wa tikhilomitara hi movha a ya eMount Hagen leswaku a ya ri siya eHolweni ya Mfumo.

Vamakwerhu va ye ekaya ka Joe na Helen kutani va hlela ku va ni dyondzo ya Bibele ya nkarhi na nkarhi na vona. Va tlhele va dyondzisa Helen ku hlaya. Eku heteleleni, Joe na Helen va khuvuriwile naswona Helen u kote ku pfuna swichudeni swin’wana swa Bibele leswaku swi dyondza ku hlaya—leswi hinkwaswo swi vangiwe hi xinhwanyatana lexi dzuniseke Yehovha!

MATSHALATSHALA YO YA EMINHLANGANWENI YA VUKRESTE

Eswiphen’wini swin’wana swa misava, vamakwerhu va famba etindleleni letikulu leti teleke hi timovha ti tlhela ti thyaka kumbe va famba hi switimela leswi teleke hi vanhu leswi fambaka ehansi ka misava leswaku va ya eminhlanganweni ya Vukreste ni le mintsombanweni. Kambe ePapua New Guinea, hakanyingi xiphiqo lexi nga kona i ku pfumaleka ka mapatu lamanene ni swo famba swa mani na mani. Hikwalaho, mindyangu yo tala yi boheka ku famba mpfhuka wo karhi hi milenge kumbe hi xikwekwetsu kumbe yi famba hi milenge ni hi xikwekwetsu. Hi xikombiso, vahuweleri swin’we ni vana va vona nkarhi na nkarhi va famba tikhilomitara to tlula 160 etintshaveni leti rhetaka ti tlhela ti va ni maribye loko va ya entsombanweni wa muganga wa lembe ni lembe le Port Moresby. Eka riendzo ra vona leri karharisaka leri a ri teka vhiki a va hundza hi le Ndleleni leyi dumeke swinene emisaveni leyi vuriwaka Kokoda, ku nga ndhawu leyi tinyimpi to tala leti chavisaka leti lwiweke hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ti lweriweke kona. A va famba va rhwele swakudya, swilo swo sweka ha swona, swiambalo ni swilo swin’wana leswi a swi laveka entsombanweni.

Vamakwerhu lava tshamaka eXihlaleni lexi nga ni tikorala lexi vuriwaka Nukumanu hi ntolovelo va ya emintsombanweni ya lembe ni lembe le Rabaul, laha ku nga tikhilomitara ta 800 ku ya evupela-dyambu. Jim Davies u ri: “Leswaku va tiyiseka leswaku va fika hi nkarhi, minkarhi yin’wana va suka ka ha sele mavhiki ya tsevu hikwalaho ka leswi minkarhi yin’wana mabyatso ma nga tirhiki kahle. Niloko se va muka a va tiyiseki leswaku va ta heta nkarhi wo tanihi kwihi va ri endleleni. Hi nkarhi wun’wana, byatso lebyi a byo va byoxe lebyi a byi ya eNukumanu byi hambukele eAustralia leswaku byi ya lunghisiwa, kutani vini va byona va va ni swiphiqo swa timali. Hikwalaho, vamakwerhu va hete nkarhi lowu tlulaka tin’hweti ta tsevu va nga si fika ekaya! Entiyisweni sweswo a swi tali ku humelela, kambe swi tolovelekile leswaku mabyatso ma hlwela ku ringana mavhiki yo hlayanyana ivi vahuweleri va boheka ku tshama ni Timbhoni-kulobye kumbe ni maxaka.”

XIKOMBISO LEXINENE XA VARHUMIWA

Varhumiwa swi nga ha va tikela ku ya tirha nsimu etikweni rin’wana laha ndlela ya kona yo hanya yi nga le hansinyana ka ya le tikweni ra ka vona. Kambe, hilaha vo tala va swi kombiseke hakona, i ndzulamiso lowu nga endliwaka lowu hakanyingi wu tlangeriwaka hi vanhu va kwalaho. Wansati un’wana wa le Papua New Guinea u vule leswi landzelaka malunghana ni vamakwerhu vambirhi va xisati lava nga varhumiwa lava a va dyondza na yena, “Nhlonge ya vona i yo basa, kambe timbilu ta vona ti fana ni timbilu ta hina.”

Varhumiwa van’wana i valanguteri va xifundzha. Leswaku va kota ku endzela mavandlha, va nga ha boheka ku famba hi swo famba swa mani na mani swa kwalaho. Edgar Mangoma u endle tano. A a fanele a endzela swifundzha leswi a swi ri ekusuhi ni Nambu wa Fly ni Tiva ra Murray. “Loko ndzi endzele mavandlha mambirhi lama nga le kusuhi ni tiva, a ndzi famba hi xikwekwetsu—minkarhi yin’wana xi ri ni njhini minkarhi yin’wana xi nga ri na yona. Loko xi nga ri na njhini, a swi ndzi teka tiawara ta nhungu ku suka eka vandlha rin’wana ku ya eka lerin’wanyana. Hi ntolovelo, vamakwerhu vanharhu kumbe mune wa vona a va ndzi heleketa, naswona a va swi tiva leswaku a va fanele va tlutisa xikwekwetsu xexo loko se va muka. A ndzi va tlangela swinene vamakwerhu lava!”

Xikombiso lexinene xa varhumiwa, ku katsa ni ku titsongahata ka vona ni ku rhandza ka vona vanhu, swi nyikele vumbhoni lebyinene ngopfu. Mulanguteri un’wana wa xifundzha u tsarile a ku: “Vanhu va le ximutanini va hlamarile loko va ndzi vona ndzi tshama ni vanhu lava tsakelaka emakaya ya vona ndzi tlhela ndzi dya na vona swakudya. Entiyisweni, vanhu van’wana va kwalaho va tshame va ku eka mina: ‘Ndlela leyi mi gandzelaka Xikwembu ha yona i ya ntiyiso. Vafundhisi va hina a va hi endzeli hilaha mi endlaka hakona.’”

Xana vamakwerhu va xisati lava humaka ematikweni man’wana swa va tikela ku tolovela ndlela leyi ku hanyiwaka ha yona ePapua New Guinea? Ruth Boland, loyi a a famba ni nuna wa yena David entirhweni wo endzela mavandlha u te: “Eka tin’hweti ti nga ri tingani to sungula a swi ndzi tikela swinene. Minkarhi yo tala a ndzi lava ku tshika. Kambe ndza tsaka leswi ndzi nga tshikangiki hikuva se ndzi tsakela vamakwerhu lava ndzi tlhela ndzi va rhandza. Mina ni nuna wa mina a hi nga anakanyi ngopfu hi hina kambe a hi anakanya swinene hi vanhu van’wana. Hakunene, ntsako lowu hi sunguleke ku va na wona a wu ri wukulu swinene. A hi nga ri na swona swilo leswi vonakaka, kambe a hi fuwile hi tlhelo ra moya. Naswona hi swi vonile leswaku Yehovha u katekise ntirho wo chumayela mahungu lamanene a tlhela a hi katekisa. Loko u nga ri na swilo leswi vonakaka, hi kona u titshegaka swinene hi Yehovha u tlhela u vona ndlela leyi a ku katekisaka ha yona.”

NYIMPI YA XIN’WANA-MANANA LE BOUGAINVILLE

Hi 1989, le Xihlaleni xa Bougainville, vanhu lava ku nga khale va ri karhi va lava leswaku ndhawu yoleyo yi va ya vona ntsena va hetelele va pfuxe nyimpi ya xin’wana-manana. Hi nkarhi wa nyimpi yoleyo leyi heteke malembe ya 12, vanhu va kwalomu ka 60 000 va boheke ku sukela makaya ya vona naswona ku fe vanhu lava ringanaka 15 000. Exikarhi ka vanhu lava sukeleke makaya ya vona a ku ri ni vahuweleri vo tala lava vunyingi bya vona byi yeke byi ya tshama eka matlhelo man’wana ya le Papua New Guinea.

Emahlweninyana ko suka kwalaho exihlaleni, Dan Ernest, la nga phayona u khomiwe hi masocha ya Vuthu leri Xandzukeke ra le Bougainville (Bougainville Revolutionary Army [BRA]) naswona u yisiwe endlwini leyikulu yo veka nhundzu. Dan u ri: “Endlwini yoleyo a ku ri ni ndhuna-nkulu ya masocha ya BRA leyi a yi ambale yunifomo leyi a yi ri ni timendlele naswona etlhelo ka yona ndhuna leyi a ku ri ni savula.”

Yi ndzi vutisile yi ku, “Hi wena Dan Ernest?”

Ndzi te, “Ina.”

Yi te: “‘Ndzi twe leswaku u nhlori ya Vuthu ra Masocha ra le Papua New Guinea.’

“Ndzi sungule ku yi hlamusela leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyeli etinyimpini ta tiko rihi ni rihi, hiloko yi ndzi nghena enon’wini yi ku: ‘Ha swi tiva! A hi ku veke tihlo. Vukhongeri byin’wana a byi seketela vuthu rin’wana ni rin’wana leri a swi tikomba onge ra hlula. Vukhongeri bya n’wina hi byona ntsena lebyi nga kalangiki byi seketela vuthu ro karhi.’ Hiloko yi tlhela yi ku: ‘Ku sukela loko nyimpi leyi yi sungurile, vanhu va hina va langutane ni mpfilumpfilu naswona va lava rungula ra n’wina leri chavelelaka. Hi nga swi tsakela loko wo tshama laha Bougainville kutani u hambeta u chumayela. Kambe loko swi boha leswaku u famba, ndzi ta tiyiseka leswaku swilo swa wena hinkwaswo swi huma laha swi sirhelelekile.’ Endzhaku ka mavhiki mambirhi, loko mina ni nsati wa mina hi ya exiavelweni lexintshwa eXihlaleni xa Manus hi ya phayona kona, ndhuna-nkulu leyi yi endle hilaha a yi tshembise hakona.”

