Mhofu—Xiharhi Lexikulu Lexi Nga Tolovelekangiki Xa Le Khwatini

“MHOFU i xiharhi xo biha lexi nga tolovelekangiki. Ha yini makatla ni nhloko ya yona swi lehe ngopfu?” Henry David Thoreau, mutsari wa marito wolowo wa hi lembe-xidzana ra vu-19, a hi yena ntsena loyi a vuleke marito yo tano hi mhofu. Leswi mhofu yi hlekisaka naswona va nga riki vangani vanhu lava tshameke va yi vona ekhwatini, vanhu van’wana va ehleketa leswaku yi famba hi ndlela yo biha naswona a yi tlharihanga. Xana sweswo i ntiyiso? Valavisisi va le Amerika N’walungu, Yuropa ni le Asia va tshubule swilo swo tala malunghana ni xiharhi lexi, lexi nga tolovelekangiki.

Ku hava munhu loyi a kanetaka leswaku mhofu i xiharhi lexikulu. Hambileswi yi nga ni milenge yo leha leyi endlaka yi languteka onge a yi fambi kahle, milenge yoleyo yi nga raha ntlhambi hinkwawo wa mahlolwa. Timhofu ti dyondza ku hlambela endzhaku ka masiku ma nga ri mangani ti velekiwile naswona ti tshame ti voniwa ti ri karhi ti hlambela mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ni ku nyupela ematini ti ya ehansi hi timitara leti lavaka ku ringana tsevu leswaku ti ya dya swimilana leswi nga ehansi ka mati.

Mhofu yi nga jikisa mahlo ya yona kutani yi vona xilo lexi nga eku fambeni lexi nga endzhakunyana ka yona handle ko jikisa nhloko ya yona. Nakambe nhompfu ya yona yi kota ku nun’hwetela hi ndlela leyi hlamarisaka. Vakambisisi va vula leswaku leswi tinhompfu ta yona ti nga ekule na kule, yi ni vuswikoti lebyi nga tolovelekangiki byo kota ku landzelela swilo hi ku pakanisa. Nchumu wun’wana lowu hlamarisaka hi switwi swa mhofu i ndlela leyi tindleve ta yona ti twaka ha yona. Tindleve ta yona ti nga kota ku jika hi matlhelo hinkwawo naswona ti nga kota ku twa mimpfumawulo ya timhofu tin’wana leti nga ekule hi tikhilomitara tinharhu.

Marhole ya timhofu lawa mutsari un’wana a ma hlamuseleke tanihi ‘xihadyana lexitsongo lexi hlekisaka,’ ma tala ku lava ku tiva swilo ni ku tshama ma ri eku tlangeni. Timhofu ta ntswele ti sirhelela marhole hi ku ma khathalela hi rirhandzu. Ti nga hlasela nchumu wihi ni wihi lowu lavaka ku vavisa marhole ya tona, ku katsa ni mahlolwa, swinkankanka swin’we ni vanhu. Xo hetelela, loko rhole ri ri ni kwalomu ka lembe naswona mana wa rona a ha ku mitha, u ta ri hlongola leswaku ri ta sungula ku tikhathalela hi roxe.

NDLELA LEYI TI HANYAKA HA YONA EN’WALUNGWINI

Leswi timhofu ti dyaka swimilana ntsena, ti swi kotisa ku yini ku hanya hi xixika? Ndlela yin’wana leyi ti tihanyisaka ha yona i ku dya swakudya swo tala hi ximumu. Timhofu ti dya swimilana leswi ringanaka 23 wa tikhilogiramu hi siku, ku nga khathariseki leswaku swimilana sweswo swi le ndhawini leyi tlakukeke timitara tinharhu kumbe swi le ndzeni ka mati. Ti vuyeriwa swinene eka swakudya sweswo hi ku swi gayela ekhwirini ra swona leri nga ni swiphemu swa mune, xisweswo ti tswonga swiaka-miri leswi lavekaka ni ku aka mafurha emirini. Hambiswiritano, ti langutana ni swiyimo swin’wana swo tika hi xixika.

Maxelo lama titimelaka swinene ni gamboko swi karhata timhofu. Hi xixika, a ti famba-fambi ngopfu leswaku miri wa tona lowu nga ni voya lebyi hlamarisaka wu tshama wu kufumela. Swa ti tikela swinene ku balekela mahlolwa endhawini leyi nga ni gamboko, hambiswiritano vanhu hi vona lava dlayaka timhofu to tala, ngopfu-ngopfu vahloti ni vachayeri va timovha.

Timhofu ti rhandza munyu lowu haxiwaka emagondzweni yo tala lamakulu ya le n’walungwini leswaku wu n’okisa gamboko. Hambiswiritano, leswi ti nga ni voya bya ntima naswona ti talaka ku tsemakanya magondzo loko dyambu se ri perile, swa va tikela vachayeri ku ti vona va ha ri ekule leswaku va papalata ku ti tlumba. Eka timhangu to tano ku fa vanhu ni timhofu to tala.

XIHARHI LEXI RHANDZAKA KU TLANGA

Timhofu ti voniwe ti ri karhi ti tlanga hi ku tlulela eka magandlati loko ma ri karhi ma ta ni ku hlamba eswihlobyeni leswi pfelelaka mati yo hisa ti tsakile. Mhofu ya nkuzi ni ya ntswele ti khomana kahle loko ti ri karhi ti khandziyana naswona ya hlamarisa ndlela leyi ntswele yi ri khathalelaka ha yona rhole ra yona. Marhole lama kurisiwaka emakaya ma kala ma va tolovela swinene lava ma kurisaka. Dok. Valerius Geist u ri: “Xiharhi lexi xo biha lexi nga tolovelekangiki xi dyondza hi ku hatlisa, xi ni rirhandzu naswona xa tshembeka swinene.”

Hambiswiritano hi lexi xilemukiso: Mhofu i xiharhi xo tiyela ni lexi nga ni matimba swinene. Loko wo tshuka u yi vona ekhwatini, yi xixime u tlhela u fambela ekule na yona. Ku fambela ekule na yona i swa nkoka swinene ngopfu-ngopfu loko ku ri ni swirhodyana ekusuhi na yona. Nilokoswiritano, ha ku tiyisekisa leswaku hambiloko u yimele ekule na yona, swi ta ku tsakisa swinene ku langutisa xiharhi lexi lexikulu, lexi nga tolovelekangiki xa le khwatini.