Wanuna Loyi A Mpfampfarhuteke Mepe Wa Misava Hinkwayo
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BELGIUM
Eku sunguleni ka lembe ra 1544, Gerardus Mercator u tikume a ri exitokisini lexi titimelaka xi tlhela xi va munyama endzeni ka xona. A a vona onge u ta fela kwalaho. Ha yini sweswo swi humelele eka mumpfampfarhuti lonkulu wa lembe-xidzana ra vu-16? Leswaku hi kuma nhlamulo ya kona, a hi rhangeni hi ku kambisisa vutomi byakwe ni nkarhi lowu swi humeleleke ha wona.
MERCATOR u velekiwe hi 1512 le Rupelmonde, ku nga hlaluko leritsongo ra le kusuhi na doroba ra Antwerp, eBelgium. U dyondze eyunivhesiti ya Louvain. Endzhaku ka loko a thwasile, u dyondze tidyondzo ta Aristotle, naswona swi nga si ya kwihi, u sungule ku ka a nga ha swi twisisi leswaku hi yihi dyondzo leyi nga ya ntiyiso exikarhi ka tidyondzo ta Aristotle ni tidyondzo ta le Bibeleni. Mercator u tsarile a ku: “Loko ndzi vona leswaku xivono xa Muxe xa buku ya Genesa a xi fambisani ni mavonelo ya Aristotle ni tidyondzo letin’wana ta filosofi, ndzi sungule ku kanakana tidyondzo hinkwato ta filosofi ivi ndzi sungula ku dyondza hi ntumbuluko.”
Leswi Mercator a a nga lavi ku va mutivi wa filosofi, u tshike ku yisa tidyondzo ta yena ta le yunivhesiti emahlweni. Hambiswiritano, u hete vutomi bya yena hinkwabyo a ri karhi a ringeta ku kuma vumbhoni lebyi tiyisekisaka leswaku rungula ra Bibele leri vulavulaka hi ntumbuluko ri pakanisile.
A Sungula Ku Dyondza Ntivo-mbango
Hi 1534, Mercator u sungule ku dyondza tinhlayo, ntivo-tinyeleti ni ntivo-mbango hi ku dyondzisiwa hi mutivi wa tinhlayo Gemma Frisius. Ku engetela kwalaho Mercator a nga ha va a dyondzisiwe ku kovotla hi Gaspar Van der Heyden loyi a a ri mukovotli tlhelo mumpfampfarhuti wa swirhendzevutana. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, vampfampfarhuti a va mpfampfarhuta swifaniso kumbe ku tsala maletere ya ntima, va thayipa leswi a swi endla leswaku ku nga vi ni ndhawu yo tsala rungula ro karhi emepeni. Hambiswiritano, Mercator u tekelele ndlela leyintshwa ya matsalelo ya le Italy leyi a yi vuriwa xiitaliki, leyi vonakeke yi pfuna eku mpfampfarhuteni ka mepe wa misava.
Hi 1536 Mercator a a tirha tanihi mukovotli na Frisius na Van der Heyden va mpfampfarhuta xirhendzevutana lexi yimelaka misava hinkwayo. Matsalelo yo saseka ya Mercator ma hoxe xandla swinene eka ntirho wa vona leswaku wu humelela. Nicholas Crane, mutsari wa manguva lawa wa timhaka ta vutomi bya Mercator, u tsale leswaku hambileswi mumpfampfarhuti un’wana a “koteke ku tsala mavito ya 50 ya tindhawu ta le Amerika eka mepe wa le khumbini lowu ku anama ka wona a ku ringana ni ku leha ka munhu, Mercator u kote ku tsala mavito ya 60 endhawini leyi anameke ku ringana ni swandla swimbirhi leswi pfuriweke”!
