Timiliyoni Ti Hundzuka Mahlonga

HI NKARHI lowu Olaudah Equiano a velekiweke ha wona, swikepe swa le Yuropa ana se a swi hete malembe-xidzana mambirhi ni hafu swi rhwalela mahlonga ya Manigro swi ma tsemakanyisa Lwandle-nkulu ra Atlantiki. Kambe vuhlonga a byi ri bya khale ngopfu ku tlula sweswo. Hakanyingi, hikwalaho ka nyimpi, leswaku vanhu va endliwa mahlonga a swi tolovelekile emisaveni hinkwayo, eminkarhini ya khale.

Ni le Afrika, vuhlonga a byi tele ni le mahlweni ka ku fika ka swikepe swa le Yuropa. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “EAfrika ra manigro mahlonga a ma ri kona ematin’wini hinkwawo lama rhekhodiweke. . . . Vuhlonga a byi ri kona hinkwako ni le mahlweni ka ku sungula ka Vuislam, naswona mahlonga ya manigro lawa a ma rhumeriwa ku suka eAfrika a ma xavisiwa hinkwako-nkwako ematikweni ya Vuislam.”

Lexi endleke leswaku bindzu ra mahlonga leri tsemakanyaka Atlantiki ri hlawuleka i vukulu bya rona ni nkarhi lowu ri wu heteke. Hi ku ya hi mindzinganyeto leyi kongomeke ku antswa, nhlayo ya mahlonga lama tsemakanyeke Lwandle-nkulu ra Atlantiki ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-16 ku ya ka ra vu-19 a yi ri exikarhi ka 10 wa timiliyoni na 12 wa timiliyoni.

Gondzo Ra Yinhla-nharhu

Endzhakunyana ka riendzo ra Christopher Columbus hi 1492, Valungu va tikoloni va sungule mintirho ya le migodini ni masimu ya mova eAmerika. Ku engetela eku endleni vanhu va kwalaho mahlonga, vanhu va le Yuropa va sungule ku landza mahlonga yo huma eAfrika.a Ku rhumeriwa ka mahlonga ya tsemakanya Atlantiki ku sungule tanihi thonsinyana exikarhi ka va-1500, kambe hi nkarhi wa va Equiano, exikarhi ka va-1700, a ku ri ndhambi—kwalomu ka 60 000 wa vabohiwa hi lembe.

Swikepe leswi sukaka eYuropa hi ntolovelo a swi tluta hi gondzo ra yinhla-nharhu. Xo sungula, a swi famba swi ya edzongeni ku suka eYuropa ku ya eAfrika. Ivi swi famba hi gondzo ra le xikarhi (yinhla leyi nga exikarhi eka yinhla-nharhu leyi) ku ya eAmerika. Eku heteleleni swi tluta swi tlhelela eYuropa.

Eka yinhla yin’wana ni yin’wana ya yinhla-nharhu, vafambisi va swikepe a va xavisa. Swikepe a swi suka emahlalukweni ya le Yuropa swi lo mpha, hi nhundzu—mapesa, nsimbhi, swibalesa, ni byalwa. Loko swi fika ehlalukweni ra le vupela-dyambu bya Afrika, vafambisi a va cincisa nhundzu leyi hi mahlonga lawa va xaviseriweke wona hi vaxavisi va le Afrika. Mahlonga a ya gandlana, ivi swi tlutela eAmerika. Le Amerika, vafambisi a va xavisa mahlonga ivi va rhwala nhundzu leyi va yi kumeke hi vatirhi lava va mahlonga—chukele, rum, molasses, fole, mpunga, naswona ku sukela hi va-1780, ni vutiyi. Kutani swikepe a swi tluta swi tlhelela eYuropa, riendzo ro hetelela.

Eka vamabindzu va le Yuropa ni va le Afrika, xikan’we ni vasunguri va tikoloni eAmerika, leswi a swi vitaniwa nhundzu leyi hanyaka leyi xavisiwaka, a ri ri bindzu hakunene, ndlela yo kuma mali. Eka lava a va ri mahlonga—vavanuna ni vavasati, vatatana na vamanana, ni vana—bindzu leri a ri ri nxaniso ni tihanyi.

