Mahlonga Lawa A Ma Rivariwile Ya Le Malwandle Ya Le Dzongeni
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE FIJI
NTSHUNGU a wu tsakile loko wu vona swikepe swimbirhi swi ri eku teni hi le dan’wini ra xihlala xa le lwandle ra Pacific. Emalembeni lama hundzeke, munhu un’wana loyi a poneke loko xikepe xi tshoveka u nyike ndyangu wun’wana ni wun’wana matluka ma nga ri mangani lawa a ma handzuleke eBibeleni yakwe. Vanhu volavo lava titsongahataka va ma hlayile matluka wolawo naswona ku sukela hi nkarhi wolowo a va ku langutele hi mahlo-ngati ku ta ka mudyondzisi la nga Mukreste.
Kutani vatluti volavo lava endzeke va va tshembise ku va teka va va yisa endhawini leyi va nga ta dyondza swo tala hi Xikwembu. Vavanuna ni vavasati va 250 va khandziye swikepe, vo tala va vona va tamele matluka ya Bibele lawa a ma ri ya risima eka vona.
Kambe, a va kanganyisiwile. Loko se va khandziyile xikepe, va boheleriwile, va hoxiwa le hansi ka xona kutani va famba mpfhuka wo leha va ya chichiwa ehlalukweni ra Callao eAmerika Dzonga. Leswi ndhawu leyi a va ri eka yona a yi lo pyii, hi thyaka, vo tala va vona va file. Vanhu a va tala ku pfinyiwa. Lava a va pona eriendzweni rero a va fika va xavisiwa tanihi mahlonga leswaku va ya tirha emapurasini, etimayini kumbe va tirha emakaya ya vanhu, naswona a va nga ha ta tlhelela emakaya.
Ku Xavisiwa Ka Mahlonga Swi Ya Swi Andza ePacific Dzonga
Vanhu lava tshamaka eswihlaleni swa le Pacific Dzonga va tlhakisiwile hi lembe-xidzana ra vu-19 ni le ku sunguleni ka ra vu-20. Eku sunguleni ka va-1860, mukhuva wolowo wu endle leswaku vanhu va magidi va le swihlaleni va kumeka va ri eAmerika Dzonga. Eka malembe ya khume lama landzeleke, mukhuva lowu wu tlulele evupela-dyambu tanihi leswi mahlonga a ma yisiwa eAustralia. Hi 1867, Ross Lewin, loyi khale a a famba hi Xikepe xa Nyimpi xa le Britain, u xavisele vabyari va mova ni va khotoni “vanhu lava a nga vula leswaku va tirha hi matimba swinene, a va xavisa hi [tiphawundi] ta nkombo ntsena.”
Matshalatshala ya Hulumendhe ya le Britain yo lwisana ni ku tlhakisiwa ka vanhu lava tshamaka eswihlaleni swa le Pacific Dzonga a ma pfunanga nchumu. Phela a swi nga olovi ku tirhisa milawu ya le Britain eka vanhu va le matikweni man’wana. Xivangelo xin’wana a ku ri leswi nawu wa le Britain a wu nga ri na nhlamuselo leyi heleleke ya vuhlonga. Hikwalaho, lava va xavisaka mahlonga loko va fika ehubyeni a va vula leswaku vanhu lava va va tekeke eswihlaleni—hambileswi va kanganyisiweke naswona va tekiweke hi nkani—a va nga ri mahlonga, kambe a va ri vatirhi lava nga ta hakeriwa lava hi ku famba ka nkarhi a va ta tlheriseriwa emakaya. Van’wana va pfange no vula leswaku a va pfuna vahedeni volavo hi ku va endla leswaku va va ehansi ka nawu wa Manghezi va tlhela va va dyondzisa ku tirha! Hikwalaho ku xavisiwa ka mahlonga swi tinyike matimba ku ringana nkarhi wo karhi.
Ku Cinca Ka Swiyimo
Loko vaaka-tiko lava nga ni ntwela-vusiwana va sungule ku lwisana ni mhaka ya ku endliwa ka vanhu mahlonga, swilo swi sungule ku cinca. Hambileswi van’wana a va tifambela hi ku tirhandzela, kambe a ku nga ha ri na munhu loyi a a sindzisiwa. A ku nga ha ri na munhu loyi a xanisiwa hi ku biwa, a vitaniwa hi mavito lama nga tsakisiki kumbe hi ku va ehansi ka swiyimo leswi tsemaka nhlana leswi vatirhi van’wana a va tshama va tlhela va tirha ehansi ka swona.
