Ku Endzela Ndhawu Leyi Mahlonga A Ma Xanisiwa Eka Yona — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Ku Endzela Ndhawu Leyi Mahlonga A Ma Xanisiwa Eka Yona

KU SUKELA hi lembe-xidzana ra vu-17 ku ya eka ra vu-19, doroba ra Ouidah a ri ri ndhawu leyi mahlonga ya le Vupela-dyambu bya Afrika a ma xavisiwa eka yona. Tiko ra Ouidah leri sweswi ri nga eRiphabliki ra Benin, ri amukele mahlonga lama tlulaka miliyoni. Hakanyingi vantima a va xavisa vantima-kuloni leswaku va kuma byala, swiambalo, masindza, mikwana, masavula, kambe ngopfu-ngopfu swibalesa leswi vanhu a va lava ku swi tirhisa enyimpini.

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-16 ni ra vu-19, vantima va kwalomu ka 12 wa timiliyoni va yisiwe eAtlantic leswaku va ya tirha tanihi mahlonga emapurasini ni le timayini ta le New World. Buku leyi nge American Slavery—1619-1877 yi vula leswaku mahlonga ya kwalomu ka 85 wa tiphesente “ma ye eBrazil, eBritain, eFurwa, eSpain ni le Dutch, ku nga matiko yo hambana-hambana ya le Kharibiya.” Mahlonga lama endlaka kwalomu ka tiphesente ta tsevu ma rhurhele ematikweni lawa endzhaku ma veke xiphemu xa mfumo wa United States.a

Loko ma sungula riendzo ra wona, mahlonga yo tala a ma bohiwe hi tinketana, ma himeteriwa ma tlhela ma funghiwa, naswona ma fambe tikhilomitara ta mune endleleni leyi sweswi yi yaka eMuziyamu ya Ouidah laha ku nga ni khokholo leri pfuxetiweke leri vuriwaka Door of No Return, leri nga eribuweni. Rivanti ra kona a ri kombisa laha riendzo ra mahlonga ri helelaka kona. Ko tala a ri ri ro fanekisela tanihi leswi ku nga riki mahlonga hinkwawo lama fikeke kwalaho. Ha yini mahlonga a ma tele hi nkarhi wolowo?

Matimu Lama Nga Tsakisiki

Eminkarhini ya khale, vafumi va vantima va xavisele Maarabu mahlonga. Endzhaku ka nkarhi, mimfumo ya le Yuropa leyi nga ni matimba yi sungule ku xava mahlonga endzhaku ka loko yi kume tindhawu to ma veka eka yona etikweni ra le Amerika leri a ri lawuriwa hi Yuropa. Hi nkarhi wolowo, nyimpi ya xin’wana-manana yi endle leswaku ku va ni nhlayo leyi engetelekeke ya mahlonga, nyimpi yi endle leswaku tinghwazi ti kuma mahlonga ni ku tlhela ti ma xavisela lava nga ni makwanga. Nakambe mahlonga a ma kumiwa hi ku tlhakisiwa kumbe eka vaxavisi va vantima lava teke na wona. Swi fike laha un’wana ni un’wana a xavisiwa tanihi hlonga, hambi ku ri hosana leyi a yi nga ha tsakeriwi hi hosi, a yi xavisiwa.

Muxavisi-nkulu la dumeke a ku ri Francisco Félix de Souza wa le Brazil. Hi 1788, De Souza a a lawula ndhawu leyi mahlonga a ma xaviseriwa eka yona le Ouidah leyi nga entsongeni wa Benin. Hi nkarhi wolowo, Ouidah a ri fumiwa hi Mfumo wa Dahomey. Hambiswiritano, De Souza na Adandozan Hosi ya le Dahoman va tlulane milenge. Hi nkarhi lowu De Souza a a ri ekhotsweni, swi nga ha endleka a luke rhengu ni makwavo wa hosi ivi havumbirhi va wutla mfumo hi 1818. Leswi swi endle leswaku Ghezo na De Souza va tirhisana naswona De Souza u nyikiwe vutihlamuleri byo lawula ku xavisiwa ka mahlonga.b

Xikongomelo xa Ghezo a ku ri ku ndlhandlhamuxa mfumo wakwe naswona u lave matlhari ya le Yuropa leswaku a endla tano. Hikwalaho, u hlawule De Souza leswaku a lawula Ouidah leswaku a langutela mahlonga lawa a ma xaviwa hi mimfumo ya le Yuropa. Leswi se a ku ri yena la langutelaka ku xavisiwa ka mahlonga endhawini yoleyo ya le Afrika, De Souza u sungule ku fuma naswona leswi ndhawu leyi mahlonga a ma xaviseriwa eka yona a yi ri ekusuhi ni yindlu yakwe, yindlu yakwe yi hundzuke ndhawu yo rhurhela vaxavi va kwalaho ni lava humaka entsungeni wa malwandle.