Ndlela Leyi Mercator A Veke Mumpfampfarhuti Ha Yona
Hi 1537, Mercator u mpfampfarhute mepe handle ko pfuniwa hi vanhu van’wana, ku nga mepe lowu kombisaka Tiko ro Kwetsima, lowu wu endleke leswaku “Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki ma twisiseka ku antswa.” Hi lembe-xidzana ra vu-16, mimepe ya Tiko ro Kwetsima a ku vuriwa leswaku a yi pakanisi, yin’wana a yo va ni mavito ya tindhawu lama nga hundziki 30, naswona yo tala ya wona a ma tsariwe endhawini leyi hoxeke. Hambiswiritano, mepe wa Mercator wu kombisa mavito ya tindhawu to tlula 400. Ku engetela kwalaho, wu kombisa ndlela leyi Vaisrayele va fambeke ha yona eriendzweni ra vona loko va tsemakanya mananga endzhaku ko Rhurha. Leswi mepe lowu a wu pakanisa, a wu rhandziwa swinene hi vanhu va le nkarhini wa Mercator.
Leswi ntirho wa Mercator a wu rhandziwa swinene hi vanhu, swi endle leswaku a kandziyisa mepe wa misava hinkwayo hi 1538. Emahlweni ka nkarhi wolowo, vampfampfarhuti va mimepe a va ri ni vutivi byitsongo hi ta tiko ra Amerika N’walungu, a va ri vitana Tiko ra le Kule leri nga Tivekiki. Hambileswi vito leri nge “Amerika” a ri ri kona emepeni, Mercator hi yena wo sungula ku ri tirhisa eka tiko ra Amerika N’walungu ni ra Amerika Dzonga.
Mercator u hanye enkarhini lowu vanhu a va valanga emalwandle ni ku tshubula matiko yo tala lamantshwa. Vatluti a va tirhisa rungula leri kanetanaka, leswi a swi endla leswaku ntirho wo mpfampfarhuta mimepe wu tika naswona leswi a swi endla leswaku vampfampfarhuti va hoxa rungula leri hoxeke emepeni. Nilokoswiritano, hi 1541 Mercator u fikelele pakani yakwe ya ku endla “mepe lowu heleleke wa misava hinkwayo wo tlula leyi tshameke yi endliwa.”
Ku Hehliwa Ka Rungula Leri A Ri Tekiwa Ri Lwisana Ni Vukhongeri
Le Louvain, laha Mercator a a tshama kona, a ku ri ni Malutere yo tala. Hi 1536 Mercator u tshandzisane ni Malutere naswona swi tikombe onge nsati wakwe u ve Mulutere hi ku famba ka nkarhi. Hi February 1544, Mercator u khomiwile swin’we ni vanhu van’wana va 42 va le Louvain, va hehliwa hileswaku va tsale “rungula leri kanakanisaka.” Hambiswiritano, swi nga ha endleka leswaku swi ve tano hikwalaho ka buku yakwe ya mepe leyi vulavulaka hi Tiko ro Kwetsima, yi endle leswaku vativi vambirhi va vukhongeri va le yunivhesiti ya le Louvain, ku nga Tapper na Latomus va sungula ku yi kanakana. Vavanuna lava havambirhi va rhangerile eku xaniseni ka muhundzuluxeri wa Bibele, ku nga William Tyndale loyi a dlayiweke le Antwerp hi 1536. Hambiswiritano, Mercator u khomiwile le khokholweni ra Rupelmonde, ra le dorobeni leri a a tshama eka rona.
Antoinette Van Roesmaels, un’wana wa vanhu lava va xanisiweke, u nyikele vumbhoni bya leswaku Mercator a nga si tshama a va kona loko ku hlayiwa Bibele ya Protestente exihundleni. Hambiswiritano, leswi Antoinette yena a veke kona loko ku hlayiwa Bibele yoleyo, u celeriwe a ri karhi a hanya leswaku a fa hi xihluku hakatsongo-tsongo. Mercator u ntshunxiwile endzhaku ka tin’hweti ta nkombo a khomiwile, kambe swilo swa yena hinkwaswo swi tekiwile. Hi 1552, Mercator u rhurhele eDuisburg, le Jarimani, laha vanhu a va nga xanisiwi hikwalaho ka vukhongeri.
