Ku Endliwa Ka Mepe Wa Matilo—Enkarhini Lowu Hundzeke Ni Sweswi

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE NETHERLANDS

KU VONA tinyeleti ti hangalake exibakabakeni xa ntima wa vhelivheti, hakanyingi swi siye munhu a tikhome xilepfu, naswona ematin’wini hinkwawo, swi n’wi susumetele leswaku a ndhundhuzela Muvumbi hikwalaho ka ku xonga loku. Khale ka khaleni, mutlhokovetseri un’wana u tshame a ku: “Matilo ma twarisa ku vangama ka Xikwembu; ni xibakabaka xi vula ntirho wa mavoko ya xona.” (Pisalema 19:1) Hambiswiritano, vanhu va khale lava kambisisaka xibakabaka ni vusiku a va vonanga ku xonga ntsena.

Ku Vona Swilo Swin’wana eXibakabakeni

Eminkarhini leyi hundzeke, vativi va tinyeleti va lemuke leswaku tinyeleti hinkwato ti vonaka ti famba hi ndlela leyi hlelekeke. Hambiloko tinyeleti ti ri karhi ti famba exibakabakeni, ti suka evuxeni ti ya evupela-dyambu, a ti wu cincanga mpfhuka lowu nga kona exikarhi ka tona.a Hi marito man’wana, evusikwini byin’wana ni byin’wana, a ku vonakala mintlawa leyi fanaka ya tinyeleti. Tanihi leswi munhu a a lava leswaku loko a languta mavoningo lawa ya ntsandza-vahlayi, a vona nhleleko wo karhi, u sungule ku avanyisa tinyeleti ti va hi mintlawa. Loko u ku whiii, u languta, mintlawa leyi yi fana ni swiharhi, vanhu kumbe swilo swo karhi leswi nga hanyiki. Leyi hi yona ndlela leyi endlelo ra ku thya minhlengeleto ya tinyeleti mavito, ri sunguleke ha yona.

Minhlengeleto yin’wana ya tinyeleti leyi hi yi tivaka namuntlha yi thyiwe mavito ro sungula, le Babilona wa khale. Yin’wana ya yona hi leyi ya 12 leyi vuriwaka zodiac. Minhlengeleto leyi a yi ri ya nkoka—naswona ya ha ri ya nkoka—eka vungoma bya swilo swa le mpfhukeni, eka ku hlahluva hi ku tirhisa tinyeleti leti ku vuriwaka leswaku ta nghenelela hi ndlela yo karhi etimhakeni ta vanhu. Kambe, Bibele ya ku sola ku hlahluva hi ku tirhisa tinyeleti. (Deteronoma 18:10-12) Kambe, vagandzeri va Yehovha Xikwembu a a va swi tiva leswaku ku ni minhlengeleto ya tinyeleti. Hi xikombiso, buku ya Yobo leyi kumekaka eBibeleni, yi vulavula hi Yehovha tanihi loyi a “endla[ka] nhlengeleto wa tinyeleti wa Axi, nhlengeleto wa tinyeleti wa Kesili, ni nhlengeleto wa tinyeleti wa Kima.”—Yobo 9:9.

Mavito ya minhlengeleto yo tala ya tinyeleti lawa hi ma tivaka namuntlha ma huma eka mintsheketo ya Magriki. Mavito yo kota Cepheus, Cassiopeia, Andromeda na Hercules ma ha kumeka eka tichati ta manguva lawa ta tinyeleti.

Tichati Ta Khale Ta Tinyeleti

Kwalomu ka 150 C.E., Ptolemy, mutivi wa tinyeleti wa Mugriki hi ku katsakanya u tsale leswi vativi va tinyeleti a va swi tiva malunghana ni tinyeleti enkarhini wakwe. Nkatsakanyo wolowo, wu nga ni xihloko lexi nge Almagest, wu ni nxaxamelo wa 48 wa minhlengeleto ya tinyeleti. Tichati ni tiatlilasi ta xibakabaka leti endliweke eka malembe-xidzana lama landzeleke endzhaku ka Ptolemy hi ntolovelo ti ni 48 wa minhlengeleto leyi fanaka ya tinyeleti. Entiyisweni, nhlayo ya minhlengeleto ya tinyeleti a yi cincanga kukondza ku fika malembe ya kwalomu ka lembe-xidzana ra vu-16.b Endzhakunyana, ku engeteriwe 40 wa minhlengeleto yin’wana ya tinyeleti. Hi 1922, International Astronomical Union, yi amukele nxaxamelo wa minhlengeleto ya tinyeleti ya 88 ximfumo.

