Ndzima Ya Vunkombo

Marito Ya Mune Lama Hundzuleke Misava

1. Xana nhlamuselo ya marito ya mune lawa a ma tsariwe ekhumbini enkarhini wa khale a yi nave ku fikela kwihi?

MARITO ya mune yo olova lama tsariweke ekhumbini leri phamiweke. Kambe, marito wolawo ya mune ma chavise mufumi la nga ni matimba lerova a lava ku hlangana nhloko. A ma twarisa ku susiwa exiluvelweni ka tihosi timbirhi, ku fa ka yin’wana ya tona ni ku hela ka mfumo lowu nga ni matimba wa misava. Marito wolawo ma endle leswaku nhlangano wun’wana lowu xiximiwaka wa vukhongeri wu tsongahatiwa. Xa nkoka swinene, a ma tlakusa vugandzeri lebyi tengeke bya Yehovha ni ku tiyisa vuhosi byakwe lebyi lawulaka enkarhini lowu vanhu vo tala a va nga ri na mhaka ngopfu na byona. Phela, marito wolawo ma tlhele ma paluxa swo karhi malunghana ni swiendlakalo swa misava namuntlha! Xana marito ya mune ma nga swi endlisa ku yini sweswo hinkwaswo? A hi voneni.

2. (a) Xana ku endleke yini eBabilona endzhaku ka rifu ra Nebukadnetsara? (b) Hi wihi mufumi loyi a a fuma sweswi?

² Ku hundze makume ya malembe yo hlaya ku sukela loko ku hlamuseriwe swiendlakalo leswi nga eka ndzima ya vumune ya Daniyele. Ku fuma ka Hosi Nebukadnetsara la tikukumuxaka ka malembe ya 43 eBabilona ku hele loko a fa hi 582 B.C.E. Nxaxamelo wa vafumi wu hume endyangwini wakwe, kambe ku fuma ka un’wana ni un’wana wa vona ku hetiwe hi ku hatla va fa kumbe hi ku dlayiwa. Eku heteleleni, wanuna la vuriwaka Nabonidus u tshame exiluvelweni hikwalaho ka ku pfukela ka yena. Leswi a a ri n’wana wa muprista lonkulu wa xisati wa xikwembu xa n’weti ku nga Sin, swi le rivaleni leswaku Nabonidus a a nga ri xaka ra yindlu ya vuhosi ya Babilona. Tibuku tin’wana ti ringanyeta leswaku u teke nhwana wa Nebukadnetsara a va nsati wakwe leswaku a ta kota ku fuma hi ku ya hi nawu, n’wana wakwe Belxatsara u n’wi endle xandla xa yena, kutani a n’wi siya a lawula Babilona malembe yo tala. Hikwalaho, swi vula leswaku Belxatsara a a ri ntukulu wa Nebukadnetsara. Eka ntokoto wa kokwa wakwe, xana a a dyondzile leswaku Yehovha i Xikwembu Lexikulu, lexi kotaka ku tsongahata hosi yihi ni yihi? A swi tano nikatsongo!—Daniyele 4:37.

NKHUVO WU SUNGULA KU KA WU NGA LAWULEKI

3. Xana nkhuvo wa Belxatsara a wu ri njhani?

³ Ndzima ya vuntlhanu ya Daniyele yi rhanga hi ku vulavula hi nkhuvo. “Loko ku ri Belxatsara lowa hosi, u endle nkhuvo lowukulu wa tindhuna takwe ta 1 000, naswona a a nwa vhinyo emahlweni ka tindhuna ta 1 000.” (Daniyele 5:1) Hilaha u swi vonaka hakona, a ku laveka holo leyikulu swinene leswaku ku rhurheriwa vavanuna lava, ku katsa ni vasati va hosi lavatsongo ni swigangu. Xidyondzi xin’wana xi ri: “Minkhuvo ya le Babilona a yi ri yikulu swinene, hambileswi hakanyingi a yi hela hi vudakwa. Tafula a ri khapa hi vhinyo, leyi a yi huma ematikweni ya le ntsungeni, ni mixaka hinkwayo ya switshongo. Holo hinkwayo a yi nun’hwela hi swinun’hweriso; lava yimbelelaka hi marito ni vatlangi va swichayachayana a va hungasa vaendzi lava hlengeletaneke.” A ri karhi a ungamela, a ri laha hinkwavo a va kota ku n’wi vona kahle, Belxatsara u nwe vhinyo yakwe—a mukisana na yona a yi kukutlela.

4. (a) Ha yini swi tikomba swi nga twisiseki leswi Vababilona a va endla nkhuvo evusikwini bya October 5/6, 539 B.C.E.? (b) Kahle-kahle i yini lexi endleke leswaku Vababilona va va ni xivindzi eka mavuthu lama hlaselaka?

