Xana Wa Swi Rhandza Swikowa?

TIHOSI ta le Egipta wa khale a ti teka swikowa tanihi switshongo. Swi ve swakudya swa le vuhosini. Varhoma a va vula leswaku swikowa i swakudya swa swikwembu naswona a swi dyiwa ntsena hi minkarhi yo hlawuleka. Magriki ya khale a ma endla minkhuvo ya swikowa naswona a ma tshemba leswaku swi ma nyika matimba yo hlula enyimpini.

Kambe namuntlha swikowa a swi dyiwi hi vanhu vo hlawuleka ntsena. Vanhu emisaveni hinkwayo va swi dya. Ku vuriwa yini hi wena? Loko u rhandza swikowa, xana wa swi tiva leswaku u dya yini? Xana swikowa i swiharhi, matsavu kumbe swin’wana? Swi byariwa njhani? Xana swi aka miri? Naswona loko u swi vona enhoveni, u fanele u endla yini?

Leswi mina ni nsati wa mina a hi lava ku tiva tinhlamulo, hi suke eSydney le Australia hi ya edorobeni ro saseka ra Mittagong leri nga edzongeni endhawini leyi nga tintshava ya New South Wales. A hi kongome kwihi? Epurasini ra swikowa ra Noel Arrold.

Ku Byala Swikowa

Noel wanuna wa matimba wa le Australia i mutivi wa swilo leswitsongo leswi hanyaka tlhelo mutshila wa swikowa. U dyondzele ku byala swikowa ematikweni yo hlayanyana a nga si tlhelela eAustralia leswaku a ya sungula bindzu ra swona. Loko a hlamusela u ri: “Swikowa i muxaka wa swivumbiwa leswi katsaka furhe. Eku sunguleni vativi va vutomi a va ehleketa leswaku swikowa i swimilana kambe sweswi ha swi tiva leswaku swi hambanile swinene ni swimilana.

“Hi xikombiso, swikowa a swi kumi swakudya swa swona hi ku tirhisa dyambu hilaha swimilana leswin’wana hinkwaswo swi endlaka hakona. Swa mila endhawini leyi nga riki na dyambu. Swi humesa khemikhali leyi hundzukaka swiaka-miri, naswona swiaka-miri sweswo hi swona leswi swi tirhisaka ku humesa swakudya. Leswi swi endla leswaku swi hambana ni swiharhi. Leswi swikowa swi nga riki swimilana kumbe swiharhi, vativi va vutomi va vula leswaku swi wela eka ntlawa wa swona swi ri swoxe ku nga ntlawa wa fungi.”

Noel u ye emahlweni a ku: “Enhoveni swikowa leswikulu swi humesa timiliyoni ta tisele letitsongo leti hlanganaka ni tisele tin’wana ta swikowa ivi swi mila. Swikowa swi kula kahle loko . . . tisele leti ti va endhawini leyi titimelaka, leyi tsakamaka naswona yi nga ni swakudya swo tala. Vanhu lava swi byalaka ni ku swi xavisa va ringeta ku swi byala etindhawini letinene leswaku va kuma ntshovelo lowunene.”

Loko hi ri karhi hi valanga, Noel u hlamusele leswaku mixaka ya swikowa yi fanele yi byariwa etindhawini leti hambaneke. Hi xikombiso, swikowa swo basa swi toloveleke ngopfu emisaveni hinkwayo naswona swi mila ngopfu emapurasini lama cheriweke manyoro. Mixaka yin’wana yi mila laha a ku byariwe swimilana, laha ku lahliwaka vudyangwana ni laha ku nga ni mungu. Eka magidi ya mixaka ya swikowa leswi tiviwaka, ku byariwa ku tlhela ku xavisiwa mixaka ya 60 ntsena.