Handle ka minhlengeleto ya tinyeleti, buku ya Ptolemy yi katsa nxaxamelo wa tinyeleti leti tlulaka 1 000, naswona yi ni rungula leri vulavulaka hi ku vangama ka tona ni laha ti kumekaka kona exibakabakeni. Ptolemy a nga vulavuli ntsena hi laha tinyeleti ti kumekaka kona eka vuanamo ni ku leha ka xibakabaka, kambe u engetela ni vuxokoxoko byin’wana. Hi xikombiso, nyeleti yin’wana eka nhlengeletano wa tona wa Ursa Major, kumbe Great Bear, yi hlamuseriwa tanihi “nyeleti leyi nga eku sunguleni ka ncila,” naswona xivandla xa comet ku vuriwa leswaku xi le “ximatsini xa tsolo ra xinene xa Andromeda.” Hikwalaho, hi ku vula ka buku yin’wana, “mutivi un’wana ni un’wana wa tinyeleti la nga ni vutshila, u fanele a tiva lomu tinyeleti leti ti kumekaka kona exibakabakeni!”

Kambe, ha yini minhlengeleto yo tala ya khale ya tinyeleti yi voniwe exibakabakeni xa le n’walungwini? Mutivi un’wana wa xibakabaka kumbe muendli un’wana wa mepe wa xibakabaka u vula leswaku swi vangiwa hi leswi mukhuva lowu wa ku thya mintlawa yin’wana ya tinyeleti leswaku i minhlengeleto ya tinyeleti, wu sunguleke endhawini ya Mediteraniya, laha xibakabaka xa le n’walungwini xi vonakaka kona. Ku voniwe minhlengeleto ya tinyeleti leyintshwa endzhaku ka nkarhi, loko munhu a sungule ku valanga xibakabaka xa le dzongeni. Minhlengeleto yin’wana ya tinyeleti leyi ya ha ku kumiwaka yi ni mavito yo kota Chemical Furnace, Pendulum Clock, Microscope na Telescope.

“Xibakabaka Lexi Teleke Hi Tinyeleti Ta Vukreste”

Hi 1627, Julius Schiller, xichudeni xa le Jarimani, u kandziyise atlilasi ya tinyeleti leyi nga ni xihloko lexi nge Coelum Stellatum Christianum (Xibakabaka Lexi Teleke Hi Tinyeleti Ta Vukreste). U vone leswaku nkarhi a wu fikile wa leswaku a susa vuhedeni ematilweni. Hikwalaho, a a tiyimisele ku susa swifaniso swa vuhedeni exibakabakeni, a swi siva hi swifaniso swa le Bibeleni. Buku leyi nge The Mapping of the Heavens yi hlamusela leswaku u pandze “matilo ya le n’walungwini ma ya eka Testamente Leyintshwa kutani ya le dzongeni ma ya eka Testamente ya Khale.” “Xivandla xa le dzongeni xa Schiller xi hundzuluxiwile xi va ntlhandlamano wa timhaka leti ku vulavuriwaka ha tona eka Testamente ya Khale—Yobo u teka ndhawu ya Maindiya ni ya Mapeacock, Xivumbiwa lexi nga Hanci tlhelo Munhu xi va Abrahama na Isaka.” EXivandleni xa le N’walungwini, “Cassiopeia yi va Mariya Magadalina, Perseus yi va Mukwetsimi Pawulo, kasi mimfungho ya 12 ya Zodiac yi siviwa hi vaapostola va 12.”

Ku sele nhlengeleto wun’we ntsena wa tinyeleti lowu nga cinciwangiki. Wolowo i Columba (Tuva), ku vuriwa leswaku wona wu yimela tuva leri Nowa a ri rhumeke ku ya kuma ndhawu yo oma.

Mimepe Ya Cinciwa

Hi ku famba ka nkarhi, tichati ta mimepe ti cincile. Hi lembe-xidzana ra vu-17, endzhaku ka ku endliwa ka theleskopu, a ku laveka tichati leti kombisaka hi ku pakanisa laha tinyeleti ti kumekaka kona. Ku tlula kwalaho, mikhaviso yo tala leyi a yi tele eka tichati ta khale yi hume moya kutani yi hetelela yi nyamalarile. Namuntlha, tiatlilasi to tala ti ni tinyeleti, mintlawa ya tinyeleti, tinebula, swirimele ni swilo swin’wana leswi tsakisaka vanhu lava hlalelaka xibakabaka ni vusiku.