Rhavi ri tirhe hi matimba leswaku ri tshama ri ri karhi ri tiva leswi humelelaka eka vahuweleri lava a va tshama endhawini leyi a yi hlaseriwe hi nyimpi naswona hambileswi swikepe a swi siveriwile leswaku swi nga nghenisi nhundzu, ri swi kotile ku va rhumela swakudya, mirhi swin’we ni minkandziyiso. Mulanguteri un’wana wa xifundzha la endzeke u te: “Vuyelo bya nyimpi leyi byi vonaka kun’wana ni kun’wana kambe vamakwerhu va ha khomekile hi ku chumayela naswona va khoma minhlangano. Nakambe ku fambisiwa tidyondzo to tala ta Bibele.”

Eku heteleleni, hi 2001 mintlawa leyi lwaka yi endle ntwanano wa ku rhula wa leswaku Xihlala xa Bougainville ni swihlala swa le kusuhi i tindhawu leti tilawulaka. Sweswi a ku na Timbhoni leti tshamaka eXihlaleni xa Bougainville kambe eXihlaleni xa Buka lexi nga le kusuhi ku ni vandlha lerinene leri nga ni vahuweleri va 39.

VHOLKHENO YI ONHA DOROBA RA RABAUL

Doroba ra Rabaul ri ni hlaluko lerikulu swinene leri entiyisweni ri veke kona hikwalaho ka mugodi lowukulu lowu vangiweke hi vholkheno leyi bulukeke khale swinene. Hi September 1994, tivholkheno ti buluke eka matlhelo hamambirhi ya hlaluko, ivi ti onha doroba ra Rabaul ti tlhela ti cinca ndlela leyi vanhu a va hanya ha yona exifundzheni xexo. Holo ya Mfumo swin’we ni kaya ra varhumiwa leri vandzamaneke na yona swi onhakile kambe a ku na vamakwerhu lava feke. Hambiswiritano, makwerhu un’we wa xinuna a a ri ni xiphiqo xa mbilu naswona u fe loko a ri karhi a baleka ku buluka ka vholkheno. Vamakwerhu hinkwavo va balekele etindhawini leti a ti lunghiseleriwe khale leti a ti ri ekulenyana naswona a va landzela ndlela yo baleka leyi a yi vekiwe ebodweni ya switiviso eHolweni ya Mfumo malembe lama hundzeke.

Hi wona nkarhi wolowo, rhavi ri nambe ri teka magoza yo pfuna vanhu lava hlaseriweke ri tlhela ri hlela mphalalo. Vandlha ra le kusuhi ri rhumele swiambalo leswi ku nyikeriweke ha swona, tisefo to sivela tinsuna, mirhi, petirolo, dizele swin’we ni swilo swin’wana ku katsa rhayisi ni marhupi. Hakunene, mphalalo wu fambe kahle swinene lerova vatirhela-mfumo va kwalaho ni van’wana va vulavule kahle ha wona.

Eku heteleleni, Vandlha ra Rabaul a ra ha vanga kona. Endzhaku ka masiku mambirhi ku ve ni ku buluka koloko, kwalomu ka vahuweleri va 70 ni vana va vona va hlengeletanile exikolweni xo dyondzela ntirho lexi a xi nga ha tirhisiwi. Loko vakulu va fika, vahuweleri va vutisile va ku: “Xana dyondzo ya buku yi sungula nkarhi muni?” Ina, ku nga khathariseki swiphiqo leswi, minhlangano ni ntirho wo chumayela a swi nga honisiwi. (Hev. 10:24, 25) Vamakwerhu vo tala va rhurhele eka mintlawa ya le kusuhi, naswona wun’wana wu hundzuke vandlha hikwalaho ka sweswo.

Hulumendhe ya xifundzha xexo yi tshembise vukhongeri hinkwabyo lebyi onhakeriweke hi miako leswaku byi ta nyikiwa ndhawu edorobeni ra Kokopo, kwalomu ka 24 wa tikhilomitara ku suka eRabaul. Hambiswiritano, vukhongeri lebyin’wana byi nyikiwe ndhawu kambe Timbhoni a ti nyikiwanga. Kutani, kwalomu ka malembe ya nkombo endzhaku ka ku buluka koloko, makwerhu la humaka eAfrika u sungule ku tirhela ndzawulo ya doroba yo pulana. Loko a xiya ndlela leyi nga riki yinene leyi Timbhoni a ti khomiwa ha yona, u hatle a lavela vamakwerhu xitandi lexinene le Kokopo a tlhela a va pfuna hi ku endla xikombelo lexi amukeriweke hi ndlela leyinene. Ntlawa wa vatirhi vo tirhandzela lava akaka wu pfunetile eku akeni ka Holo ya Mfumo ni kaya ra varhumiwa. Entiyisweni, leswi Timbhoni ti nga nyikiwangiki xitandi emahlweni ka kwalaho swi pfunile. Njhani? Switandi leswi nyikiweke tikereke swi le ndhawini leyi tlakukeke. Kambe xitandi lexi nyikiweke vamakwerhu xi le ndhawini leyinene exikarhi ka doroba.

VUHUNDZULUXERI BYI YA EMAHLWENI

Timo Rajalehto, loyi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi tlhelo mulanguteri wa Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri u ri: “Etikweni leri nga ni tindzimi to tlula 800, i swa nkoka ku va ni ririmi rin’we kumbe to hlayanyana leti vanhu va nga vulavurisanaka ha tona. Tindzimi leti olovaka leti tirhiseriwaka swa mabindzu, to tanihi Xitok Pisin ni Xihiri Motu ti xi fikelela kahle xikongomelo lexi. Swa olova ku ti dyondza tanihi ririmi rin’wana leri munhu a nga ri tirhisaka naswona loko vanhu va vulavurisana siku ni siku va tirhisa tona. Kambe a swi koteki ku vula swilo leswi rharhanganeke hi tindzimi toleto. Hikwalaho, hakanyingi vahundzuluxeri va hina swa va tikela ku hundzuluxela marito man’wana.

“Hi xikombiso, hi kume leswaku a ku na rito ra Xitok Pisin leri nga ri hlamuselaka hi ndlela leyi twalaka rito leri nge ‘nawu.’ Hikwalaho, vahundzuluxeri va hina va hlanganise marito mambirhi ya Xitok Pisin leswaku va vumba rito stiatok (mavulavulelo yo kongomisa), leri hlamuselaka ndlela leyi milawu yi tirhaka ha yona leswaku yi ‘kongomisa’ vanhu etlhelweni lerinene. Rito rero ri sungule ku tirhisiwa hi vahaxi va mahungu naswona sweswi ri tirhisiwa hi vanhu vo tala lava vulavulaka Xitok Pisin.”

Xihondzo xo Rindza xi sungule ku kandziyisiwa hi Ximotu hi 1958, kasi xi sungule ku kandziyisiwa hi Xitok Pisin hi 1960. Swihloko leswi dyondziwaka evandlheni a swi kandziyisiwa eSydney, le Australia, emaphepheni lawa a ma hlanganisiwa hi swinsimbana kutani ma rhumeriwa le Port Moresby. Hi 1970, ku engeteriwe matluka ya magazini ma va 24 naswona nhlayo ya tikopi leti fambisiwaka yi tlakukile yi tlula 3 500. Xalamuka! yo sungula ya matluka ya 24 ya Xitok Pisin yi humesiwe ro sungula hi January 1972. Sweswi erhavini ku kandziyisiwa Xihondzo xo Rindza kambirhi hi n’hweti ni Xalamuka! leyi humaka endzhaku ka tin’hweti tinharhu hi Xitok Pisin ni Xihondzo xo Rindza lexi humaka kan’we hi n’hweti xa nkandziyiso wa vandlha ni lexi humaka endzhaku ka tin’hweti tinharhu lexi kandziyiseriwaka vanhu hinkwavo hi Xihiri Motu.

Timo Rajalehto u ri: “Sweswinyana ha ha ku hundzuluxela swiphephana swin’wana hi tindzimi to hlayanyana letintshwa, leti katsaka Xienga, Xijiwaka, Xikuanua, Ximelpa ni Xiorokaiva. Leswi vanhu lava vulavulaka tindzimi toleto va kotaka ku vulavula ni Xitok Pisin kumbe Xinghezi kumbe tindzimi toleto hatimbirhi, ha yini swi hundzuluxeriwile? A hi lava ku vona ndlela leyi vanhu va nga ta angula ha yona eka rungula ra Mfumo hi tindzimi ta ka vona. Xana a swi ta endla leswaku va tsakela ntiyiso kutani swi va endla va va ni langutelo lerinene hi Timbhoni?

“Nhlamulo ya xivutiso xexo i ina la twalaka swinene! Hakunene, vanhu vo tala va vulavule kahle ha swona. Ku sunguriwe tidyondzo ta Bibele naswona hambi ku ri vanhu van’wana lava a va ri vakaneti va cince langutelo leri a va ri na rona eka Timbhoni. Loko vanhu va kuma nkandziyiso hi ririmi ra vona, wu va khumba swinene.”