Mahlonga Ma Xanisiwa eMagondzweni

Vaendzi va manguva lawa, lava yaka ku ya valanga eOuidah, laha riendzo ra mahlonga a ri helela kona va sungula hi muako wa Maputukezi. Muako wo sungula lowu akiweke hi 1721, sweswi i muziyamu ya Ouidah. Vanhu lava a va endliwa mahlonga a va pfaleriwa exivaveni xa le xikarhi. Vo tala a va famba mpfhuka wo leha va bohiwe hi tinketana nivusiku. Ha yini a va fambisiwa nivusiku? Leswaku va nga ku tivi laha va humaka kona, leswi a swi endla leswaku va nga yi tivi ndlela yo tlhelela emakaya.

Loko ntlawa wa mahlonga wu fika, vaxavisi a va xavisa mahlonga hi mali leyi vaxavi a va ri na yona. Mahlonga a ma yisiwa eribuweni laha ma nga ta tleketliwa hi swikwekwetsu kumbe hi swikepe leswitsongo leswaku ma yisiwa entsungeni wa malwandle.

Ndhawu yin’wana ya khale leyi mahlonga a ma hundza eka yona hi le Tree of Forgetfulness. Namuntlha ku tsundzukiwa ndhawu yoleyo tanihi leyi mahlonga a ma sindzisiwa ku famba eka yona—ya xinuna a ma sindzisiwa ku rhendzeleka endhawini leyi minkarhi ya kaye kasi ya xisati a ma rhendzeleka minkarhi ya nkombo. A ma byeriwa leswaku leswi swi ta endla leswaku ma rivala hi tiko ra rikwavo naswona ma nga xandzuki.

Nakambe ndhawu leyi yi ni ribye leri yimelaka tindhumbha leti vuriwaka Zomaï leti nga ha riki kona. Ndhumbha ya Zomaï yi yimela munyama lowukulu endzeni ka tindhumbha, laha mahlonga a ma nghenisiwa endhawini leyi nga riki yinene loko ma ha yimele ku tleketliwa hi swikepe naswona sweswo a swi endla leswaku ma tolovela xiyimo lexi a ma ta langutana na xona loko ma khandziyisiwa swikepe. A ma pfaleriwa etindhumbheni ku ringana tin’hweti to karhi loko ma ha rindzele ku tleketliwa. Mahlonga yo tala lama feke loko ma ha pfaleriwe etindhumbheni toleto, a ma cukumeteriwa esirheni lerikulu.

Ribye ra Zomachi leri a ri fanekisela ku hundzuka ni ku vuyelelana a ri terisa vusiwana. Lembe rin’wana ni rin’wana hi January, vana va mahlonga ni vana va lava a va xava mahlonga a va kombela ku rivaleriwa eka lava a va va khoma hi ndlela ya tihanyi.

Ndhawu yo hetelela leyi mahlonga a ma wisela eka yona a yi vuriwa Door of No Return, ku nga mfungho lowu kombisaka laha vutomi bya mahlonga a byi helela kona. Mfungho lowu lowukulu a wu ri ni mpfampfarhuto wa leswi kovotliweke ku nga Vantima vambirhi lava a va bohiwe hi tinketana va fambisiwa etlhelo ka ribuwa ra Atlantic. Emhakeni leyi, mahlonga man’wana lawa a ma tshikilelekile a ma byeriwa leswaku ma dya sava ku endlela leswaku ma ta tsundzuka tiko ra rikwavo. Man’wana ma hlawule ku fa ematshan’weni yo xaniseka hi tinketana leti a ma bohiwa ha tona.

Ntshunxeko!

