Vativi Va Tinyeleti Va Le Malembeni Ya Le Xikarhi

SE I khale vanhu va hlamarisiwa hi dyambu, n’hweti ni tinyeleti. Hi ku xiyisisa laha swilo leswi swi yimeke kona ni ndlela leyi swi fambaka ha yona, vanhu va kote ku tiva masiku, tin’hweti ni malembe.

Maarabu a ku ri van’wana lava kambisiseke xibakabaka nivusiku. Swilo swi sungule ku twisiseka kahle etimhakeni ta sayense le Vuxa-xikarhi hi lembe-xidzana ra vukaye C.E., naswona vativi va tinyeleti lava vulavulaka Xiarabu va nkarhi wolowo a va tekiwa tanihi vativi-nkulu va tinyeleti. Leswi va swi tshubuleke swi pfunile swinene eka sayense leyi kokeke rinoko ra vanhu vo tala. A hi voneni ndlela leyi swi pfuneke ha yona.

Vativi-nkulu Va Tinyeleti

Hi lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vunhungu C.E., dyondzo ya Mamoslem yi hangalakele evupela-dyambu ku suka eArabiya, yi ya eAfrika-n’walungu, eSpaniya ni le vuxeni ku ya fika eAfghanistan. Swidyondzi swa le tindhawini leti swi tirhise ndzavisiso lowu endliweke khale ePeresiya ni le Grikiya, ku nga matiko lawa a ma kuceteriwa hi Babilona na Egipta.

Kutani hi lembe-xidzana ra vukaye, matsalwa ya nkoka ya sayense ma hundzuluxeriwe hi Xiarabu, ku katsa ni leswi kumiweke hi Ptolemy, mutivi wa tinyeleti wa Mugriki.a Mufumi la humaka endyangwini wa Abbasid, loyi ntlhandlamano wa vona wo fuma a wu sukela eAfghanistan ku ya fika eLwandle ra Atlantic, u kombele matsalwa ya Xisanskrit eIndiya lawa a ma ri ni rungula ro tala leri vulavulaka hi tinhlayo, dyondzo ya tinyeleti ni swin’wana swa sayense.

Mamoslem a ma yi teka yi ri ya nkoka dyondzo ya tinyeleti. Ha yini? Xivangelo xin’wana hileswi a yi fambisana ni vugandzeri bya wona. Mamoslem ma tshemba leswaku ma fanele ma languta eMecca loko ma khongela naswona vativi va tinyeleti a va swi kota ku komba laha Mecca yi nga kona ku nga khathariseki leswaku va le kwihi. Hi lembe-xidzana ra vu-13, etindlwini tin’wana ta vugandzeri bya Mamoslem a ku thoriwa mutivi wa tinyeleti la nga ni ntokoto kumbe muwaqqit, ku pfuna vagandzeri va kona leswaku va khongela hi ndlela leyi a va yi teka yi faneleka. Hi ku tirhisa rungula ra vona, vativi va tinyeleti a va kota ku tiva masiku ya swiendlakalo swa vukhongeri ni mikhuva ya kona, yo tanihi nkarhi wo titsona swakudya hi n’hweti leyi vuriwaka Ramadan. Ku engetela kwalaho, a va kota ku pfuna vaendzi lava yaka eMecca leswaku va tiva mpfhuka lowu va nga ta wu famba ni ku tirhisa ndlela leyi hatlisaka.

Nseketelo Wa Hulumendhe

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vukaye, le Baghdad xichudeni xin’wana ni xin’wana a xi fanele xi yi dyondza dyondzo ya tinyeleti. Mufumi la vuriwaka al-Ma’mūn u simeke muako lowu van’wasayense a va wu tirhisela ku vona tipulanete kwalaho a tlhela a aka wun’wana ekusuhi ni le Damaska. Ntlawa wakwe lowu a wu ri ni vutshila eka ntivo-mbango ni tinhlayo, wu kambisisile, wu ringanisa ni ku kuma ku hambana eka rungula leri kumiweke eka Vaperesiya, Maindiya ni mindhavuko ya vativi va tinyeleti va Magriki. Miako ya van’wasayense a yi tlhela yi akiwa emadorobeni man’wana lama nga eVuxa-xikarhi.b

Swidyondzi leswi a swi tirha etindhawini toleto a swi kuma vuyelo lebyi tsakisa. Hi xikombiso, eku sunguleni ka va-1031 Abu Rayhan al-Bīrūnī u vule leswaku swi nga endleka tipulanete ti rhendzeleka hi xivumbeko xa tandza ku nga ri xa bolo.

Ku Pima Misava

Ku andza ka dyondzo ya Mamoslem swi endle leswaku ku endliwa mimepe leyi vanhu va nga ta yi tirhisa loko va teka maendzo. Vanhu lava endlaka mimepe yoleyo a va tikarhatela ku endla mimpimo leyi pakanisaka naswona hakanyingi a va humelela. Mufumi al-Ma’mūn u rhumele mintlawa yimbirhi ya vakambisisi ekwandzasini ra Siriya leswaku ku kumiwa mpimo lowu pakanisaka ni ku tiva tidigri leti nga kona exikarhi ka tilayini ta mepe wa misava. Hi ku tirhisa switirhisiwa swo kambisisa swilo swa le mpfhukeni, mintlawa yoleyo yi fambe hi tindlela to hambana kukondza yi xiya leswaku ku ni ku cinca kun’we eka North Star. A yi anakanya leswaku mpfhuka lowu yi wu fambeke wu ringana ni xiphemu xin’we eka swa 360 swa xirhendzevutana xa misava hinkwayo. Mpfhuka lowu va wu kumeke wa xirhendzevutana xa misava a ku ri tikhilomitara ta 37 369—ku nga mpfhuka lowu lavaka ku ringana ni lowu nga wa ntiyiso, lowu ku nga tikhilomitara ta 40 008!