Sweswi, Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri yi ni vanhu va 31, laha ku katsekaka ni mintlawa ya vuhundzuluxeri ya Xihiri Motu ni Xitok Pisin. Hinkwavo a va tsakile loko va rhurhela etihofisini letintshwa ta vuhundzuluxeri hi December 2009.

XIKOLO XA NTIRHO WA VUPHAYONA XI PFUNA VO TALA

Eka malandza yo tala ya Yehovha, Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona i xiendlakalo xa nkoka swinene evuton’wini bya wona. Xikolo lexi xi pfuna maphayona ku kula hi tlhelo ra moya xi tlhela xi ma endla maphayona yo antswa. Twana leswi van’wana va swi vuleke endzhaku ko ya exikolweni lexi.

Lucy Koimb: “Xikolo lexi xi ndzi pfune ku vona leswaku nchumu wun’wana lowunene lowu ndzi nga wu endlaka hi vutomi bya mina i ku va entirhweni wa nkarhi hinkwawo.”

Michael Karap: “Loko ndzi nga si ya exikolweni a ndzi ri ni maendzo yo tala yo vuyela kambe a ndzi nga ri na tidyondzo ta Bibele. Sweswi ndzi ni tidyondzo to tala!”

Ben Kuna: “Xikolo lexi xi ndzi dyondzise ku anakanya swinene hi ndlela leyi Yehovha a anakanyaka ha yona.”

Siphon Popo: “Hi nkarhi wa xikolo lexi ndzi hlaye swinene ku tlula rini na rini evuton’wini bya mina! Naswona ndzi dyondze leswaku a ndzi fanelanga ndzi hlaya hi ku tsutsuma.”

Julie Kine: “Xikolo lexi xi ndzi dyondzise ku va ni langutelo lerinene hi swilo leswi vonakaka. Entiyisweni a hi swi pfumali swilo swo tala leswi van’wana va vulaka leswaku ha swi pfumala.”

Dan Burks, loyi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi u te: “Loko maphayona ma ya ma tswala mihandzu, ma tsaka ma tlhela ma hiseka swinene. Ha tiyiseka leswaku Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona xi ta ya emahlweni xi vuyerisa maphayona ya madzana etikweni leri. Entiyisweni, vahuweleri ni vanhu lava tsakelaka ensin’wini na vona va ta vuyeriwa.”

KU KULA SWIN’WE ERIRHANDZWINI

Yesu Kreste u te: “Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.” (Yoh. 13:35) EPapua New Guinea, rirhandzu ra Vukreste ri endle leswaku vanhu va va ni vun’we hambileswi va vulavulaka tindzimi leti hambaneke, va nga va tinxaka leti hambaneke, va nga va swivongo ni mindhavuko leyi nga faniki naswona va nga ringaniki hi swiyimo swa ikhonomi. Loko vanhu va timbilu letinene va vona rirhandzu ro tano, va susumeteleka ku vula va ku, “Xikwembu xi na n’wina.”

Marito wolawo ma vuriwe hi Mange Samgar, n’wini wa mabazi tlhelo khale ka mufundhisi wa kereke ya Lutere la humaka eBanz, loyi se ku vulavuriweke ha yena. I yini lexi endleke leswaku a vula marito wolawo? Vandlha ra kwalaho ri hirhe bazi ra Mange leswaku ri famba ha rona entsombanweni wa muganga eLae. Steve na Kathryn va ka Dawal, lava loko bazi rolero ri fika a va ri endhawini leyi ntsombano a wu khomeriwe eka yona, va te: “Leswi a a navela ku tiva swo tala hi Timbhoni, u fambe na tona hi bazi rero. Mange u tsakisiwe swinene hi ku hleleka ni vun’we lebyi vanhu va Yehovha va tinxaka to hambana-hambana va nga na byona. Loko a tlhelela ekaya ni Timbhoni toleto, a a khorwisekile leswaku u kume ntiyiso. Endzhakunyana, yena ni n’wana wa yena wa mufana va ve vakulu lava nga Vakreste.”

Hoela Forova, la nga makwerhu wa xisati loyi a ha ri muntshwa naswona a a ri noni leyi nga phayona ra nkarhi hinkwawo leyi khathalelaka mana wa yona loyi na yena a a ri noni, a a lava yindlu leyintshwa hi mahlo-ngati. U tshame a hakela xaka ra yena kambirhi leswaku ri ya n’wi xavela timhandzi, kambe hiloko ri namba ri famba ni mali ya yena. Leswi Timbhoni ta kwalaho ti voneke xiphiqo xa yena, ti pfuxe yindlu ya yena hi masiku manharhu ntsena. Masiku wolawo manharhu, Hoela a a tshamela ku rila a hlamarisiwe swinene hi rirhandzu ra vamakwerhu. Tsima rolero ri tlhele ri nyikela vumbhoni lebyikulu. Mufundhisi wa kereke ya kwalaho u te: “Xana vanhu lava nga fambiki va kombela mali kambe va fambaka va khome minkwama leyi nga ni tibuku, va nga swi kotisa ku yini ku aka yindlu hi masiku manharhu?”

Muapostola Yohane u tsarile a ku: “Vana lavatsongo, a hi veni ni rirhandzu, ku nga ri hi marito kumbe ririmi, kambe hi swiendlo ni ntiyiso.” (1 Yoh. 3:18) Ntirho wa le Papua New Guinea wu ya emahlweni hikwalaho ka rirhandzu ro tano leri kombisiwaka hi tindlela to tala. Vahuweleri va 3 672 va fambisa tidyondzo ta Bibele ta kwalomu ka 4 908 naswona vanhu va 25 875 va ve kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste hi 2010—byebyo i vumbhoni bya matimba bya leswaku Yehovha u ya emahlweni a va katekisa hakunene!—1 Kor. 3:6.

Kwalomu ka malembe ya 70 lama hundzeke, vamakwerhu va xinuna ni va xisati va nga ri vangani lava nga ni xivindzi va te etikweni leri leri hlamarisaka, va tisa ntiyiso lowu ntshunxaka vanhu. (Yoh. 8:32) Eka makume ya malembe lama landzeleke, Timbhoni tin’wana to tala—ta le matikweni man’wana ni ta kwalaho—ti va joyinile entirhweni lowu. A va yimeriwe hi swihinga leswi a swi vonaka onge a swi nge hluriwi: makhwati lama tlhumeke, tinhlangasi leti taleriweke hi vuvabyi bya malariya ni tindhawu leti nga riki na mapatu lamanene kumbe leti nga riki na mapato swin’we ni vusweti, madzolonga ya rixaka, vungoma lebyi tinyikeke matimba naswona minkarhi yin’wana a ku ri ni nkaneto wa tihanyi wa vafundhisi va Vujagana ni vaseketeri va vona. Vamakwerhu va tlhele va boheka ku langutana ni xiphiqo xa ku nga tivi ku hlaya ni ku tsala ni xa ku chumayela vanhu va magidi lava vulavulaka tindzimi leti tlulaka 800! Moya wa vona wo pfumala vutianakanyi lowu va wu kombiseke entirhweni wo chumayela hi Mfumo wu tlangeriwa swinene hi lava va teke endzhaku ka vona kutani va ya emahlweni ni ntirho lowu sunguriweke hi vona.

Hambiswiritano, malandza ya Yehovha ePapua New Guinea ma ha langutana ni swo tala swa swiphiqo leswi. Kambe swilo hinkwaswo swa koteka eka Xikwembu. (Mar. 10:27) Hikwalaho, vamakwerhu lava va le tikweni leri ri nga ni swilo swo hambana-hambana va tshemba Yehovha hi ku helela va tiyiseka leswaku u ta endla leswaku vanhu vo tala va timbilu letinene va “hundzukela eka ririmi leri tengeke, leswaku hinkwavo va vitana vito ra Yehovha, va n’wi tirhela hi mbilu yin’we.”—Sof. 3:9.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 88]

“Bobogi, xana u swi dyondze kwihi ku endla swilo leswi hinkwaswo?”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 100]

‘U pfumerile ku kombisa vhidiyo yoleyo ya hina a nga hi hakerisi nchumu’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 104]

“Tshika vukhongeri lebyi bya wena kumbe u famba u ya lava ntirho wun’wana”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 124]

Loko va vone leswi a swi ri enkwameni wa yena, va tivone nandzu hikwalaho ka leswi va swi endleke

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 149]

“Nhlonge ya vona i yo basa, kambe timbilu ta vona ti fana ni timbilu ta hina”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 80]

Nkatsakanyo Wa Papua New Guinea

Tiko ra kona

Tiko ra Papua New Guinea ri hlanganisa hafu ya le vuxeni ya xihlala xa New Guinea. Tiko leri ri katsa swihlala leswitsongo swa 151 naswona i rikulunyana eka xifundzha xa California, le U.S.A. Endzeni ka tiko ku tele tintshava leti nga ni maribye; kasi eribuweni ku ni makhwati lama tlhumeke laha ku naka mpfula ku tlhela ku va ni nhlangasi.

Vanhu va kona

Eka vanhu va timiliyoni ta 6,7 lava tshamaka kona, vanhu lava endlaka tiphesente ta 99 i va le Papua ni va le Melanesia. Kasi lavan’wana i va le Polynesia, i Machayina swin’we ni valungu. Vanhu vo tala va vula leswaku i Vakreste.