Buku Yo Sungula Leyi Tameleke Mimepe
Mercator u ye emahlweni a sirhelela rungula ra le Bibeleni leri vulavulaka hi ntumbuluko. U vule leswaku u hete nkarhi wo leha a ri karhi a tirha hi matimba leswaku a dyondza kumbe ku xiyisisa swilo hinkwaswo leswi tumbuluxiweke “etilweni ni le misaveni, ku sukela eku sunguleni ku ya fika enkarhini wa namuntlha.” Buku leyi yi tamele tinhlayo ta malembe lawa vanhu va hanyeke eka wona ni rungula ra ntivo-mbango.
Hi 1569, Mercator u kandziyise swiendlakalo swa nkoka swo hlaya leswi sukelaka eka nkarhi wa ku tumbuluxa ku ya emahlweni—xiphemu xo sungula xa rungula rakwe leri vulavulaka hi ntumbuluko xi ni nhloko-mhaka leyi nge Chronologia. Xikongomelo xakwe a ku ri ku pfuna vahlayi vakwe leswaku va twisisa ndhawu ni nkarhi lowu va hanyaka eka wona. Hambiswiritano, leswi Mercator ebukwini yakwe a a katse rungula ra Luther ro sindzisa leswaku vanhu va vukhongeri va khomiwa kahle enkarhini lowu a va xanisiwa ha wona hi 1517, xiphemu lexi nge Chronologia xi katsiwe eka tibuku leti yirisiweke ta Kereke ya Khatoliki.
Eka malembe lama landzeleke, Mercator u hete nkarhi wo leha a ri karhi a mpfampfarhuta ni ku kovotla swilo leswi a swi tirhisiwa leswaku ku gandlisiwa mimepe ya rungula rakwe lerintshwa ra ntivo-mbango. Hi 1590 Mercator u hlaseriwe hi vuvabyi byo oma swirho lebyi n’wi siyeke a nga ha koti ku vulavula ni ku lamala rihlanguti ra ximatsi, leswi endleke leswaku swi n’wi tikela swinene ku yisa ntirho wakwe emahlweni. Hambiswiritano, a a tiyimisele ku ya emahlweni ni ntirho wakwe ku kondza wu hela, naswona u ye emahlweni na wona kukondza a fa hi 1594 a ri ni malembe ya 82. Rumold n’wana wa Mercator u hetise mimepe ya ntlhanu leyi a yi nga si hela. Mimepe leyi hlengeletiweke leyi heleleke ya Mercator yi kandziyisiwe hi 1595. A ku ri mimepe yo sungula leyi hlengeletiweke leyi vitaniwaka atlilasi.
Buku leyi nge Atlilasi ya Mercator yi tamele ndzima yo sungula ya buku ya Genesa, leyi seketelaka Rito ra Xikwembu loko ri kanetiwa hi vativi va filosofi. Mercator u vitane ndzima yoleyo “pakani ya ntirho wa mina hinkwawo.”
“Mumpfampfarhuti Lonkulu Swinene Wa Le Nkarhini Wa Hina”
Buku leyikulu leyi nge Atlilasi yi kandziyisiwe hi Jodocus Hondius hi 1606, yi kandziyisiwe hi tindzimi to tala naswona ku xavisiwe tikopi to tala. Abraham Ortelius, loyi a nga mumpfampfarhuti wa lembe-xidzana ra vu-16, u ndhundhuzele Mercator tanihi “mumpfampfarhuti lonkulu swinene wa le nkarhini wa hina.” Sweswinyana, Nicholas Crane loyi a nga mutsari u hlamusele Mercator tanihi “wanuna loyi a mpfampfarhuteke pulanete hinkwayo ya misava.”