Xana mahlonga lawa a ya huma kwihi? Van’wana a vo tlhakisiwa, kukota Olaudah Equiano, kambe vo tala a va khomiwa etinyimpini leti a ti lwiwa exikarhi ka matiko ya le Afrika. Vaxavisi a va ri Manigro. N’wamatimu Philip Curtin, loyi a tirhanaka ni bindzu lera vuhlonga, wa tsala: “Hi ku hatlisa Valungu va xiye leswaku Afrika a ri ri ni khombo swinene eka rihanyo ra vona leswaku va nga hlangana-hlangana na vona loko vava khoma hi ku va juma. Ku khomiwa ka mahlonga ku sungule ku endliwa hi Manigro va ri voxe . . . Vo tala va vanhu lava va xavisiweke ebindzwini ra vuhlonga kahle-kahle a ku ri lava khomiweke enyimpini.”

Riendzo Hi Roxe

Riendzo ro ya eAmerika a ri ri ntokoto wo chavisa. Loko va ri karhi va fambisiwa va yisiwa ehlalukweni va bohiwe hi tinketana hi mintlawa-ntlawa, Manigro a va xaniseka, minkarhi yin’wana va heta mune wa tin’hweti, emakhokholweni ya maribye, kumbe eswiyindlwanini leswitsongo swa tihunyi. Nkarhi lowu xikepe xa mahlonga xi nga ta fika ha wona leswaku xi va yisa le Amerika, hakanyingi vakhomiwa a va va se va ri ni rihanyo leri nga nyawuriki hikwalaho ka ndlela yo biha leyi a va khomiwe ha yona. Kambe leswo chavisa a swa ha ta.

Endzhaku ko koka-kokiwa va khandziyisiwa xikepe, va hluvuriwa va sala va lo tani, ivi va kamberiwa hi dokodela kumbe mufambisi wa le xikepeni, vavanuna a va bohiwa hi tinketana ivi va yisiwa le xivandleni xa le hansi xa xikepe. Vini va swikepe a va rhwala mahlonga yo tala hi laha va nga kotaka ha kona leswaku va ta kuma mali yo tala. Vavasati ni vana a va nyikiwa ntshunxeko wa ku famba-famba, hambi leswi a swi va veka ekhombyeni ra ku pfinyiwa hi vatirhi va le xikepeni.

Moya a wo nkhuu, ku ku canga la ndzeni ka xikepe. Equiano u hlamusela ndlela leyi a titweke ha yona: “Ku pfaleriwa ni ku hisa ka maxelo, leswi a swi nyanyisa ni hi nhlayo ya vanhu lava nga exikepeni, lexi a xi lo ntlwi lerova munhu a nga koti hambi ku hundzuluka, a hi ri kusuhi no heleriwa hi moya. Leswi a swi vanga leswaku ku dzukiwa nyuku swinene, lerova moya wu nga ha hefemuleki hikwalaho ka maphunga yo hambana-hambana yo nyenyetsa, naswona a ma vanga vuvabyi eka mahlonga, lawa mo tala ya wona ma feke . . . Ku kolola ka vavasati ni ku konya ka lava faka a swi endla xiendlakalo hinkwaxo lexi xo chavisa xi nga ha tiyiseleki.” Vakhomiwa a va boheka ku tiyisela swiyimo swo tano eriendzweni hinkwaro ro tsemakanya, leri a ri teka kwalomu ka tin’hweti timbirhi, minkarhi yin’wana ku tlula kwalaho.

Eswiyin’weni leswi swo pfumala nsivela-mavabyi hi ndlela leyi hundzeletiweke, vuvabyi a byi lo vuya. Mintungu ya nchuluko ni mpondzo a yi tolovelekile. Lava faka a va tele. Tirhekhodo ti ringanyeta leswaku ku kondza ku fika va-1750, un’we eka ntlhanu wa Manigro lava nga exikepeni u file. Lava feke a va hoxeriwa elwandle.

Ku Fika eAmerika

Loko swikepe swa mahlonga swi tshinelela eAmerika, vatirhi a va lunghiselela Manigro leswaku va ta xavisiwa. Va ntshunxa vabohiwa etinketanini ta vona, va va nonisa, ivi va va chukuchela miri hi mafurha ya ncindzu leswaku va ta vonaka va ri ni rihanyo ni ku tumbeta swilondza ni timbanga.