Ririmi ra kona

Tiko ra Papua New Guinea hi rona ri nga ni tindzimi to tala swinene leti rharhanganeke emisaveni, hikuva ku vulavuriwa tindzimi ta 820—ku nga tiphesente ta 12 ta tindzimi hinkwato leti vulavuriwaka laha misaveni. Ku engetela eka tindzimi leti vulavuriwaka hi vaaka-tiko, vanhu vo tala va vulavula Xitok Pisin, Xihiri Motu kumbe Xinghezi.

Ndlela yo tihanyisa

Vanhu va kwalomu ka tiphesente ta 85 va hanya hi ndlela ya ndhavuko wa vona, va tirimela matsavu emintangeni leyi va nga na yona eswimitanini. Vanhu lava tshamaka etintshaveni va tihanyisa hi ku rima ni ku xavisa kofi swin’we ni tiya. Nakambe swilo leswi ceriwaka, gasi ni oyili swin’we ni misinya leyi va yi byalaka leswaku va ta tsema timhandzi, swi endla leswaku ikhonomi yi hluvuka.

Swakudya swa kona

Swakudya swa siku ni siku swi katsa mihlata, marhupi, mintsumbula, mapa ya murhi wa ncindzu swin’we ni mabanana, lama dyiwaka ma te tano kumbe ma swekiwile. Nakambe vanhu va kona va rhandza ku dya matsavu, mihandzu ya le tindhawini leti hisaka swin’we ni nyama ya le swikoteleni swin’we ni nhlampfi ya kona. Nyama ya nguluve yi dyiwa loko ku ri ni swiendlakalo swo hlawuleka.

Maxelo

Ku ni tinguva timbirhi—nguva leyi ku naka mpfula swinene ni nguva leyi yi nga niki ngopfu. Tanihi leswi tiko ra Papua New Guinea ri nga le kusuhi na ikhweyita, tindhawu leti nga eribuweni ta hisa kasi leti nga etintshaveni ta titimela.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 83, 84]

‘Ndzi Hlule Tingana Ta Mina’

ODA SIONI

U VELEKIWE HI 1939

U KHUVURIWE HI 1956

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Hi yena phayona ro sungula ePapua New Guinea. Wa ha ri phayona ro hlawuleka eVandlheni ra Hohola Motu, ePort Moresby.

◼ LOKO sesi wa mina a vona Tom na Rowena va ka Kitto va ri karhi va chumayela endleleni leyi endliweke hi mapulanga eximutanini xa Hanuabada, u ndzi komberile leswaku ndzi ya eminhlanganweni ya vona leswaku ndzi ta kumisisa hi “vukhongeri [lebyi] lebyintshwa.” Hi nkarhi wolowo, minhlangano a yi khomeriwa endlwini ya Heni Heni Nioki, loyi a a dyondzeriwa Bibele.

A ndzi ri ni malembe ya 13 naswona a ndzi ri ni tingana swinene. Ndzi ye endlwini ya Heni Heni, laha a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 40 va le ximutanini naswona ndzi fike ndzi tshama le ndzhaku ndzi tikhome tinhlaya. A ndzi swi rhandza swilo leswi a ndzi swi twa naswona a ndzi hambeta ndzi tlhelela. Ku nga ri khale, Heni Heni u ndzi komberile leswaku ndzi toloka loko Tom Kitto a vulavula hi Xinghezi ivi mina ndzi swi hundzuluxela hi Ximotu, ku nga ririmi leri a ri vulavuriwa hi vanhu vo tala lava a va ri kona kwalaho.

Endzhaku ka malembe, loko ndzi sungule ku tirha exibedlhele xa kwalaho ndzi ri ni pakani yo va dokodela, John Cutforth u ndzi vitanele etlhelo ivi hi musa a ku, “Loko wo va dokodela, u nga kota ku hanyisa vanhu hi tlhelo ra nyama kambe loko wo va dokodela hi tlhelo ra moya, u nga kota ku pfuna vanhu leswaku va kuma vutomi lebyi nga heriki.” Hi rona vhiki rero ndzi sungule ku phayona.

Ndhawu yo sungula leyi ndzi phayoneke eka yona a ku ri eWau. A ndza ha ku endzela doroba rolero naswona a ndzi kume vanhu vo hlayanyana lava a va wu tsakela ntiyiso. Wanuna un’wana la vuriwaka Jack Arifeae, u ndzi komberile leswaku ndzi ya chumayela ekerekeni ya kwalaho ya Lutere. Ndzi hlawule ku vulavula hi mhaka ya nawu wa Xikwembu lowu vulavulaka hi ngati. Vanhu va 600 lava a va ri kona va rhiye ndleve hikuva vo tala va vona a va kholwa leswaku loko va dya ngati ya munhu un’wana swi nga endla leswaku moya wa yena wu nghena endzeni ka mimiri ya vona. Mufundhisi wa vona a a hlundzuke swinene lerova u byele vanhu volavo leswaku va fanele va fambela ekule na mina. Kambe vo tala va swi tsakerile swilo leswi va swi tweke naswona va endle nhluvuko hi tlhelo ra moya.

Endzhaku ka lembe, ndzi averiwe ku ya phayona eManu Manu, ku nga ndhawu leyi nga tikhilomitara ta kwalomu ka 50 en’walungu-vupela-dyambu bya Port Moresby. Kwalaho ndzi hlangane na Tom Surau, loyi a nga hosi ya kwalaho, hiloko a ndzi kombela leswaku ndzi ta chumayela eximutanini lexi a nga hosi eka xona. Endzhaku ka loko ndzi dyondze masiku manharhu ni vanhu va ximutana xolexo, va tsemelele xifaniso xa vona xa Wanhwana Mariya lexi a xi endliwe hi mhandzi ivi va xi lahlela enambyeni.

Vanhu lava tshamaka le hansi ka nambu va teke swipetlu-petlu swa xona hiloko va swi yisa eka mufundhisi wa kereke ya Khatoliki eximutanini xa vona, kutani va ku, “Va dlaye Mariya!” Ku te vafundhisi vambirhi va ta vulavula na mina. Un’wana wa vona u tile eka mina kutani a ndzi hima hi xibakela exikandzeni, a ndzi xeka tinhlaya hi xingwavila xa yena. Loko vanhu va ximutana xolexo va tsutsuma leswaku va ta ndzi lamulela, vafundhisi volavo va balekile.

Ndzi ye ePort Moresby leswaku ndzi ya rhungiwa laha ndzi nga vavisiwa kona nileswaku ndzi ta mangala emaphoriseni. Hi ku famba ka nkarhi vafundhisi volavo va rihisiwile va tlhela va tshikisiwa ku va vafundhisi. Hi nkarhi wolowo, ndzi tlhelele eximutanini xolexo ivi ndzi fika ndzi simeka ntlawa endhawini leyi ngo va yoxe. Yehovha u ndzi pfunile leswaku ndzi hlula tingana ta mina.

[Xifaniso]

Minhlangano yo sungula a yi khomeriwa endlwini ya Heni Heni

[Bokisi leri nga eka tluka 86]

Matirhelo Ya Wantok

Rito leri nge wantok, leri hi Xitok Pisin ri vulaka ku “vulavula ririmi rin’we,” ri fambisana ni ndhavuko lowu nga ni matimba lowu hlanganisaka vanhu va rixaka leri fanaka lava vulavulaka ririmi leri fanaka. Ndhavuko lowu wu katsa vutihlamuleri ni malunghelo yo karhi. Hi xikombiso, vanhu va languteriwe leswaku va khathalela swilaveko swa ti-wantok (vanhu lava vulavulaka ririmi ra vona) leti dyuhaleke kumbe swa vanhu lava heleriweke hi ntirho kumbe swa lava nga kotiki ku tirha. Leswi swa pfuna hikuva tiko leri a ri va khathaleli swinene hi timali vanhu lava pfumalaka.

Matirhelo lawa ya wantok ma nga tlhela ma vanga swiphiqo. Hi xikombiso, loko swichudeni swa Bibele swi seketela ntiyiso, swirho swin’wana swa mindyangu ya swona swi nga ha fambela ekule na swona. Eka swiyimo swo tano, vanhu lava ha ku sungulaka ku hlanganyela va fanele va langutela leswaku Yehovha a va pfuna loko vo tshuka va heleriwa hi ntirho kumbe hikwalaho ka swivangelo swin’wana vo lava ku khathaleriwa hi swilaveko swo karhi swa nyama. (Ps. 27:10; Mat. 6:33) Kegawale Biyama loyi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi u ri: “Nakambe matirhelo lawa ya wantok ma nga sindzisa vamakwerhu leswaku va tshamela ku hlangana ni maxaka lama nga riki Timbhoni ku katsa ni lama nga ha vaka ma susiwile. Naswona hi nkarhi wa nhlawulo wa tipolitiki, maxaka ya Timbhoni lama lavaka ku hlawuriwa hakanyingi ma ti tshikilela leswaku ti nga yi tekeli enhlokweni mhaka ya vukala-tlhelo bya Vukreste.” Sweswo a ti swi endli nikatsongo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 91]

A A Rhandziwa Hi Vanhu Vo Tala

Hi nkarhi lowu John Cutforth a a ri murhumiwa ha wona ePapua New Guinea, u rhandziwe hi vanhu vo tala. Twana swilo swin’wana leswi varhumiwa-kulobye swin’we ni van’wana lava a tirheke na vona va swi vuleke ha yena.—Swiv. 27:2.