Xiyimo xi tlhele xi nyanya ku cinca loko J. C. Patteson bixopo wa kereke ya Anglican—loyi a a lwisana swinene ni mhaka ya ku xavisiwa ka mahlonga—a dlayiwa hi vanhu va le swihlaleni lava a a lava ku va sirhelela. Vanhu lava xavisaka mahlonga va fike exihlaleni emahlweni ka ku va Patteson a fika, va endla onge exikepeni xolexo ku ni bixopo yoloye, kasi va le ku tirhiseni ka vukanganyisi lebyi a byi tala ku tirhisiwa. Kutani vanhu va kwalaho va rhambiwile leswaku va khandziya xikepe va ta vona bixopo. Vanhu volavo a va ha tlhelanga va voniwa. Loko Patteson a fika, u hlanganisiwe hi ntshungu lowu pfurhaka ndzilo hi ku hlundzuka, hiloko wu n’wi dlaya wu ku wo rihisela kasi yena a a nga ri na nandzu. Hi ku vona mhaka leyi, ni hileswi vanhu se a va lwisana na yona, swikepe swa nyimpi swa le Britain ni swa le Furwa swi ye elwandle ra Pacific swi lerisa vanhu lava xavisaka mahlonga leswaku va tshika mukhuva lowu.
Hulumendhe ya le New South Wales ni ya le Queensland le Australia ti twanane ni hulumendhe ya Britain kutani ti veka milawu leyintshwa leswaku ku ta herisiwa ku khomiwa ka mahlonga hi ndlela yo biha ni ku lawula bindzu ro endla vanhu mahlonga. Ku vekiwe vakamberi ni vayimeri va hulumendhe eswikepeni leswi rhwalaka vanhu. Matshalatshala wolawo ma pfunile, hikuva loko u teka munhu hi vukanganyisi a wu ta voniwa nandzu wa ku tlhakisa ni ku dlaya ematshan’weni ya ku va u voniwa nandzu wa ku va u endle munhu hlonga. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, swiyimo se a swi cincile swinene eMalwandle ya le Dzongeni. Mukhuva wa ku tlhakisa mahlonga se a wu hungutekile naswona eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20 se a wu hungutekile swinene.
Hi 1901 palamendhe leyintshwa ya Matiko Hinkwawo lama khomisaneke ya le Australia yi sungule ku kambisisa vanhu lava nghenaka etikweni ku vona loko va nga tiseriwanga ku va mahlonga. Milawu ya yona a yi fambisana ni mavonelo ya vanhu, lava hi nkarhi wolowo a va sungule ku venga vatirhi lava humaka ematikweni man’wana tanihi leswi vo tala a va chava leswaku va ta tekela vini va tiko mintirho. Ku nga khathariseki leswaku a va ri vatirhi lava nga ta hakeriwa kumbe e-e, vanhu lava humaka eswihlaleni swa le Malwandle ya le Dzongeni a va nga ha amukeleki. Vo ringana magidi va tlheriseriwe emakaya ya vona hi nkani naswona sweswo swi vange mahlomulo man’wana tanihi leswi van’wana lava tekiweke hi nkani laha a va tshama kona a va hambanisiwe ni varhandziwa va vona.
Mahlonga Lawa A Ma Rivariwile Ma Tsundzukiwa
Hi September 2000, hulumendhe ya tiko ra Queensland yi tsale marito lama vekiweke leswaku ma voniwa hi mani na mani. A ma tlangela leswi vanhu va le swihlaleni swa le Malwandle ya le Dzongeni va swi endleke eka ikhonomi, ndhavuko ni nhluvuko etikweni ra Queensland. Ma tlhele ma kombisa ku tisola ka vanhu hikwalaho ka ndlela ya tihanyi leyi va va khomeke ha yona vanhu lava a va ri mahlonga.
Ematin’wini hinkwawo, vanhu vo tala va tshikilele vanhu van’wana leswaku ku vuyeriwa vona vini. Bibele yi tshembisa leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, tihanyi to tano a ti nge he vi kona. Hakunene vanhu lava nga ta va va hanya emisaveni, lava nga ta fumiwa hi hulumendhe yoleyo ya le matilweni “va ta tshama, un’wana ni un’wana ehansi ka murhi wakwe wa vhinya ni le hansi ka nkuwa wakwe, a ku nge vi na munhu loyi a va chavisaka.”—Mikiya 4:4.
[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 25]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
Mahlonga ma hetelele ma tikuma ma ri eAustralia ni le Amerika Dzonga
LWANDLE RA PACIFIC
MICRONESIA
SWIHLALA SWA MARSHALL
New Guinea
SWIHLALA SWA SOLOMON
TUVALU
AUSTRALIA KIRIBATI
QUEENSLAND VANUATU
NEW SOUTH WALES NEW CALEDONIA AMERIKA DZONGA
Sydney ← FIJI → Callao
SAMOA
TONGA
SWIHLALA SWA COOK
FRENCH POLYNESIA
Xihlala xa Easter
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]
National Library of Australia, nla.pic-an11279871