⁴ Swa hlamarisa leswaku ha yini Vababilona a va ri karhi va endla nkhuvo evusikwini lebyi—October 5/6, 539 B.C.E. Tiko ra vona a ri ri enyimpini, naswona swilo a swi nga va fambeli kahle. Nabonidus a a ha ku hluriwa hi mavuthu ya Meda-Peresiya lama hlaseleke naswona a a tumbele eBorsippa, edzonga-vupela-dyambu bya Babilona. Kutani sweswi mavuthu ya Korexe a ma dzime mixaxa ehandle ka Babilona. Kambe, swi tikomba onge Belxatsara ni vakulukumba vakwe a va nga karhatekanga. Phela, muti wa vona a wu ri Babilona lowu swi tikaka ku wu hlula! Marhangu ya wona lamakulu a ma rhendzeriwe hi migerho leyi a yi cheletiwa hi Nambu wa Yufrata lowukulu, loko wu khulukela emutini. A ku nga si tshama ku va ni nala loyi a hlaseleke Babilona hi ku kongoma emalembeni yo tlula gidi. Kutani a va ta karhatiwa hi yini? Kumbexana Belxatsara a a ehleketa leswaku huwa ya nyanyuko wa vona a yi ta kombisa xivindzi xa vona eka valala lava nga ehandle kutani va hela matimba.

5, 6. Xana Belxatsara u endle yini loko se a pyopyiwe hi vhinyo, naswona ha yini a ku ri xisandzu lexikulu eka Yehovha?

⁵ Ku nga ri khale, ku nwa ku tlurisa swi sungule ku tsanisa Belxatsara. Hilaha Swivuriso 20:1 yi vulaka hakona, “vhinyo i muhlekuri.” Kunene, emhakeni leyi vhinyo yi endle leswaku hosi yi endla xihoxo lexikulu hilaha ku tlurisaka. Yi lerise leswaku ku tekiwa swibya swo kwetsima swa le tempeleni ya Yehovha swi tisiwa enkhubyeni. Swibya leswi, leswi phangiweke hi nkarhi wa ku hlula ka Nebukadnetsara eYerusalema, a swi fanele swi tirhiseriwa vugandzeri byo tenga ntsena. Hambi ku ri vaprista va Vayuda lava a va nyikiwe mfanelo yo swi tirhisa etempeleni ya le Yerusalema eminkarhini leyi hundzeke a va tsundzuxiwile leswaku va tihlayisa va tengile.—Daniyele 5:2; ringanisa Esaya 52:11.

⁶ Hambiswiritano, Belxatsara a ha anakanya hi xiendlo xin’wana xa manyala. “Hosi ni tindhuna ta yona, vasati va yona lavatsongo ni vasati va yona van’wana . . . va nwe vhinyo, va dzunisa swikwembu swa nsuku ni swa silivhere, koporo, nsimbi, ntsandza ni ribye.” (Daniyele 5:3, 4) Hikwalaho Belxatsara a a lava ku tlakusa swikwembu swakwe swa mavunwa ehenhla ka Yehovha! Swi tikomba onge langutelo leri a ri tolovelekile eka Vababilona. Makhumbi ya vona ya Vayuda a va ma langutela ehansi, va sandza vugandzeri bya wona naswona a va nga ma tshembisi leswaku ma ta tlhelela etikweni ra rikwavo leri ma ri rhandzaka. (Pisalema 137:1-3; Esaya 14:16, 17) Kumbexana hosi leyi a yi pyopyiwile a yi ehleketa leswaku ku khomisa makhumbi lawa tingana ni ku sandza Xikwembu xa wona a swi ta tsakisa vasati va yona ni tindhuna ta yona, swi yi endla yi languteka yi ri ni matimba.a Kambe hambiloko Belxatsara a nyanyukile swa nkarhinyana hikwalaho ka matimba yakwe, a swi tlhaveriwanga hi dyambu.

MARITO LAMA TSARIWEKE EKHUMBINI

7, 8. Xana nkhuvo wa Belxatsara wu kavanyetiwe njhani, naswona swi ve ni vuyelo byihi eka hosi?