Erna Andersson: “John u hi byele leswi: ‘Murhumiwa wa xiviri u va swilo hinkwaswo eka vanhu hinkwavo. Loko vanhu va ku nyika xigodo leswaku u tshama eka xona, tshama eka xona; hi wona nchumu lowunene lowu va nga ku nyikaka wona. Loko va ku nyika mubedo lowu gogonyaka leswaku u etlela eka wona, etlela eka wona; va ku lunghiselele wona hi musa. Loko va ku nyika swakudya leswi u nga swi tolovelangiki, swi dye; va swi lunghiselele hi rirhandzu.’ John a a ri xikombiso lexinene xa murhumiwa loyi a a rhangisa swilaveko swa van’wana.”

Awak Duvun: “Hi nkarhi wa ku fuma ka tikoloni, John u herise xihlawuhlawu lexi a xi ri kona exikarhi ka vantima ni valungu! A a rhandza ku vula a ku, ‘A ku na ku hambana exikarhi ka muntima ni mulungu!’ A a rhandza vanhu hinkwavo.”

Peter Linke: “Siku rin’wana nindzhenga, endzhaku ka loko John a fambe siku hinkwaro, u fike ekaya ra hina eGoroka a punyarile hi ritshuri naswona a karhele. Hambiswiritano, endzhaku ka loko a lalerile u te, ‘A ndzi si endlela munhu xanchumu,’ hiloko a huma a famba hambileswi se a ri phumerile leswaku a ya endzela ni ku khutaza ndyangu wun’wana. Minkarhi hinkwayo a a khathala hi vanhu van’wana. Hinkwerhu a hi n’wi rhandza.”

Jim Dobbins: “John u hi dyondzise ku hanya vutomi byo olova ni ku dyondzisa van’wana hi ndlela yo olova, hi tirhisa swifaniso leswi vanhu va nga ta swi twisisa hilaha Yesu a endleke hakona. Leswi swi hi pfune leswaku hi vulavurisana ni vanhu lava a va nga swi koti ku hlaya ni ku tsala.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 101]

‘A Hi Nge Landzuli’

KALIP KANAI

U VELEKIWE HI 1922

U KHUVURIWE HI 1962

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA I un’wana wa vanhu vo sungula ku amukela ntiyiso emugangeni wa Madang. Mhaka leyi yi runguriwa hi Ulpep Kalip, n’wana wa yena wa jaha.

◼ TATANA a a titsongahatile naswona a a swi rhandza ku dya marhambu ya nhloko. Loko a langutane ni xiphiqo, a a rhiya ndleve a tlhela a kambisisa mhaka a nga si vula ndlela leyi a vonaka mhaka ha yona.

Loko ndzi ri ni malembe ya 15, ndzi yisiwe exibedlhele eMadang hileswi nyankwave yi ndzi tsemeke nenge ku suka etsolweni. Loko Tatana a ndzi endzerile, u hlangane na John Davison. John u te: “Emisaveni leyintshwa, Yehovha a nga nyika n’wana wa wena nenge lowuntshwa.” Tatana u sungule ku tsakela swinene, hiloko a sungula ku tiyimisela ku dyondza Bibele naswona swi nga si ya kule u sungule ku va ni ripfumelo leri tiyeke.

Tanihi leswi Tatana ni maxaka ya yena a va tshike Kereke ya Khatoliki, maphorisa ma kuceteriwe leswaku ma hi hlongola emakaya ya hina. Tiyindlu ta ka hina ta 12 leti rhendzeriweke hi ntanga lowu nga ni swiluva swo tala, a ti nga si heta hambi ku ri lembe ri ti kona. Maphorisa ma lumeke malwangu ya tiyindlu ta hina leti a ti fuleriwe hi byanyi ivi ti tshwa. Hi tsutsumile leswaku hi ya teka swilo swa hina kambe nkuma swin’we ni musi swi hi siverile. Hi ririle loko hi vona tindlu ta ka hina ti hundzuka nkuma.

A hi tshoveke timbilu loko hi ya eBagildig, ku nga ximutana lexi nga le kusuhi ni laha a hi tshama kona, laha hosi ya ximutana xolexo yi nga hi pfumelela hi musa leswaku hi tshama endlwini leyitsongo leyi nga kamara rin’we. Loko hi ri kwalaho, Tatana u vulavule na hina tanihi ndyangu a ku: ‘Yesu u xanisiwile. Kutani na hina hi fanele hi langutela leswaku vanhu va ta hi xanisa kambe a hi nge ri landzuli ripfumelo ra hina!’

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 107, 108]

U Tsakile Hileswi A Yeke eXikolweni Lexi Hoxeke

MICHAEL SAUNGA

U VELEKIWE HI 1936

U KHUVURIWE HI 1962

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U ve phayona ro hlawuleka hi September 1964 naswona u ve phayona ro hlawuleka nkarhi wo leha swinene ku tlula vanhu hinkwavo ePapua New Guinea.

◼ HI 1959, ndzi rhurhele eRabaul leswaku ndzi ya engetela dyondzo ya mina. Loko ndzi twe leswaku Timbhoni ti ni xikolo, ndzi ye ekaya ra Lance Gosson, ndzi ri karhi ndzi ehleketa leswaku ndzi ya exikolweni xo dyondzela ntirho. Lance u ndzi rhambile leswaku ndzi va kona hi Ravunharhu wun’wana ni wun’wana loko va dyondza Bibele. Hambileswi a hi nga twisisani loko hi vulavula, ndzi xi amukerile xirhambo xa yena. Ndzi swi rhandzile swinene swilo leswi a ndzi swi dyondza, ngopfu-ngopfu mhaka ya leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha nileswaku ku ta va ni “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa.” (2 Pet. 3:13) Ndzi khuvuriwe nimixo hi July 7, 1962, ndzi ri karhi ndzi nkhensa leswi ndzi yeke exikolweni lexi hoxeke.

Hi rona siku rero, ndzi ye enhlanganweni wa vahuweleri lava tsakelaka ku phayona. John Cutforth loyi a a ri mulanguteri wa muganga naswona a a fambisa nhlangano wolowo, u kandziyise mhaka ya leswaku masimu ma basile leswaku ma tshoveriwa nileswaku a ku laveka vatirhi vo tala. (Mat. 9:37) Hi ku hatlisa, ndzi tsarisile leswaku ndzi va phayona ra nkarhi wo wisa, hilaha maphayona ya nkarhinyana a ma vitaniwa hakona hi nkarhi wolowo. Hi May 1964, ndzi ve phayona ra nkarhi hinkwawo naswona hi September, ndzi ve phayona ro hlawuleka.

Ndzi tsundzuka nkarhi wun’wana loko ndzi ri karhi ndzi chumayela ekusuhi ni le Rabaul. Wanuna un’wana wa Mutolai u vutisile loko a nga tikhomela Bibele ya mina leswaku a ta tihlayela ndzimana yo karhi. Loko ndzi n’wi nyike Bibele ya mina, u yi handzulerile ivi a yi lahlela ehansi. Ematshan’weni ya leswaku ndzi hlundzuka, ndzi tivise mukongomisi wa maphorisa hi mhaka leyi, loyi a hatleke a rhumela phorisa rin’wana leswaku ri ya khoma wanuna loyi. Mukongomisi wa maphorisa u byele wanuna loyi a ku: “U munhu wo biha. U tlule nawu wa Xikwembu swin’we ni nawu wa mfumo. U fanele u xavela wanuna loyi Bibele leyintshwa mundzuku naswona loko u nga yi xavi, hi ta ku pfalela ekhotsweni.” Mukongomisi loyi wa maphorisa u ndzi byele leswaku ndzi ta exitichini xa maphorisa hi xamundzuku xa kona hi awara ya khume nimixo, leswaku ndzi ta landza mali yo xava Bibele. Loko ndzi fika, ndzi kume mali se yi ri kona. Ku sukela hi nkarhi wolowo, vanhu vo tala lava nga Vatolai va amukele ntiyiso.

Siku rin’wana a ndzi ri ni Timbhoni tin’wana hi ri karhi hi fambisa ti-Kingdom News endhawini leyi nga evupela-dyambu bya Wewak. Timbhoni letin’wana a ti tirha eka tiyindlu leti a ti ri le mahlweni ka mina. Hambiswiritano, murhangeri wa ximutana xolexo u swi kumile leswi a swi endliwa hi vamakwerhu hiloko a famba a ya teka swiphephana leswi vamakwerhu va nga swi fambisela vanhu. A a swi tiva leswaku ndzi le ku teni hikuva a a ndzi rindzile exikarhi ka ndlela, hi voko lerin’wana a tikhome masenge kasi hi lerin’wana a khome ti-Kingdom News. Ndzi n’wi vutisile loko ku ri ni xiphiqo. U ndzi kombe ti-Kingdom News kutani a ku, “Hi mina ndzi khomeke laha naswona a ndzi swi lavi leswaku mi hangalasa swilo leswi.”