Eku sunguleni ka va-1800, matshalatshala yo herisa vuhlonga a ma andzile swinene. Xikwekwetsu xo hetelela xa mahlonga lawa a ma rhumeriwa eUnited States ma suka eOuidah xi fike edorobeni ra Alabama hi July 1860. Hambiswiritano, vuhlonga bya wona a byi ri bya xinkarhana, hi 1863 hulumendhe ya le United States yi endle xitiviso xa le rivaleni xo va ma ntshunxiwa. Hi 1888, tiko ra Brazil ri herise vuhlonga eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu.c

Lexi xiyekaka swinene eka matimu ya ku xavisiwa ka Vantima hileswaku vo tala a va xaviseriwa ekule ni makaya ya vakokwa wa vona naswona ni sweswi vana va vona va ha tshama etindhawini teto, leswi endleke leswaku nhlayo ya vaaki ni ndhavuko wa vanhu lava tshamaka ematikweni ya le Amerika swi cinca. Matimu man’wana i ku andza ka voodoo, muxaka wa vukhongeri lebyi katsaka masalamusi ni vuloyi lebyi dumeke swinene eHaiti. Encyclopædia Britannica yi ri: “Rito leri nge voodoo ri huma eka rito vodun, leri vulaka xikwembu kumbe moya hi ku ya hi ririmi ra vanhu lava vuriwaka Mafon va le Benin (tiko leri khale a ri vuriwa Dahomey).”

Lexi hlomulaka mbilu hileswi tindlela tin’wana ta vuhlonga ta ha yaka emahlweni ninamuntlha, hambileswi minkarhi yin’wana ku nga riki hi tindlela leti kongomeke. Hi xikombiso, timiliyoni ta vanhu ti hanya ehansi ka swiyimo swa ikhonomi leswi tikaka. Van’wana va kayakaya ehansi ka tihulumendhe ta politiki leti tshikilelaka. (Eklesiasta 8:9) Vanhu va timiliyoni va endliwa mahlonga hi tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa ni vukholwa-hava. Xana tihulumendhe ta vanhu ti nga va ntshunxa eka mixaka leyi ya vuhlonga? Nikatsongo. I Yehovha Xikwembu ntsena la nga endlaka tano naswona u ta swi endla! Hakunene Rito rakwe leri tsariweke ku nga Bibele, ri tshembisa leswaku hinkwavo lava hundzulukelaka eka Yehovha hi ku n’wi gandzela hi ku pfumelelana ni ntiyiso wa Bibele—ntiyiso lowu ntshunxaka vanhu—siku rin’wana va ta tiphina hi “ntshunxeko lowu vangamaka wa vana va Xikwembu.”—Varhoma 8:21; Yohane 8:32.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

a Le United States nhlayo ya mahlonga yi andzile, hileswi vanhu a va ya va engeteleka ni hileswi mahlonga a ma veleka vana.

b Vito leri nge “Ghezo” ri tsariwa hi tindlela to hambana-hambana.

c Langutelo ra Bibele malunghana ni vuhlonga ri hlamuseriwile eka xihloko lexi nge “Langutelo Ra Bibele: Xana Xikwembu A Xi Ku Seketela Ku Xanisiwa Ka Mahlonga?” lexi nga eka Xalamuka! ya September 8, 2001.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

‘MUNHU U FUMA MUNHU KU N’WI ENDLA SWO BIHA’

Vanhu vo tala va tshemba leswaku vaxavi va mahlonga va ma kuma hi ku famba hi swimitana va tlhakisa un’wana ni un’wana loyi va n’wi lavaka. Loko ku buriwa na profesa wa matimu ya Vantima, ku nga Dr. Robert Harms eka xiya-ni-moya, u vule leswaku hambiloko leswi swi endlekile, vaxavi va mahlonga a va ta va va nga tekanga timiliyoni to tala ta vanhu “loko a va nga tirhisani ni vafumi va Vantima ni van’wamabindzu.” Hakunene ‘munhu u fuma munhu ku n’wi endla swo biha’!—Eklesiasta 8:9.

[Xihlovo Xa Kona]

[Mimepe leyi nga eka tluka 22]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Kwalomu ka Vantima va 12 wa timiliyoni va yisiwe eAtlantic leswaku va ya tirha tanihi mahlonga

AFRICA

BENIN

Ouidah

Ribuwa ra Mahlonga

[Xifaniso lexi nga eka matluka 22, 23]

Muako wa Maputukezi lowu akiweke hi 1721, sweswi wu tirhisiwa tanihi Muziyamu ya Matimu ya le Ouidah

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Xifaniso xa hlonga ri bohiwile ri pfariwa nomu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

The Door of No Return—ku nga mfungho lowu kombisaka laha vutomi bya mahlonga ya Vantima a byi helela kona

[Xihlovo Xa Kona]