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19, ku sungule ku endliwa ka tikhatalogo leti nyikelaka vuxokoxoko lebyikulu. Un’wana wa vamabula-ndlela emhakeni leyi, i mutivi wa tinyeleti wa le Jarimani la vuriwaka Friedrich Wilhelm Argelander. Yena swin’we ni vanhu vo hlayanyana lava a va n’wi pfuna, u sungule ntirho lowukulu wo endla khatalogo ya tinyeleti leti kumekaka exibakabakeni xa le n’walungwini. Hi ku tirhisa theleskopu, va kume tinyeleti ta kwalomu ka 325 000, va tlhela va pima vukulu bya ndhawu leyi ti kumekaka eka yona ni ku vangama ka yin’wana ni yin’wana ya tona. Tanihi leswi ndhawu leyi a va ti hlalela va ri eka yona a yi kumeka eJarimani, edoroba-nkulu ra Bonn, khatalogo yoleyo yi tiviwe tanihi Bonner Durchmusterung (Nkambisio Wa Bonn Lowu Angarhelaka). Yi kandziyisiwe hi 1863. Endzhaku ka ku fa ka Argelander, un’wana wa vapfuni vakwe u ye emahlweni ni ntirho wakwe. U endle mepe wa tinyeleti ta xibakabaka xa le dzongeni kutani a kandziyisa khatalogo yakwe leyi vuriwaka Südliche Bonner Durchmusterung (Nkambisiso Wa Bonn Lowu Angarhelaka Wa Le Dzongeni). Nkambisiso wo hetelela wu kandziyisiwe hi 1930. Wu humesiwe eCordoba, le Argentina. Tikhatalogo leti ta ha ri ta nkoka ku fikela esikwini ra hina.

Namuntlha Ni Mundzuku

Ntirho wa Argelander ni valandzeri vakwe wu tlhandlamiwe hi tikhatalogo to antswa swinene. Hambiswiritano, emalembeni ya sweswinyana, endzhaku ka ku fika ka titheleskopu ta le mpfhukeni, ku endliwe mimepe leyinene leyi nga si tshamaka yi endliwa. Hi ku pfuniwa hi Hubble Space Telescope, sweswi vativi va tinyeleti va endle khatalogo leyi nga ni tinyeleti ta kwalomu ka 15 wa timiliyoni!

Nhluvuko lowu endliweke sweswinyana eku endliweni ka mepe wa matilo i ku humesiwa ka tikhatalogo timbirhi letintshwa hi European Space Agency. Tikhatalogo leti ti sekeriwe eka minkambisiso leyi endliweke hi theleskopu ya sataliti ya le mpfhukeni ya Hipparcos. A ti si va kona tikhatalogo leti pakanisaka ku fana na leti. Ku kandziyisiwe tiatlilasi letintshwa ta tinyeleti, leti sekeriweke eka tikhatalogo leti. Yin’wana ya tona i atlilasi leyi nga ni vuxokoxoko lebyikulu leyi vuriwaka Millennium Star Atlas.

Vito leri ri nga ha tsundzuxa vahlayi va Bibele hi Gidi ra Malembe, kumbe Ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe ka ku rhula, loku boxiweke eBibeleni. (Nhlavutelo 20:4) Enkarhini wolowo, handle ko kanakana vanhu va ta dyondza swo tala hi vuako lebyi chavisaka, lebyi hambi ku ri tiatlilasi letikulu ngopfu ta namuntlha ti ngo byi tsongola ntsena.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Chati ya Tinyeleti ya Apian, 1540

[Xihlovo Xa Kona]

By permission of the British Library (Maps C.6.d.5.: Apian’s Star Chart)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Xivandla xa le dzongeni hilaha xi endleriweke mepe hakona eka lembe-xidzana ra vu-19

[Xihlovo Xa Kona]

© 1998 Visual Language

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Nhlengeleto wa tinyeleti lowu vuriwaka Orion hilaha wu humelelaka hakona eka atlilasi ya manguva lawa

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 27]

Background on pages 25-7: Courtesy of ROE/Anglo-Australian Observatory, photograph by David Malin