Ndzi swi tekile swiphephana sweswo. Hi nkarhi wolowo vanhu lava tshamaka eximutanini xolexo a va hlengeletane laha a hi yime kona. Ndzi va langutile ivi ndzi va vutisa ndzi ku, “Loko mi lava ku tirha entangeni wa n’wina kumbe mi lava ku ya phasa tinhlampfi, xana mi fanele mi kuma mpfumelelo wa ximfumo?”

Wansati un’wana u te: “Doo!”

Kutani ndzi vutise vanhu lava tshamaka eximutanini xolexo ndzi ku, “Xana ma swi lava ku hlaya swiphephana leswi?”

Va te: “Ina.” Hiloko ndzi tlhela ndzi fambisa swiphephana swoleswo swa Kingdom News ndzi nga kavanyetiwi hi munhu. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, ndzi boheke ku tiyimelela emahlweni ka varhangeri va kwalomu ka 20 va swimutana swo hambana-hambana. Lexi tsakisaka hileswaku varhangeri va 18 va wu tsakerile ntirho wa hina kambe vambirhi a va wu tsakelanga.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 112]

‘Xana Va Dye Mbilu Ya Wena?’

AIOKOWAN

U VELEKIWE HI 1940

U KHUVURIWE HI 1975

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA I un’wana wa vanhu vo sungula lava vulavulaka Xienga loyi a dyondzeke ntiyiso.

◼ LOKO Tom na Rowena va ka Kitto va fika eWabag, eXifundzheni xa Enga, varhumiwa va vukhongeri bya mavunwa va le ndhawini yoleyo va hangalase mavunwa hi vona. Hi xikombiso, varhumiwa volavo a va vula leswaku Tom na Rowena va cela vanhu lava feke, endzhaku ka sweswo va va dya. Timhaka to fana ni leti ti ndzi chavisile hakunene.

Siku rin’wana, Tom u vutise Tatana loko a tiva ntombhi leyi a yi ta pfuna nsati wa yena hi mintirho ya le kaya. Tatana u vule leswaku ndzi nga n’wi pfuna. A ndzi chuhile kambe Tatana u ndzi sindzisile leswaku ndzi wu amukela ntirho wolowo.

Hi ku famba ka nkarhi Tom na Rowena va ndzi vutisile va ku, “Xana u ehleketa leswaku ku endleka yini hi vanhu loko va fa?”

Ndzi te: “Vanhu lavanene va ta ya etilweni.”

Hiloko va ndzi vutisa va ku: “Xana sweswo u swi hlaye eBibeleni?”

Kutani ndzi hlamule ndzi ku: “A ndzi nghenanga xikolo kutani a ndzi swi koti ku hlaya.”

Va ndzi dyondzise ku hlaya naswona hakatsongo-tsongo ndzi sungule ku twisisa ntiyiso lowu nga eBibeleni. Loko ndzi tshika ku ya eKerekeni ya Khatoliki, un’wana wa varhangeri va yona u ndzi vutisile a ku: “Ha yini u tshike ku ta ekerekeni? Xana mpatswa lowu wa valungu wu dye mbilu ya wena?”

Ndzi hlamule ndzi ku: “Ina, sweswi mbilu ya mina yo fanekisela yi na vona hikuva ndza swi tiva leswaku va ndzi dyondzisa ntiyiso.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 117]

“Ndzi Nyike Huku, Ndzi Ta Ku Nyika Yona”

AWAIWA SARE

U VELEKIWE HI 1950

U KHUVURIWE HI 1993

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U dyondze ntiyiso endhawini leyi ngo va yoxe. Sweswi i nandza wa vutirheli eVandlheni ra Mundip.

◼ LOKO ndzi endzele munghana wa mina, ndzi vone buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki. Ndzi hlaye tindzima ti nga ri tingani hiloko ndzi n’wi kombela leswaku a ndzi nyika yona. U te: “Ndzi nyike huku, ndzi ta ku nyika yona.”

Ndzi n’wi nyike huku kutani ndzi teka buku ndzi famba na yona ekaya ivi ndzi fika ndzi yi hlaya hi vurhon’wana. Ku nga ri khale, a ndzi byela vanhu van’wana swilo swo tsakisa leswi ndzi swi hlayeke eka yona, hambileswi ndzi vitaniweke kambirhi hi varhangeri va kereke lava ndzi leriseke leswaku ndzi fanele ndzi tshika ku chumayela!

Endzhakunyana ka sweswo, ndzi tsalele rhavi ndzi vutisa leswaku ndzi nga hlangana njhani ni Timbhoni ta Yehovha ta laha ndzi tshamaka kona. Va ndzi hlanganise na Alfredo de Guzman, loyi a ndzi rhambeke leswaku ndzi ya entsombanweni wa muganga lowu a wu ri eMadang.

Ndzi fike entsombanweni ndzi ambale swiambalo leswi a ndzi tolovele ku swi ambala enhoveni naswona ndzi ri ni malepfu lamakulu ya ntima. Hambiswiritano, vanhu hinkwavo va ndzi khome hi musa naswona a va ndzi xixima. Loko xiyimiso xi ri karhi xi ya emahlweni, ndzi sungule ku rila hikuva swilo leswi a ndzi swi twa a swi khumba mbilu ya mina. Hi siku leri landzelaka, ndzi fike entsombanweni ndzi basile naswona ndzi tsemete malepfu.

Endzhaku ka ntsombano, Alfredo u te eximutanini lexi ndzi tshamaka eka xona—ku nga riendzo ra tiawara timbirhi loko u famba hi lori u tlhela u famba tiawara ta ntlhanu hi milenge loko u suka eMadang. Ndyangu wa ka hina ni vanghana va mina va n’wi tlhave hi swivutiso swo tala kambe u swi hlamule hinkwaswo hi ku tirhisa Bibele.

Namuntlha Vandlha ra Mundip ri ni vahuweleri va 23 naswona vanhu lava tlulaka 60 va va kona eminhlanganweni.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 125, 126]

“Xana U Ri Yini Loko U Tiyimelela?”

MAKUI MAREG

U VELEKIWE HI 1954

U KHUVURIWE HI 1986

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U phayone malembe yo tala a ri yexe exihlaleni lexi a ku nga ri na Timbhoni.

◼ HI 1980, ndzi nyikiwe xiphephana hi phayona rin’wana eMadang kutani ndzi tlhelela na xona ekaya eXihlaleni xa Bagabag, ku nga riendzo leri tekaka tiawara ta tsevu hi xikepe. Ndzi swi tsakerile swilo leswi ndzi swi hlayeke eka xona, hiloko ndzi tsalela hofisi ya rhavi ndzi kombela leswaku yi ndzi rhumela rungula leri engetelekeke. Endzhakunyana ka sweswo, ndzi kume papila leri humaka eka Badam Duvun, loyi a a phayona eMadang, a ndzi rhamba leswaku ndzi ya entsombanweni wa muganga. Ndzi n’wi endzele mavhiki mambirhi ivi ndzi sungula ku dyondza Bibele. Ndzi tlhele ndzi ya eka minhlangano hinkwayo eHolweni ya Mfumo ya kwalaho. Loko ndzi tlhelele ekaya, ndzi ye emahlweni ndzi dyondza kambe a ndzo tsalelana kunene ni munhu loyi a a ndzi dyondzela.

Swi nga si ya kwihi, ndzi sungule ku dyondza Bibele ni mindyangu yin’wana ya 12 leyi a yi tshama eXihlaleni xa Bagabag. Minkarhi hinkwayo a hi khoma minhlangano ekaya ra papa-ntsongo wa mina, naswona a hi landzela ndlela yo dyondza Bibele tanihi ntlawa leyi a ndzi yi vona va yi tirhisa eMadang. Mhaka leyi yi hlundzukise Tatana, loyi a a ri xirho lexi xiximiwaka xa Kereke ya Lutere. U huwelerile a ku: “Mina ndzi tiva Yahweh kambe a ndzi n’wi tivi Yehovha.” Ndzi pfule Bibele ya mina ya Xitok Pisin hiloko ndzi n’wi komba nhlamuselo ya le hansi ya tsalwa ra Eksoda 3:15, leyi hlamuselaka vito ra Xikwembu. Tatana u nambe a heleriwa hi marito.

U ndzi vite kanharhu leswaku ndzi ya ehubyeni ya le kerekeni leswaku ndzi ta lwela ripfumelo ra mina. Nhlangano wun’wana wu tshame wu khomeriwa ekerekeni leyikulu ya le xihlaleni. Ku te vanhu lava tlulaka dzana va fika va tata muako wolowo. Xiyimo a xi nga tsakisi. Mutshama-xitulu wa kona u te: “Xana u ri yini loko u tiyimelela?” Ndzi hlamule ndzi khome Bibele ya mina swi tiya, ndzi ku: “Mina ndzo lava ku landzela leswi vuriwaka eka Matewu 6:33 ntsena, kutani ndzi rhangisa Mfumo wa Xikwembu.” Tatana u tlurile a yima hi milenge. Hiloko a ndzi holovela a ku: “Xana u ringeta ku hi dyondzisa?” Makwavo un’wana wa xinuna wa tatana u yimile a lava ku ndzi ba kambe xaka ra mina rin’wana ri ndzi lamulerile. Ku hetelele ku ri mpfilumpfilu enhlanganweni wolowo. Eku heteleleni, va ndzi tshikile ndzi famba.