⁷ Rungula leri huhuteriweke ri ri: “Enkarhini wolowo ku humelela tintiho ta voko ra munhu, ti tsala emahlweni ka xo tlhoma rivoni ekhumbini leri phamiweke ra xigodlho xa hosi, hosi yi vona nhlanekelo wa xandla lexi a xi tsala.” (Daniyele 5:5) Vona xivono xo chavisa swonghasi! Ku humelele voko, ri ri empfhukeni ekusuhi ni tlhelo leri a ri voningiwe kahle ra khumbi. Anakanya ndlela leyi ku miyeriweke ha yona enkhubyeni lowu loko lava a va ri kwalaho va hundzuluka va honolela voko leri. Hiloko voko ri sungula ku tsala rungula leri nga xihundla laha ku phamiweke kona.b Xiendlakalo lexi a xi chavisa swinene, naswona a xi rivaleki, lerova ku fikela namuntlha vanhu va tirhisa marito lama nge “marito lama tsariweke ekhumbini” loko va vula xitsundzuxo xa khombo leri tshineleke.

⁸ Xana vuyelo byi ve byihi eka hosi leyi yo tikukumuxa leyi ringeteke ku titlakusa ni swikwembu swa yona ehenhla ka Yehovha? “Hi nkarhi wolowo, loko ku ri hosi, ku languteka ka xikandza xa yona ku hundzuka eka yona, miehleketo ya yona yi sungula ku yi chavisa, mahlangano ya masenge ya yona ma tsekatseka ni matsolo ya yona ma banana.” (Daniyele 5:6) Belxatsara a a lava ku tiendla nkulukumba ni muchaviseki emahlweni ka lava a va fumaka. Ematshan’weni ya sweswo, u hundzuke xikombiso lexinene xa vutoya—xikandza xakwe xi kwalarile, masenge yakwe ma tsekatseka, a rhurhumela ngopfu lerova matsolo yakwe ma banana. Kunene, a ma vurisile marito ya Davhida lawa a ma vuleke eka Yehovha hi risimu a ku: “Mahlo ya wena ma lwa ni lava va titlakusaka leswaku u va yisa ehansi.”—2 Samuwele 22:1, 28; ringanisa Swivuriso 18:12.

9. (a) Ha yini ku chava ka Belxatsara ku hambanile ni ku chava loku nga ni vukwembu? (b) Xana hosi yi va tshembise yini vavanuna vo tlhariha va Babilona?

⁹ Hi fanele hi xiya leswaku ku chava ka Belxatsara a ku nga fani ni ku chava loku nga ni vukwembu, ku komba Yehovha xichavo lexi enteke, ku nga ku sungula ka vutlhari hinkwabyo. (Swivuriso 9:10) E-e, loku a ku ri ku chava loku rhurhumerisaka, naswona a ku endlanga leswaku hosi leyi a yi rhurhumela yi va ni vutlhari.c Ematshan’weni yo kombela ku rivaleriwa eka Xikwembu lexi a ya ha ku xi sandza, yi huwelele eka “vangoma, Vakalidiya ni vangoma va swilo swa le mpfhukeni.” Yi tlhele yi ku: “Un’wana ni un’wana loyi a nga ta hlaya leswi swi tsariweke, a ndzi nyika nhlamuselo ya swona, u ta ambexiwa swiambalo swa xivunguvungu, a veheriwa sindza ra nsuku enhan’wini, naswona u ta fuma a ri wa vunharhu emfun’weni.” (Daniyele 5:7) Mufumi wa vunharhu emfun’weni a a ta va ni matimba hakunene, a rhangeriwa hi tihosi timbirhi ntsena, Nabonidus na Belxatsara hi byakwe. Ndhawu yoleyo hi ntolovelo a yi ta vekeriwa jaha lerikulu ra Belxatsara. Hosi a yi swi lava hi mbilu hinkwayo leswaku rungula leri ra singita ri hlamuseriwa!

10. Xana vavanuna vo tlhariha va endlise ku yini eka matshalatshala ya vona yo hlamusela marito lama tsariweke ekhumbini?

¹⁰ Vavanuna vo tlhariha a va tate holo leyikulu. A va nyawula swinene, hikuva Babilona a wu ri muti lowu a wu nghene hi nhloko eka vukhongeri bya mavunwa naswona a wu ri ni titempele to tala. Vavanuna lava a va vula leswaku va kota ku hlahluva ni ku hlamusela vutsari bya xihundla a va andzile hakunene. Vavanuna lava vo tlhariha va fanele va nyanyuriwile hi lunghelo leri a va langutane na rona. Phela, a ku ri nkarhi wa leswaku va tirhisa vuswikoti bya vona emahlweni ka ntshungu, va kuma tintswalo ta hosi, kutani va tlhandlukela eka xikhundlha xa vulawuri lebyikulu. Kambe a va ri tintlhari hi nomu ntsena! “A va nga faneleki nikatsongo ku hlaya leswi tsariweke kumbe ku byela hosi nhlamuselo ya swona.”d—Daniyele 5:8.

11. Xana ku nga va ku ri yini lexi endleke leswaku vavanuna vo tlhariha va Babilona va tsandzeka ku hlaya leswi tsariweke?