Ndzhaka leyi ya Mercator ya ha tirhisiwa ni le nkarhini wa hina. Hi xikombiso, nkarhi ni nkarhi loko hi lavisisa swo karhi eka atlilasi kumbe hi pfulela Muchini wo Komba Mimepe, ha pfuneka eka mintirho ya Mercator, wanuna loyi a nga rivalekiki loyi a heteke vutomi byakwe hinkwabyo a ri karhi a lava ku tiva nkarhi ni ndhawu leyi a hanyaka eka yona eka swilo leswi tumbuluxiweke hi Xikwembu.
[Bokisi leri nga eka tluka 21]
MERCATOR—MUKAMBISISI WA BIBELE WA MIGINGIRIKO
Mercator a a tshemba leswaku misava yi ta va ndhawu leyi nga ni ku lulama, ku rhula ni ku va leyi fuweke. U tsale nhlamuselo leyi nga kandziyisiwangiki mayelana ni tindzima 1-11 ta buku ya Varhoma laha a kombiseke leswaku dyondzo ya Ma-calvin ya ku kunguhateriwa yi hoxile. Lexi tsakisaka u tlhele a kaneta Martin Luther ivi a vula leswaku ku engetela eka ripfumelo, mintirho i ya nkoka leswaku munhu a ponisiwa. Mercator u tsale papila leri vulaka leswaku xidyoho “a xi humi eka tipulanete kumbe mboyamelo wo karhi wa swilo leswi tumbuluxiweke hi Xikwembu, kambe xi huma eka ntshunxeko lowu munhu a nyikiweke wona.” Eka papila ra yena u ale dyondzo ya Rhoma Khatoliki ya ku hundzuka ka xinkwa ni vhinyo, a vula leswaku marito ya Yesu lama nge, “lowu i miri wa mina” a ma fanelanga ma tekiwa ma ri ya xiviri, kambe ma fanele ma ri yo fanekisela.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
MIMEPE YA MERCATOR
Xana u tshame u ringete ku andlala kamba ra lamula? I ntiyiso leswaku a swi olovi ku ri andlala handle ko onha xivumbeko xa rona. Xikombiso xolexo xi kombisa xiphiqo lexi vampfampfarhuti va mimepe va langutaneke na xona, ku nga ku mpfampfarhuta mepe wa misava hinkwayo emepeni lowu andlariweke. Mercator u tlhantlhe xiphiqo xexo hi ku ta ni endlelo rin’wana leri sweswi ri vuriwaka mimepe ya Mercator. Eka endlelo rero ku ni mintila leyi kombisaka tidigri ku suka a ikhweyita ku ya exiphen’wini xa le n’walungwini ni xa le dzongeni swa misava naswona ya ringana. Hambileswi endlelo leri ri onhaka mimpfhuka ni mimpimo ya tindhawu ta misava (ngopfu-ngopfu ku ya exiphen’wini xa le n’walungwini ni xa le dzongeni), ri pfune ngopfu eka ntirho wa vampfampfarhuti. Mepe wa misava wa Mercator lowu andlariweke lowu mpfampfarhutiweke hi 1569 wu ve lowu humeleleke swinene lerova wu endle leswaku a ndhundhuzeriwa swinene tanihi mumpfampfarhuti. Entiyisweni endlelo ra yena ra ha tirhisiwa ninamuntlha eka mimepe ya malwandle ni le ka Michini yo Komba Mimepe ya manguva lawa.
[Xifaniso]
Endlelo ra Mercator ri nga fanisiwa ni nchumu lowu fanaka ni xiphayiphana xo koma lowu pandziweke hi le xikarhi ivi ku andlariwa mepe wa misava hinkwayo eka wona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]
Mepe wa Mercator wa Tiko ro Kwestima lowu mpfampfarhutiweke hi 1537, a wu kombisa mavito ya tindhawu to tlula 400
[Xifaniso lexi nga eka tluka 20, 21]
Mepe wa Mercator wa misava hinkwayo lowu mpfampfarhutiweke hi 1538
Xiya “AMERI CAE” eka matiko-nkulu hamambirhi ya Amerika
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 19]
Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]
Both maps: From the American Geographical Society Library, University of Wisconsin-Milwaukee Libraries