Miako yin’wana ya le Vuxa-xikarhi leyi nga ni titheleskopu letikulu a yi ri ni switirhisiwa leswi rharhanganeke swo tanihi—ti-quadrant, ti-sextant, ti-sundial ni swin’wana leswi a swi tirhisiwa ku kambisisa swilo swa le mpfhukeni. Switirhisiwa swin’wana a swi ri swikulu. Vaaki va miako yoleyo va vule leswaku loko xitirhisiwa xa kona xi ri xikulu xi kota ku pakanisa.

Ndzhaka Leyi Siyiweke Hi Vativi Va Tinyeleti Va Le Malembeni Ya Le Xikarhi

Leswi vativi va tinyeleti va le malembeni ya le xikarhi va swi fikeleleke swa hlamarisa. Va thye tinyeleti leti nga mintlawa mavito va tlhela va tsala ni ndlela leyi ti langutekaka ha yona, va endla tikhalendara leti pakanisaka, va pima ku bola ka dyambu naswona va ye emahlweni va antswisa matwisiselo ya vona ya swilo swa le mpfhukeni. A va kota ku komba laha dyambu, n’weti ni tipulanete ta ntlhanu swi nga kona nkarhi wun’wana ni wun’wana ninhlikanhi kumbe nivusiku—ku nga swilo swa nkoka leswi pfunaka eku tluteni. Nakambe a va tiva nkarhi ni ku antswisa khalendara hi ku xiyisisa laha swilo swa le mpfhukeni swi nga kona.

Rungula leri ra vativi va tinyeleti va Maarabu, a ri ta kota ku tlhantlha rungula leri nga pakanisiki ra xifaniso lexi kovotliweke xa vuako hinkwabyo xa Ptolemy. Kambe a va nga swi twisisi leswaku dyambu hi rona ri kumekaka exikarhi ka tipulanete tin’wana ku nga ri misava. Hambiswiritano, a va yi tsala ehansi ndlela leyi tinyeleti a ti famba-famba ha yona naswona leswi va swi kumeke swi va pfune swinene vanhu lava kambisiseke tinyeleti endzhaku ka vona emisaveni hinkwayo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 19]

XITIRHISIWA LEXI TIRHAKA KU FANA NI KHOMPYUTA LEYI NGA NGHENAKA EXIKHWAMENI

Xitirhisiwa lexi vuriwaka astrolabe xo kambisisa swilo swa le mpfhukeni lexi tirhisiweke endzhaku ka sextant, a ku vuriwa leswaku hi “xona xa nkoka loko theleskopu yi nga si va kona.” Van’wasayense va le malembeni ya le xikarhi le Vuxa-xikarhi, a va tirhisa xitirhisiwa lexi leswaku va tlhantlha swiphiqo malunghana ni nkarhi ni laha swilo swa le mpfhukeni swi nga kona.

Astrolabe a yi ri ni xifaniso xo saseka xa le xibakabakeni lexi mpfampfarhutiweke lexi a xi endliwe hi nsimbi. Tidigri kumbe tiawara ta siku, a swi tsariwa ematlhelo. A yi ri ni ximhandzana lexi rhendzelekaka lexi kombaka leswaku nyeleti yi tlakuke ku fikela kwihi loko xitirhisiwa xolexo xi tlakuseriwe ehenhla. Kutani vuyelo bya kona a byi vonaka laha ximhandzana lexi a xi komba kona, ku fana ni endlelo ra slide rule.

Xitirhisiwa lexi xa astrolabe lexi a xi tirha hi tindlela to hambana-hambana, a xi pfuna vatirhisi va xona leswaku va vona tinyeleti, va tiva nkarhi wa ku huma ni ku pela ka dyambu, va tiva laha Mecca yi nga kona, va kambisisa tiko, va hlayela ku tlakuka ka swilo ni ku kuma ndlela. Hi nkarhi wolowo, a ku ri xitirhisiwa lexi tirhaka ku fana ni khompyuta lexi nga nghenaka exikhwameni.

[Swifaniso]

Astrolabe ya hi lembe-xidzana ra vu-13

Astrolabe quadrant ya hi lembe-xidzana ra vu-14

[Swihlovo Swa Kona]

Astrolabe: Erich Lessing/Art Resource, NY; astrolabe quadrant: © New York Public Library/Photo Researchers, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xifaniso xa lembe-xidzana ra vu-16 lexi kombisaka vativi va tinyeleti va le Turkey lava tirhisaka maendlelo lama sunguriweke hi swidyondzi swa le Arabu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Vativi va tinyeleti a va hlayisa rungula ra ku famba-famba ka tipulanete eka tibuku leti a ti kumeka ematikweni ya Mamoslem

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Bolo leyi kombisaka xibakabaka ya 1285 C.E.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Matluka ya buku ya Xiarabu leyi tsariweke hi mutivi wa tinyeleti, ‘Abd al-Raḥmān al-Sufi, kwalomu ka 965 C.E.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 17]

Pages 16 and 17: Art Resource, NY

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 18]

Manuscript: By permission of the British Library; globe: © The Bridgeman Art Library