¹¹ Leswaku vavanuna lava vo tlhariha va Babilona va kume marito lawa—maletere hi woxe—ma nga hlamuseleki, a hi tiyiseki ha swona. Loko swi ri leswaku a ma nga hlamuseleki, vavanuna lava vo homboloka a swi ta va olovela ku hemba va ma hlaya hi ndlela yihi ni yihi, kumbexana va ma hlaya hi ndlela yo tlhoma hosi tinsiva. Kasi swi nga ha endleka nileswaku maletere lawa a ma vonaka khwatsi. Hambiswiritano, tanihi leswi tindzimi ta Xiaramu ni Xiheveru a ti tsariwa handle ka switwari, rito rin’wana ni rin’wana a ri ta va ni tinhlamuselo to hlayanyana. Hikwalaho, swi nga endleka leswaku vavanuna lava vo tlhariha a va nga ta swi kota ku twisisa leswi marito lawa ma vulaka swona. Hambiloko a va ta swi kota, a va ta tsandzeka ku twisisa nhlamuselo ya marito lawa hambi ku ri ku nyikela nhlamuselo ya wona. Kambe ntiyiso hi lowu: Vavanuna vo tlhariha va Babilona va tsandzekile—hi ndlela leyi nyumisaka!

12. Xana ku tsandzeka ka vavanuna lava vo tlhariha ku kombise yini?

¹² Hikwalaho vavanuna lava vo tlhariha va paluxiwe va ri vakanganyisi lavakulu, kasi fambiselo ra vona leri xiximiwaka ra vukhongeri a ri ri vuxisi. Kunene a va nga pfuni nchumu! Loko Belxatsara a vona leswaku ku tshemba ka yena vavanuna lava va tinyiketeleke eka vukhongeri a ku ri ka hava, u khomiwe hi ku chava loku tlurisaka, xikandza xa yena xi kwalarile, ni tindhuna ta yena ti “pfilunganyeka.”e—Daniyele 5:9.

KU VITANIWA WANUNA LA NGA NI KU TWISISA

13. (a) Ha yini hosi ya xisati yi ringanyete leswaku ku vitaniwa Daniyele? (b) Xana Daniyele a a hanya vutomi bya muxaka muni?

¹³ Enkarhini lowu wo nonon’hwa, hosi ya xisati—kumbexana mana wa hosi—yi nghene eholweni ya nkhuvo. Yi lumiwe ndleve malunghana ni hasahasa leyi a yi ri kona enkhubyeni, naswona a yi tiva munhu loyi a nga kotaka ku hlamusela marito lama tsariweke hi voko ekhumbini. Makume ya malembe emahlweni, tata wa yona Nebukadnetsara, a a veke Daniyele ehenhla ka vavanuna va yena hinkwavo vo tlhariha. Hosi leyi ya xisati yi tsundzukile leswaku hi yena munhu loyi a nga ni “moya lowu nga tolovelekangiki ni vutivi ni ku twisisa.” Tanihi leswi swi nga erivaleni leswaku Belxatsara a a nga n’wi tivi Daniyele, swi nga endleka leswaku muprofeta loyi u lahlekeriwe hi xikhundlha xakwe xa vulawuri endzhaku ka rifu ra Nebukadnetsara. Kambe Daniyele a a nga ri na mhaka ni ndhuma. Kumbexana enkarhini lowu a ri ni malembe ya kwalomu ka 90, a ri karhi a tirhela Yehovha hi ku tshembeka. Hambileswi a heteke malembe ya kwalomu ka makumenhungu a ri evukhumbini eBabilona, a a ha tiviwa hi vito rakwe ra Xiheveru. Hambi hosi leyi ya xisati yi n’wi vitane hi vito ra Daniyele, a yi ri tirhisanga vito ra le Babilona leri a tshameke a thyiwa rona. Hakunene, yi khongotele hosi yi ku: “A ku vitaniwe Daniyele, leswaku a ta vula nhlamuselo ya kona.”—Daniyele 1:7; 5:10-12.