Hambiswiritano, swiphiqo swa mina a swi helelanga kwalaho. Lexi twisaka ku vava hileswaku wansati un’wana loyi a a ta eminhlanganweni leyi a hi va na yona a a vabyeriwa hi n’wana ivi a hetelela a file. Vanhu van’wana emugangeni va ndzi vone nandzu hileswi n’wana loyi a feke, va vula leswaku u fe hikwalaho ka leswi a ndzi dyondzisa mana wa yena vukhongeri lebyintshwa. Tatana u ndzi hlongorile ekaya a khome nsimbi. Ndzi balekele eMadang ndzi famba na hahani wa mina Lamit Mareg, loyi na yena a a amukele ntiyiso. Ku nga ri khale, mina na yena hi khuvuriwile.

Endzhaku ka nkarhi, Tatana u sungule ku vabya swinene. Ndzi n’wi tekile ndzi ya tshama na yena ekaya ra mina eMadang kutani ndzi n’wi khathalela kukondza a fa. Hi nkarhi wolowo, u sungule ku va ni langutelo lerinene hi vukhongeri bya mina. Loko a nga si fa, u ndzi komberile leswaku ndzi tlhelela eXihlaleni xa Bagabag ndzi ya chumayela vaaki va xona. Ndzi tlhelerile hi 1987. Maxaka ya mina ma ndzi akele yindlu leyitsongo naswona ku ringana malembe ya 14 a ndzi ri Mbhoni ndzi ri ndzexe endhawini leyi. Malembe ya 12 eka lawa ya 14, a ndzi ri phayona ra nkarhi hinkwawo.

Hi ku famba ka nkarhi ndzi tlhelele eMadang leswaku ndzi ya phayona na Lamit. Hi 2009, vanhu va tsevu va le Xihlaleni xa Bagabag va te eMadang leswaku va ta va kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste xa lembe na lembe. A ndzi kalanga ndzi tekiwa, naswona ndza tsaka leswi ndzi koteke ku tirhisa ku nga tekiwi ka mina leswaku ndzi tirhela Yehovha hilaha ku engetelekeke.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 141, 142]

Yehovha U Ndzi Amukerile

DORAH NINGI

U VELEKIWE HI 1977

U KHUVURIWE HI 1998

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U dyondze ntiyiso a ha ri nhwanyana naswona u fularheriwe hi ndyangu wa ka vona. Hi ku famba ka nkarhi u sungule ku phayona naswona sweswi u tirha ehofisini ya rhavi.

◼ LOKO ndzi ri ni malembe ya 17, ndzi kume buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni. Ndzi nambe ndzi swi vona leswaku ndzi kume nchumu wa risima swinene. Ndzi swi vonile leswaku buku leyi i ya Timbhoni ta Yehovha hikuva loko ndzi ri ni malembe ya mune, Timbhoni timbirhi ti vulavule na mina hi xitshembiso xa Xikwembu xa Paradeyisi emisaveni.

Endzhakunyana ka loko ndzi kume buku leyi nge Hanya Hi Masiku, vatswari lava a va ndzi kurisa va ndzi byele leswaku leswi a va ri ni vana va vona va ntlhanu, a ndzi fanele ndzi tlhelela endyangwini wa ka hina, lowu a wu tshama edorobeni leri nga eribuweni ra Wewak. Loko ndza ha ku fika kwalaho, a ndzi tshama na papa-ntsongo wa mina.

Tanihi leswi a ndzi swi langutele hi mahlo-ngati ku hlangana ni Timbhoni, ndzi ye eHolweni ya Mfumo kutani ndzi fika loko makwerhu a vula risimu leri gimetaka minhlangano. Nilokoswiritano, Pam la nga murhumiwa la humaka eUnited States u hlele leswaku a dyondza Bibele na mina. A ndzi swi tsakela swinene swilo leswi a ndzi swi dyondza kambe endzhaku ka loko ndzi dyondze minkarhi yinharhu, ndzi holove na papa-ntsongo wa mina.

Loko ndzi ri ekusuhi ni ku fika ekaya loko ndzi vuya enhlanganweni hi Sonto, ndzi vone musi wu tlhandluka wu huma emahlweni ka jarati ra papa-ntsongo. A a hisa swilo hinkwaswo leswi ndzi nga na swona ku katsa ni minkandziyiso ya mina leyi sekeriweke eBibeleni. Loko a ndzi vona u huwelerile a ku: “Loko u lava ku gandzela ni vanhu volavo, a va ku hlayise.” Tanihi leswi a ndzi nga ha pfumeleriwanga ku tshama kwalaho, a ndzi nga ha ri na ndhawu yo ya eka yona handle ko tlhelela eka vatswari va mina va xiviri, lava a va tshama eximutanini lexi u fambaka tiawara ta kwalomu ka timbirhi hi movha loko u suka eWewak.

Loko ndzi ya eka Tatana, u byele tindzisana ta mina ndzi ri karhi ndzi swi twa a ku: “Nhwanyana loyi i mani? A hi n’wi tivi. Hi n’wi nyike vanhu van’wana loko a ri ni malembe manharhu.” Ndzi nambe ndzi swi vona leswaku a ndzi nga laviwi ni kwala; kutani ndzi sukile ndzi famba naswona a ndzi tshama kun’wana ni kun’wana laha a ndzi kuma kona ndhawu.

Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka mambirhi, ndzi hlangane ni vamakwerhu vambirhi va xinuna lava a va ri maphayona yo hlawuleka eximutanini lexi vatswari va mina va tshamaka eka xona. Hiloko ndzi ku eka vona: “Ndzi kombela mi byela Pam leswaku a ndzi swi rivalanga swilo leswi a ndzi dyondziseke swona kambe a ndzi si kuma ndlela yo hlangana na yena.” Hambiswiritano, endzhakunyana ka sweswo, ndzi swi kotile ku hlangana na Pam eWewak hiloko hi tlhela hi sungula ku dyondza. Hi nkarhi wolowo, ndzi tshame ni mindyangu yinharhu yo hambana-hambana kambe hikwalaho ka leswi a ndzi tihlanganisa ni Timbhoni, ndzi hlongoriwile emindyangwini yoleyo yinharhu. Hi musa Pam u endle malunghiselelo ya leswaku ndzi ya tshama ni ndyangu wun’wana wa Timbhoni le Wewak. Ndzi khuvuriwe hi 1998 kutani hi September 1999 ndzi va phayona ra nkarhi hinkwawo. Hi lembe ra 2000 ndzi rhambiwile leswaku ndzi ya va xirho xa ndyangu wa Bethele naswona ndzi ni lunghelo ra ku tirha ni ntlawa lowu hundzuluxelaka Xitok Pisin.

Tanihi leswi ndyangu wa ka hina wa xiviri wu ndzi lahleke, ku nga nchumu lowu ndzi twisaka ku vava swinene, ndzi katekile hileswi ndzi nga ni ndyangu wa moya. Tsalwa rin’wana leri ndzi ri rhandzaka swinene i Pisalema 27:10, leyi nge: “Loko tatana na manana vo ndzi tshika, Yehovha u ta ndzi teka.”

[Xifaniso]

Timagazini ta Xitok Pisin

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 147, 148]

“Yehovha I Mudyondzisi Wa Hina Lonkulu”

JOHN TAVOISA

U VELEKIWE HI 1964

U KHUVURIWE HI 1979

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Loko a ha ri n’wana, u xanisiwe hi ndlela ya tihanyi hi vadyondzisi va yena swin’we ni hi swichudeni-kulobye naswona u boheke ku tshika xikolo endzhaku ko nghena malembe mambirhi ntsena. Sweswi i mulanguteri wa xifundzha.

◼ NDZI velekeriwe eximutanini wa Govigovi eXifundzheni xa Nsonga wa Milne. Tatana u sungule ku dyondza Bibele loko ndzi ri ni malembe ya nkombo naswona u ndzi dyondzise swilo leswi a a swi dyondza.

Hi wona nkarhi wolowo, ndzi sungule ku nghena xikolo. Loko vadyondzisi va mina vambirhi, lava a va nghena kereke ya Anglican, va twa leswaku ndzi ya eminhlanganweni ya Timbhoni, va sungule ku ndzi xanisa. Hambi ku ri vana lava a ndzi nghena na vona xikolo va ndzi xanisile, va kala va ndzi ba hi tinhonga. Hikwalaho ka sweswo, ndzi boheke ku tshika xikolo endzhaku ko nghena malembe mambirhi ntsena.

Endzhaku ka lembe, ndzi hlangane ni un’wana wa vadyondzisi volavo emakete ya laha a hi tshama kona. U te: “U mufana la tlhariheke loyi a a ta pasa kahle swinene exikolweni. Kambe hikwalaho ka vukhongeri bya wena, u ta hetelela u tirhela vana lava a wu dyondza na vona xikolo.” Loko ndzi byele Tatana swilo leswi vuriweke hi mudyondzisi yoloye, nhlamulo ya yena yi tsakise mbilu ya mina. Tatana u te: “Loko misava yi nga swi lavi ku ku dyondzisa, Yehovha u ta ku dyondzisa.”

Tatana ni makwerhu un’wana wa xinuna la nga phayona ro hlawuleka va ndzi pfunile leswaku ndzi kuma dyondzo ya nkoka swinene ku tlula hinkwato, ku nga dyondzo leyi yisaka evuton’wini lebyi nga heriki. (Yoh. 17:3) Ririmi ra rikwerhu i Xidawawa kambe va ndzi dyondzise Bibele hi Xihiri Motu swin’we ni hi Xitok Pisin, ku nga tindzimi tin’wana leti ndzi ti dyondzeke. Ndzi khuvuriwe ndzi ri ni malembe ya 15. Endzhaku ka malembe mambirhi, ndzi sungule ku phayona.