Hakanyingi vafambisi a va xavisa vakhomiwa va vona hi nxavo wa mphikizano, kambe minkarhi yin’wana a va “swi hatlisisa,” leswi vulaka leswaku vaxavi a va hakela nxavo lowu vekiweke ka ha ri emahlweni. Equiano wa tsala: “Loko xikombiso xi endliwile, (tanihi ku biwa ka xigubu) xikan’we-kan’we vaxavi a va tsutsumela exivandleni lexi mahlonga ya pfaleriweke eka xona, ivi va tihlawulela lava va va lavaka eka xiputsa xexo. Pongo ni ku huwelela loku nga kwalaho ni ku hiseka loku vonakaka etinghoheni ta vaxavi a ku engetela ku chava ka Manigro lava va tshukeke.”

Equiano wa engetela: “Hi ndlela leyi, handle ko anakanyela, maxaka ni vanghana va hambanisiwa, vo tala va vona a va nga ha tlheli va vonana nakambe.” Mindyangu leyi hi ndlela yo karhi yi koteke ku tshama swin’we emahlomulweni ya xiviri ya tin’hweti leti hundzeke, lowu a ku ri nkarhi wo vavisa swinene.

Ntirho Ni Ximoko

Mahlonga ya Manigro a ma tirha emasin’wini ya kofi, mpunga, fole, vutiyi naswona ngopfu-ngopfu ya chukele. Van’wana a va tirha emigodini. Van’wana a va tirha tanihi vavatli, vafuri va nsimbi, vaendli va swikomba-nkarhi, vafuri va swibalesa, ni vatluti. Kasi van’wana a va ri vatirhi va le makaya—malandza, vaongori, varhungi, ni vasweki. Mahlonga a ma khula timbala, ma aka magondzo ni miako, naswona ya cela mihocho.

Kambe, ku nga khathariseki ntirho lowu a va wu endla, mahlonga a ya langutiwa tanihi nhundzu ntsena, naswona hi ku ya hi nawu n’wini wa wona a ri na vulawuri lebyi heleleke ehenhla ka nhundzu yakwe. Hambi swi ri tano, vuhlonga a byi humelelanga hikwalaho ka ku pfumatiwa malunghelo ni ntshunxeko. Byi humelerile hikwalaho ka ximoko. Vulawuri bya vini ni valanguteri a byi ya hi vuswikoti bya vona byo xupula. Naswona nxupulo a va wu tirhisa ngopfu.

Leswaku va va sivela ku xandzuka ni ku hlayisa mahlonga ya vona ya nga humi endleleni, vini va wona a va va xupulela ni swinandzwana leswitsongo, hi ndlela leyi susaka xindzhuti. Equiano wa tsala: “A swi tolovelekile [eWest Indies] leswaku mahlonga ya hiseleriwa tinhlanga to sungula ta vito ra n’wini wa wona, ivi va hakarhisiwa majoko yo tika ya nsimbhi etinhan’wini. Kahle-kahle eswiyin’weni leswi va lavaka ku tlanga hi vona a va rhwarisiwa tinketana, naswona hakanyingi a ku engeteriwa ni switirho swo va xanisa. Xisiva-nomu xa nsimbhi, swikurufu swa tintiho, ni swin’wana . . . minkarhi yin’wana a swi tirhiseriwa milandzu leyitsongo. Mina ndzi n’wi vonile muntima a biwa lerova yan’wana ya marhambu yakwe ya tshoveka hikwalaho ko virisa mbita ku tlurisa mpimo ntsena.”

Minkarhi yin’wana mahlonga a ya hlawula ku pfukela. Hambi swi ri tano, ku pfukela ko tala a ku nga humeleli naswona a va xupuriwa hi tihanyi letikulu swinene.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Lava feke a va hoxeriwa elwandle

[Xihlovo Xa Kona]

Culver Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

A ku gandliwa mahlonga yo tala hi laha swi kotekaka ha kona exikepeni

[Xihlovo Xa Kona]

Schomburg Center for Research in Black Culture / The New York Public Library / Astor, Lenox and Tilden Foundations