14. Xana Daniyele a a ri eka xiyimo xihi loko a vona marito lama tsariweke ekhumbini?

¹⁴ Daniyele u vitaniwile, a ta emahlweni ka Belxatsara. A swi tika ku kombela mpfuno eka Muyuda loyi, loyi Xikwembu xa yena a xa ha ku sandziwa hi hosi. Kambe, Belxatsara u ringete ku ndhundhuzela Daniyele, a n’wi tshembisa hakelo leyi fanaka—xikhundlha xa vunharhu emfun’weni—loko o kota ku hlaya ni ku hlamusela marito lawa ya xihundla. (Daniyele 5:13-16) Hiloko Daniyele a tlakusa mahlo a languta marito lama tsariweke ekhumbini, kutani moya lowo kwetsima wu n’wi pfuna leswaku a twisisa leswi ma vulaka swona. A ku ri rungula ra vuavanyisi leri humaka eka Yehovha Xikwembu! Xana Daniyele a a ta swi kotisa ku yini ku vula vuavanyisi lebyi byo tika eka hosi leyi ya hava, yi ri karhi yi n’wi langutile—ni le mahlweni ka vasati ni tindhuna ta yona? Kunene Daniyele a ri eka xiyimo xo tika! Xana u yengiwile hi marito ya hosi yo ringeta ku n’wi tsakisa ni switshembiso swa yona swa rifuwo ni ndhuma? Xana muprofeta a a ta vevukisa xileriso xa Yehovha?

15, 16. Hi yihi dyondzo ya nkoka leyi Belxatsara a tsandzekeke ku yi dyondza ematin’wini, naswona ku tsandzeka ko fana ni koloko ku andzise ku yini namuntlha?

¹⁵ Daniyele u vulavule hi xivindzi, a ku: “Tinyiko ta wena a ti ve eka wena, tinyiko ta wena u ti nyika van’wana. Hambiswiritano, ndzi ta hlayela hosi leswi swi tsariweke, ndzi ta yi byela nhlamuselo ya swona.” (Daniyele 5:17) Endzhaku ka sweswo, Daniyele u kombise vukulukumba bya Nebukadnetsara, hosi leyi nga ni matimba swinene lerova yi kote ku dlaya, ku wisa, ku tlakusa kumbe ku tsongahata mani na mani loyi yi n’wi hlawuleke. Hambiswiritano, Daniyele u tsundzuxe Belxatsara leswaku Yehovha, “Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla,” hi yena la endleke leswaku Nebukadnetsara a va lonkulu. Yehovha hi yena loyi a tsongahateke hosi yoleyo ya matimba loko yi tikukumuxa. Ina, Nebukadnetsara u boheke ku tiva leswaku “Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla i Mufumi emfun’weni wa vanhu, nileswaku loyi xi lavaka ku n’wi veka eka wona, xa n’wi veka.”—Daniyele 5:18-21.

¹⁶ Belxatsara “[a a] swi tiva hinkwaswo leswi.” Kambe u tsandzekile ku dyondza ematin’wini. Entiyisweni, yena u endle hilaha ku tlurisaka eka xidyoho xa Nebukadnetsara xa ku tikukumuxa loku hoxeke kutani a endla xiendlo xo delela Yehovha hi ku helela. Daniyele u paluxe xidyoho xa hosi. Ku tlula kwalaho, emahlweni ka nhlengeletano yoleyo ya vahedeni, u byele Belxatsara hi xivindzi leswaku swikwembu swa mavunwa a swi “[voni] nchumu kumbe ku twa nchumu kumbe ku tiva nchumu.” Muprofeta wa Xikwembu la nga ni xivindzi u tlhandlekerile a vula leswaku ku hambana ni swikwembu sweswo leswi nga pfuniki nchumu, Yehovha i Xikwembu “lexi ku hefemula ka wena ku nga evokweni ra xona.” Ku fikela namuntlha, vanhu va endla swikwembu hi swilo leswi nga hanyiki, va gandzela mali, ntirho-vutomi, ndhuma ni ntsako. Kambe eka swilo leswi a xi kona lexi nga nyikaka vutomi. Yehovha hi yena loyi hinkwerhu hi faneleke hi n’wi hanyela, naswona ku hefemula ka hina hinkwako ku huma eka yena.—Daniyele 5:22, 23; Mintirho 17:24, 25.

KU HLAVUTERIWA KA MAWETANA!

17, 18. Hi wahi marito ya mune lawa a ma tsariwe ekhumbini, naswona ma vula yini hi ku kongoma?

¹⁷ Kutani muprofeta la dyuhaleke a endla leswi swi tsandzeke vavanuna hinkwavo vo tlhariha va Babilona. A hlaya ni ku hlamusela marito lawa a ma tsariwe ekhumbini. Marito ya kona hi lawa: “MENE, MENE, TEKELE na PARISINI.” (Daniyele 5:24, 25) Xana ma vula yini?

¹⁸ Hi ku kongoma, marito lawa ma vula “mayina yin’we, mayina yin’we, xikele yin’we ni hafu ya tixikele.” Rito rin’wana ni rin’wana a ri vula mpimo wa ntiko wa mali, ma longoloxiwe hi ku siyana ka nkoka wa yona. Vona ndlela leyi swi hlanganisaka nhloko ha yona! Hambiloko vavanuna vo tlhariha va Babilona a va swi kota ku vona maletere lawa, a swi hlamarisi leswaku a va nga ta ma hlamusela.