Hi 1998, ndzi rhambiwile leswaku ndzi ya eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli. Hi nkarhi wolowo, a ndzi nga xi tivi kahle Xinghezi. Kutani leswaku ndzi ta lunghekela ku ya exikolweni, rhavi ri ndzi avele leswaku ndzi ya hlanganyela evandlheni ra Xinghezi le Port Moresby. Hikwalaho, ndzi dyondze ni Xinghezi.

Loko ndzi heta ku thwasa, ndzi averiwe ku ya eVandlheni ra le Alotau eXifundzheni xa Nsonga wa Milne. Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu, a ndzi hlamale swinene—naswona a ndzi tsakile—loko ndzi hlawuriwa ku va mulanguteri wa xifundzha. Xifundzha xa mina xo sungula a xi katsa New Britain, New Ireland, Xihlala xa Manus swin’we ni swihlala swin’wana leswi nga kusuhi ni kwalaho. Hi 2006, ndzi tekane ni nsati wa mina loyi ndzi n’wi rhandzaka Judy naswona hi ve maphayona yo hlawuleka ku ringana lembe rin’we ivi endzhaku ka sweswo hi nghenela ntirho wo endzela mavandlha.

Loko ndzi endzela mavandlha, minkarhi yo tala ndzi byela vantshwa ndzi ku: “Yehovha i Mudyondzisi wa hina lonkulu. Kutani n’wi pfumeleleni leswaku a mi dyondzisa hikuva a nga mi pfuna leswaku swilo swi mi fambela kahle hakunene evuton’wini.” Mhaka leyi i dyondzo ya nkoka leyi ndzi yi dyondzeke.

[Xifaniso]

Ndzi ri na nsati wa mina Judy

Chati/Swifaniso leswi nga eka matluka 156, 157]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA LE Papua New Guinea

1930

1935 Maphayona lawa a ma khandziye xikepe xa Sosayiti lexi vuriwaka Lightbearer ma chumayela ePort Moresby.

1940

1950

1951 Tom na Rowena va ka Kitto va fika ePort Moresby.

1956 Maphayona ma rhurhela eNew Ireland ni le New Britain.

1957 John Cutforth a sungula ndlela yo chumayela hi swifaniso.

1960

1960 Nhlangano Wa Swichudeni Swa Bibele Wa Matiko Hinkwawo wu tsarisiwa ximfumo.

1962 Tom na Rowena va ka Kitto va rhurhela endhawini leyi nga etintshaveni le New Guinea.

1965 Hofisi ya rhavi yi akiwa eKoki, le Port Moresby.

1969 Ku khomiwa Nhlengeletano ya Matiko yo Hambana-hambana leyi nge “Ku Rhula eMisaveni” eHaima, le Papua.

1970

1975 Tiko ra Papua ni xihlala xa New Guinea swi hlanganisiwa leswaku swi ta vumba tiko ra Papua New Guinea.

1977-1979 Ntshungu lowu hlundzukeke wu onha Tiholo ta Mfumo eXifundzheni xa Nsonga wa Milne.

1980

1987 Ku nyiketeriwa miako leyi engeteriweke ya rhavi.

1989 Nyimpi ya xin’wana-manana yi sungula eXihlaleni xa Bougainville.

1990

1991 Xihondzo xo Rindza xa Xitok Pisin ni xa Xihiri Motu swi humesiwa hi nkarhi wun’we ni xa Xinghezi.

1994 Komiti yo Vulavurisana ni Swibedlhele yi sungula ku tirha.

1994 Vholkheno leyi bulukeke yi onha doroba ra Rabaul, eNew Britain.

1999 Ku simekiwa Ndzawulo yo Aka Tiholo ta Mfumo erhavini.

2000

2002 Ku akiwa Holo ya Tinhlengeletano eGerehu, le Port Moresby.

2010

2010 Rhavi lerintshwa ri nyiketeriwa.

2020

[Grafu/Xifaniso lexi nga eka tluka 118]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

3,500

2,500

1,500

500

1955 1965 1975 1985 1995 2005

[Mimepe leyi nga eka tluka 81]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

PAPUA NEW GUINEA

PORT MORESBY

Wewak

Sepik River

Kambot

Dimiri

Biwat

Yuat River

Wabag

Mount Hagen

Banz

Wahgi Valley

NEW GUINEA HIGHLANDS

Lake Murray

Fly River

Basken

Talidig

Bagildig

Madang

Goroka

Kainantu

Lae

Bulolo

Wau

Kerema

Savaiviri

Gulf of Papua

Popondetta

Kokoda Trail

Hula

Agi

Govigovi

Alotau

CORAL SEA

Manus Island

Bismarck Archipelago

BISMARCK SEA

Bagabag Island

New Britain

Rabaul

Kokopo

Kurmalak Island

New Ireland

Kavieng

SOLOMON SEA

Goodenough Island

Buka Island

Bougainville Island

Nukumanu Atoll

Equator

Haima

Six Mile

Hanuabada

Port Moresby Harbour

Koki Market

Sogeri Plateau

Ioadabu

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 74]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Xikepe lexi vuriwaka “Lightbearer”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 78]

Vahuweleri vo sungula va kwalaho, ku suka eximatsini ku ya exineneni: Bobogi Naiori, Heni Heni Nioki, Raho Rakatani na Oda Sioni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 79]

Ximutana xa Hanuabada kasi le ndzhaku hi le Port Moresby

[Xifaniso lexi nga eka tluka 82]

Shirley na Don va ka Fielder emahlweninyana ka leswaku va fika

[Xifaniso lexi nga eka tluka 85]

Holo ya Mfumo yo sungula ya le tikweni eHaima le Port Moresby

[Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

John Cutforth

[Xifaniso lexi nga eka tluka 89]

Phepha leri kombisaka ndlela yo dyondzisa hi swifaniso

[Swifaniso leswi nga eka tluka 90]

Exineneni: John Cutforth a ri karhi a dyondzisa hi ku tirhisa swifaniso; ehansi: makwerhu a khome bodo leyi nga ni swifaniso leswaku a ya chumayela ha yona eswimitanini leswi nga le makhwatini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 92]

Alf Green, David Walker na Jim Smith

[Xifaniso lexi nga eka tluka 93]

Eximatsini: Shirley, Debbie na Don va ka Fielder; exineneni: Don endzeni ka xikwekwetsu xa yena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 96]

Jim Smith na Glenn Finlay

[Xifaniso lexi nga eka tluka 97]

Stephen Blundy a tsemakanya Nsonga wa Kerema

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Rosina na Ken va ka Frame

[Xifaniso lexi nga eka tluka 102]

Matthew na Doris va ka Pope

[Swifaniso leswi nga eka tluka 103]

Kaya ra Magdalen na John va ka Endor ri tirhisiwe tanihi ndhawu yo sungula ku khomela minhlangano eka yona le Lae

[Xifaniso lexi nga eka tluka 109]

Tindhawu ta le tintshaveni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 110]

Tom na Rowena va ka Kitto va yime emahlweni ka xitolo xa vona lexitsongo ni kaya ra vona eWabag

[Xifaniso lexi nga eka tluka 113]

Erna na Berndt va ka Andersson

[Xifaniso lexi nga eka tluka 114]

Kerry Kay-Smith na Jim Wright

[Xifaniso lexi nga eka tluka 115]

Mike Fisher a ri eNambyeni wa Sepik

[Swifaniso leswi nga eka tluka 123]

Holo ya Mfumo eAgi yi hisiwe hi vanhu lava hisaka miako kambe yi tlhele yi akiwa ni ku kurisiwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 127]

Elsie na Bill va ka Thew

[Xifaniso lexi nga eka tluka 128]

Byatso lebyi vuriwaka “puapua” lebyi maseyila ya byona ma gwimbekeke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 128]

Byatso lebyi thyiweke “Pioneer,” lebyi endliweke hi Berndt Andersson

[Swifaniso leswi nga eka tluka 131]

Ku tluta eNambyeni wa Sepik

[Swifaniso leswi nga eka matluka 132, 133]

Eximatsini: Warren Reynolds, mulanguteri wa xifundzha swin’we ni nsati wa yena Leann, va endzela ximutana xa Biwat; ehenhla: a nyikela nkulumo ya rivala loko a endzele ximutana xa Dimiri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 135]

Kora Leke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 135]

Soare Maiga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 136]

Save Nanpen

[Xifaniso lexi nga eka tluka 139]

Geordie na Joanne va ka Ryle

[Xifaniso lexi nga eka tluka 145]

Van’wana va vana lava va hlongoriwile exikolweni hileswi va aleke ku losa mujeko

[Swifaniso leswi nga eka matluka 152, 153]

Eximatsini: Doroba ra Rabaul ni vholkheno ya Tavurvur le kulenyana; ehansi: Holo ya Mfumo ya Rabaul leyi mbundzumukeke hi 1994

[Xifaniso lexi nga eka tluka 155]

Ntlawa wa vahundzuluxeri hi 2010

[Swifaniso leswi nga eka tluka 161]

Rhavi Ra Le Papua New Guinea

Komiti ya Rhavi: Dan Burks, Timo Rajalehto, Kegawale Biyama, Craig Speegle