Noel u byala swikowa swakwe ehansi ka buloho ra xiporo xa khale lexi nga ha tirhisiwiki ekusuhi ni le Mittagong. U ri: “Ku tshama ku ri karhi ku tsakama naswona i ndhawu leyinene yo byala swikowa.” Kwalaho hi vona minkwama yo hambana-hambana, swibya swo byala eka swona ni mabodlhela, laha ku byariweke mixaka hinkwayo ya swikowa leswi nga ringaniki. Swikowa swin’wana swi hi tsundzuxa swiluva leswi rhumbukaka; swin’wana onge i nyandza ya swiluva kumbe swambhulele swo koma swi tlhela swi bumbula. A hi tsakisiwa hi mivala ya swona yo saseka.

Nantswo Wa Swikowa

Noel wa hlamusela: “Vanhu vo tala va rhandza swikowa leswi nga tolovelekangiki, hambileswi va nga ma tiviki ma swekelo ya swona. Kambe swa olova ku swi sweka. Vanhu van’wana va swi tsemelela leswaku va swi katinga, va swi hoxa eka xiculu, saladi kumbe va swi hlanganisa ni xinyunyeteri lexi vuriwaka barbecue. Mina ndzi tsakisiwe hi swikowa leswi vuriwaka oyster leswi a swi katingiwe hi mafurha. Swikowa leswi vuriwaka shiitake swi ni nantswo wa nyama leyi nandzihaka loko swi pfanganisiwe ni mandza.”

Swikowa leswi dyiwaka swi ni rihanyo naswona swi ni tiphrotheyini, timinerali ni tivhithamini. Mixaka yin’wana ya swona ya kwalomu ka 2 000 yi tiveka tanihi hi mirhi leyi tshungulaka. Ndzavisiso wa vutshunguri wu kombisa leswaku swikowa swi tirhiseriwa vutshunguri byo tlula 100 ku katsa ni khensa, vuvabyi bya xivindzi, AIDS, vuvabyi bya Alzheimer ni vuvabyi bya cholesterol.

Hambiswiritano, ku hlengeleta swikowa swa le nhoveni swi nga va ni khombo. Swikowa leswi vuriwa Amanita phalloides swi languteka ku fana ni leswi tolovelekeke kambe swa dlaya. Xisweswo, landzela nawu lowu: “U nga tshuki u dya swikowa swa le nhoveni handle ka loko vatshila va swona va vula leswaku a swi na khombo! Swikowa leswi byariwaka ni ku xavisiwa a swi na khombo. Kahle-kahle i swakudya swo nandziha leswi eku sunguleni a swi ri swa le vuhosini.

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

NTUMBULUKO WA SWIKOWA

Swikowa swa le nhoveni swi tala ku mila laha ku holeke, ku tsakamaka, ku nga ni makhwati, laha ku nga ni mirhi leyi feke, swimilana ni laha ku nga ni quva ra swiharhi. Swin’wana swi kula kahle loko swi mile laha ku nga ni mirhi. Swi tiwundla hi timitsu ta mirhi, loko hi hala tlhelo mirhi yoleyo na yona yi pfuniwa hi swakudya leswi swikowa swi swi humesaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

LESWI U FANELEKE U SWI TIVA HI SWIKOWA

• Phutsela swikowa hi phepha kumbe lapi kutani u swi veka exigwitsirisini. Papalata ku swi veka ekusuhi ni swilo leswi nga ni nun’hwelo wo karhi hikuva swi wu tswonga hi ku olova.

• Loko u lava ku dya swikowa u nga swi swekanga, swi sule hi lapi ro tsakama kumbe u swi hlantswa hi mati ivi u swi omisa hi lapi. U nga swi veki ematini nkarhi wo leha.

• Loko u sweka swikowa, tirhisa bulachi leyi olovaka leswaku u susa thyaka.

• U nga swi vandli—swikhumba swa swona swa nandziha naswona swi ni rihanyo!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Swikowa swi hlayisiwa eka kamara leri, laha mahiselo ni ku titimela ka kona swi lawulekaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Swikowa swin’wana swi fana ni swiluva swo saseka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Swikowa leswi katingiweke leswi cheriweke tiherekisi leti vondziweke, matluka ya xipinachi, xinyalana ni matluka ya nyala lama tsemeleriweke

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Courtesy of the Mushroom Information Center

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]

Top: Courtesy of the Mushroom Information Center; bottom: Courtesy of the Australian Mushroom Growers Association