19. Xana rito “MENE” ri hlamuseriwe njhani?

¹⁹ Hi ku susumetiwa hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu, Daniyele u hlamuserile a ku: “Hi leyi nhlamuselo ya rito: MENE, Xikwembu xi hlaye masiku ya mfumo wa wena, xi ma hetile.” (Daniyele 5:26) Switatisi swa rito ro sungula swi pfumelele rito “mayina” ni rito ra Xiaramu leri vulaka “ku hlayiwa,” kumbe ‘ku hlaya,’ hi ku ya hi switwari leswi muhlayi a swi nghenisaka. Daniyele a a swi tiva kahle leswaku vukhumbi bya Vayuda a byi ri kusuhi ni ku hela. Eka malembe ya byona ya 70 lama vhumbhiweke, se a ku hundze malembe ya 68. (Yeremiya 29:10) Muhlayisi Lonkulu wa Nkarhi, Yehovha, a a hlaye masiku ya ku fuma ka Babilona wu ri mfumo wa misava, naswona makumu a ma tshinele hi ndlela leyi a yi nga anakanyiwi hi lava a va ri enkhubyeni wa Belxatsara. Entiyisweni, nkarhi se a wu herile—ku nga ri wa Belxatsara ntsena kambe ni wa tata wakwe, Nabonidus. Kumbexana hi swona leswi vangeke leswaku rito “MENE” ri tsariwa kambirhi—ku twarisa makumu ya vuhosi lebyi habyimbirhi.

20. Xana hi yihi nhlamuselo ya rito “TEKELE,” naswona a ri vula yini eka Belxatsara?

²⁰ “TEKELE,” hi hala tlhelo ri tsariwe kan’we, hi ndlela ya vun’we. Sweswo swi nga ha kombisa leswaku a ri kongomisiwe ngopfu eka Belxatsara. Sweswo swi nga faneleka, hikuva yena hi byakwe u kombise ku delela Yehovha hi ndlela yo chavisa. Rito leri ri vula “xikele,” kambe switatisi swa rona swi nga tlhela swi vula rito “ku kala.” Xisweswo, Daniyele u byele Belxatsara a ku: “TEKELE, u kariwile eswiringanisweni kutani u kumiwe u kayivela.” (Daniyele 5:27) Eka Yehovha, matiko hinkwawo a ma nyawuli ku fana ni ntshuri eswikalweni. (Esaya 40:15) Ma hava ntamu wa ku kavanyeta swikongomelo swa yena. Kutani, xana hosi yin’we leyi yi titivaka a yi ta endla yini? Belxatsara u ringete ku titlakusa eka Hosi leyi Lawulaka ya vuako hinkwabyo. Munhu loyi wa nyama u kanye ni mbilu a rhukana Yehovha ni ku sandza vugandzeri lebyi tengeke kambe “u kumiwe [a] kayivela.” Ina, Belxatsara a a lulameriwa hi vuavanyisi lebyi a byi tshinela hi ku hatlisa!

21. Xana “PARISINI” a ku ri ku tirhisiwa ka marito manharhu lama yelanaka hi ndlela yihi, naswona rito rero a ri kombisa yini malunghana ni vumundzuku bya Babilona tanihi mfumo wa misava?

²¹ Rito ro hetelela ekhumbini a ku ri “PARISINI.” Daniyele u ri hlaye ri ri eka vun’we, “PERESI,” kumbexana swi vangiwa hi leswi a a vulavula ni hosi yin’we loko leyin’wana yi nga ri kona. Rito leri ri gimete mawetana lamakulu ya Yehovha hi marito manharhu lama yelanaka. Hi ku kongoma, “parisini” swi vula “hafu ya tixikele.” Kambe maletere lawa ma nga tlhela ma va ni tinhlamuselo tin’wana timbirhi—“ku avana” na “Vaperesiya.” Hikwalaho Daniyele u vhumbhile a ku: “PERESI, mfumo wa wena wu aviwe hi le xikarhi, wu nyikiwa Vameda ni Vaperesiya.”—Daniyele 5:28.

22. Xana Belxatsara u titwise ku yini hi nhlamuselo ya mawetana, naswona hi wihi ntshembo lowu kumbexana a a ri na wona?

²² Hikwalaho mawetana ma hlavuteriwile. Babilona la nga ni matimba a ri kusuhi ni ku wela emavuthwini ya Meda-Peresiya. Hambileswi a a xumbadzekile hikwalaho ka rito leri ra vuavanyisi, Belxatsara u swi endlile leswi a swi tshembiseke. U lerise malandza yakwe leswaku ma ambexa Daniyele swiambalo swa xivunguvungu, a veheriwa sindza ra nsuku enhan’wini, kutani ma huwelela leswaku hi yena mufumi wa vunharhu emfun’weni. (Daniyele 5:29) Daniyele a nga ma alanga malunghelo lawa, hi ku xiya leswaku a ma kombisa xichavo lexi faneleke eka Yehovha. Ina, swi nga ha endleka leswaku Belxatsara a ri ni ntshembo wa leswaku u ta endla leswaku ku avanyisa ka Yehovha ku hunguteka, hikwalaho ka ku nyika muprofeta wa Yena malunghelo. Loko a swi ri tano, a a be ehansi.

KU WA KA BABILONA

23. Hi byihi vuprofeta bya khale lebyi a byi hetiseka loko nkhuvo wa Belxatsara wu ya emahlweni?

²³ Loko Belxatsara ni tindhuna takwe va ri karhi va nwa hi vito ra swikwembu swa vona ni ku sandza Yehovha, a ku endleka xiendlakalo lexikulu emunyameni, ehandle ka xigodlho. Vuprofeta lebyi twarisiweke hi Esaya kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi emahlweni a byi ri karhi byi hetiseka. Malunghana na Babilona, Yehovha a a vhumbhile a ku: “Nhlomulo hinkwawo lowu vangiwaka hi yena ndzi wu herisile.” Ina, ku tshikileriwa hinkwako ka vanhu lava hlawuriweke va Xikwembu hi muti wolowo wo homboloka a ku ri kusuhi ni ku hela. Hi ndlela yihi? Vuprofeta byebyo byi te: “Tlhandluka, Wena Elami! Rhendzela, Wena Meda!” Elami wu ve xiphemu xa Peresiya endzhaku ka siku ra muprofeta Esaya. Enkarhini wa nkhuvo wa Belxatsara, lowu na wona a wu vhumbhiwile eka vuprofeta lebyi fanaka hi Esaya, miti ya Peresiya na Meda kunene a yi hlanganile yi “tlhandluka” ni ku “rhendzela” Babilona.—Esaya 21:1, 2, 5, 6.

24. Hi byihi vuxokoxoko lebyi vuprofeta bya Esaya byi byi vhumbheke malunghana ni ku wa ka Babilona?

²⁴ Entiyisweni, vito ra murhangeri wa mavuthu lawa a ri vhumbhiwile, ku fana ni tinhla-nkulu ta rhengu rakwe ra nyimpi. Kwalomu ka malembe ya 200 emahlweni, Esaya a a vhumbhile leswaku Yehovha a a ta tota loyi a vuriwaka Korexe leswaku a lwa na Babilona. Loko a ri karhi a hlasela, swihinga hinkwaswo a swi ta susiwa emahlweni ka yena. Mati ya Babilona a ma ta “oma,” ni tinyangwa ta wona letikulu a ti ta siyiwa ti pfulekile. (Esaya 44:27–45:3) Swi endlekise xisweswo. Mavuthu ya Korexe ma hambukise Nambu wa Yufrata, ma vohlisa mati lerova ma kota ku pela emugerhweni. Tinyangwa ta rirhangu ra Babilona a ti siyiwe ti pfulekile hi varindzi lava nga riki na vukheta. Hilaha van’wamatimu va misava va vulaka hakona, muti wu hlaseriwe hi nkarhi lowu vaaki va wona a va ri enkhubyeni. Babilona wu tekiwe ku nga ri na munhu loyi a wu lwelaka. (Yeremiya 51:30) Kambe, ku fe munhu un’we la xiyekaka. Daniyele u vikile a ku: “Evusikwini byebyo Belxatsara hosi ya le Kalidiya u dlayiwile kutani Dariyosi wa Mumeda a amukela mfumo, a ri ni malembe ya kwalomu ka 62 hi vukhale.”—Daniyele 5:30, 31.

KU DYONDZA EKA MARITO LAMA TSARIWEKE EKHUMBINI

25. (a) Ha yini Babilona wa khale a ri xikombiso lexinene xa mafambiselo ya misava ya namuntlha ya vukhongeri bya mavunwa? (b) Xana malandza ya Xikwembu ya manguva lawa a ma ri evukhumbini bya Babilona hi ndlela yihi?

²⁵ Rungula leri huhuteriweke leri nga eka Daniyele ndzima 5 i ra nkoka swinene eka hina. Tanihi xivandla xa swiendlo swa vukhongeri bya mavunwa, Babilona wa khale i xikombiso lexinene xa mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa. Hilaha wu kombisiwaka hakona eka Nhlavutelo wu ri nghwavava leyi nga ni torha ra ngati, mpfangano lowu wa misava hinkwayo wa vukanganyisi wu vitaniwa “Babilona Lonkulu.” (Nhlavutelo 17:5) Handle ko yingisa switsundzuxo hinkwaswo malunghana ni tidyondzo takwe ta mavunwa leti nga amukelekiki eka Xikwembu ni swiendlo swa yena, u xanise lava va chumayelaka ntiyiso wa Rito ra Xikwembu. Ku fana ni vaaki va Yerusalema na Yuda wa khale, masalela yo tshembeka ya Vakreste lava totiweke ma yisiwe evukhumbini eka “Babilona Lonkulu” loko nxaniso lowu hlohloteriweke hi vafundhisi wu lave ku yimisa ntirho wo chumayela Mfumo hi 1918.

26. (a) Xana “Babilona Lonkulu” u we hi ndlela yihi hi 1919? (b) Hi xihi xitsundzuxo lexi hi faneleke hi xi yingisa ni ku xi tivisa van’wana?

²⁶ Kambe, “Babilona Lonkulu” u wile hi xitshuketa! Ina, kahle-kahle a ku ri ku wa loku nga riki na huwa—hilaha Babilona wa khale a weke hakona handle ka huwa yo karhi, hi 539 B.C.E. Kambe ku wa loku a ku ri loku onhaka swinene. Ku endleke hi 1919 C.E., loko vanhu va Yehovha va ntshunxiwa evukhumbini bya Babilona kutani va kuma mikateko ya ku amukeriwa hi Xikwembu. Sweswo swi hete matimba ya “Babilona Lonkulu” eka vanhu va Xikwembu kutani ku sungula ku paluxiwa ka yena erivaleni leswaku i mukanganyisi la nga tshembekiki. Ku wa koloko a ku nge hundzuki, naswona ku lovisiwa ka yena ko hetelela ku tshinele. Hikwalaho malandza ya Yehovha ma twarisa xitsundzuxo lexi nge: “Humani eka yena, vanhu va mina, loko mi nga lavi ku hlanganyela na yena eswidyohweni swa yena.” (Nhlavutelo 18:4) Xana u xi landzerile xitsundzuxo xexo? Xana u tivisa van’wana ha xona?f

27, 28. (a) Hi wihi ntiyiso wa nkoka lowu Daniyele a nga wu rivalangiki? (b) Hi byihi vumbhoni lebyi hi nga na byona bya leswaku ku nga ri khale Yehovha u ta herisa misava yo biha ya namuntlha?

²⁷ Hikwalaho ku ni marito lawa tsariweke ekhumbini namuntlha—kambe a ma tsaleriwanga “Babilona Lonkulu” ntsena. Tsundzuka ntiyiso wa nkoka lowu tameriweke hi buku ya Daniyele: Yehovha i Hosi leyi Lawulaka Vuako Hinkwabyo. Hi yena ntsena a nga ni mfanelo ya ku veka mufumi ehenhla ka vanhu. (Daniyele 4:17, 25; 5:21) Xin’wana ni xin’wana lexi lwisanaka ni swikongomelo swa Yehovha xi ta susiwa. Ku nga ri khale Yehovha u ta teka goza. (Habakuku 2:3) Eka Daniyele, nkarhi wolowo wu fike loko a ri ni malembe ya dzana evuton’wini byakwe. Kutani u vone Yehovha a susa mfumo wa misava—lowu a wu tshikilela vanhu va Xikwembu ku sukela loko Daniyele a ha ri mufana.

²⁸ Ku ni vumbhoni lebyi khorwisaka bya leswaku Yehovha Xikwembu u veke Mufumi wa vanhu exiluvelweni xa le tilweni. Leswaku misava yi honise Hosi leyi ni ku kanetana ni vulawuri bya yona i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku ku nga ri khale Yehovha u ta kukula vakaneti hinkwavo va vulawuri bya Mfumo. (Pisalema 2:1-11; 2 Petro 3:3-7) Xana wena u endla hi ku pfumelelana ni xiyimo xa minkarhi ya hina ni ku veka ntshembo wa wena eMfun’weni wa Xikwembu? Loko swi ri tano, swi vula leswaku u dyondzile hakunene eka marito lama tsariweke ekhumbini!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Xana nkhuvo wa Belxatsara wu kavanyetiwe njhani evusikwini bya October 5/6, 539 B.C.E.?

• Xana a ku ri yihi nhlamuselo ya marito lama tsariweke ekhumbini?

• Hi byihi vuprofeta lebyi a byi ri karhi byi hetiseka malunghana ni ku wa ka Babilona loko nkhuvo wa Belxatsara wu ya emahlweni?

• Xana rungula ra marito lama tsariweke ekhumbini ri vula yini eka hina namuntlha?

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 98]

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 103]