Tinxaka Ta Vanhu

Nhlamuselo: Hi laha ri hlamuseriweke ha kona laha, rixaka swi vula ku avana ka vanhu hi ku lawuriwa hi swihlawulekisi swo karhi swa xivumbeko xa miri leswi swi nga tekeleriwaka ni leswi nga kotaka ku humesa ntlawa wun’wana lowu hambaneke wa muxaka wa vanhu. Hambi swi ri tano, ku fanele ku xiyiwa leswaku mhaka ya leswaku tinxaka to hambana ta swi kota ku nghenela vukati ni ku tswala vana swi kombisa leswaku entiyisweni i ta “muxaka” wun’we, hinkwato i swirho swa ndyangu wa vanhu. Hikwalaho tinxaka to hambana-hambana i xiphemu xa mihlovo-hlovo leyi nga kona eka vanhu.

Xana tinxaka to hambana-hambana ti huma kwihi?

Gen. 5:1, 2; 1:28: “Siku Šikwembu ši v̌umbaka munhu, ši ṅwi endla l’a fanaka ni Šikwembu. Ši v̌a v̌umba wanuna ni wansati; kutani ši v̌a katekisa, ši v̌a tšhya e v̌ito ra v̌anhu, hi siku v̌a v̌umbiweke ha rona.” “Šikwembu ši v̌a katekisa, ši ku ka v̌ona: Tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a.” (Xisweswo vanhu hinkwavo i vatukulu va mpatswa wo sungula wa vanhu, Adamu na Evha.)

Mint. 17:26: “[Xikwembu] hi munhu un’we [Adamu] xi endlile vanhu van’wana hinkwavo leswaku va eneta misava hinkwayo.” (Hikwalaho, ku nga khathariseki leswaku i muxaka wihi wa vanhu lowu endlaka rixaka, hinkwavo i vatukulu va Adamu.)

Gen. 9:18, 19: “Vana v̌a Noa la’v̌a humeke ngalav̌eni a a ri Sem, na Kam, na Yafet; . . . Hi v̌olav̌o v̌ana la’v̌anharu v̌a Noa, kutani hi v̌ona lav̌a misav̌a hikwayo yi nga tala v̌anhu ha v̌ona.” (Endzhaku ka loko Xikwembu xi lovise misava leyi nga chaviki Xikwembu hi ndhambhi ya misava hinkwayo hi siku ra Nowa, vaaki lavantshwa va misava, ku katsa ni tinxaka hinkwato leti tiviwaka namuntlha, va hume eka vana vanharhu va Nowa ni vasati va vona.)

Xana Adamu na Evha a va ri vanhu va ntsheketo ntsena?

Bibele a yi ri seketeli langutelo rolero; vona xihloko-nkulu lexi nge “Adamu Na Evha.”

Xana Kayini u n’wi kume kwihi nsati kasi a ku ri ni ndyangu wun’we ntsena?

Gen. 3:20: “Adam (munhu) a tšhya nsati wa yena e v̌ito ra Eva (v̌utomi), hikuv̌a o v̌e mana wa la’v̌a hanyaka hikwav̌o.” (Hikwalaho vanhu hinkwavo a va ta va vana va Adamu na Evha.)

Gen. 5:3, 4: “Adam a hanya malembe ya 130, kutani a kuma ṅwana l’a fanaka na yena, a ri ni ngohe ya yena, a ṅwi tšhya v̌ito [ra] Seta. Kute loko Adam a kumile Seta, a hanya malembe ya 800, kutani a tŝala v̌ana v̌a v̌av̌anuna ni v̌a v̌av̌asati.” (Un’wana wa vana va Adamu a ku ri Kayini, kutani un’wana wa vana va Adamu va xisati u fanele a ve nsati wa Kayini. Enkarhini wolowo ematin’wini ya vanhu loko vanhu va ha ri ni rihanyo lerinene emirini ni matimba, hi laha swi kombisiweke ha kona hi ku leha ka vutomi bya vona, a swi nga talanga swiphiqo leswi swi vangiwaka hi ku teka xaka ra le kusuhi. Hambi swi ri tano, endzhaku ka malembe ya 2 500 ya matimu ya vanhu, loko xiyimo xa rihanyo ra vanhu xi onhake swinene, Yehovha u nyike Vaisrayele nawu wo sivela ku tekana ka maxaka.)

Gen. 4:16, 17: “Kayin a suka e mahlweni ka Šikwembu, a ya ṭhama e tikweni ra Nod, e v̌ušeni ka Eden. Kutani Kayin a tiv̌a nsati wa yena; [“a tiva nsati wakwe,” leswi vulaka ku n’wi tiva hi vuenti, KJ, RS; “a etlela ni nsati wa yena,” NE] kutani a tika nyimba, a v̌eleka Enok.” (Xiya leswaku Kayini a nga vonananga ro sungula ni nsati wa yena etikweni leri a nga balekela eka rona, onge hi loko a huma endyangwini wun’wana. Ematshan’wini ya sweswo, hi kona kwalaho laha a veke ni vuxaka bya rimbewu na yena leswaku va ta tswala n’wana.)

Xana i yini leswi vangaka tinxaka ti va ni swihlawulekisi swo hambana-hambana?

“Vanhu hinkwavo lava hanyaka va huma eka rixaka rin’we, Homo sapiens [Rixaka ra vanhu], naswona va huma eka ngati yin’we. . . . Ku hambana ka xivumbeko exikarhi ka vanhu ku vangiwa hikwalaho ka leswi ku nga ni ku hambana eka xitekela ni xiyimo xa ndhawu leyi va tshamaka eka yona. Hakanyingi, ku hambana koloko ku vangiwa hi ku hlangana ka swilo leswi swimbirhi. . . . Ku hambana exikarhi ka vanhu va rixaka kumbe lava tshamaka endhawini yin’we hakanyingi i kukulu ku tlula ku hambana loku nga kona exikarhi ka tinxaka kumbe vaaki.”—Huvo ya misava hinkwayo ya vativi va sayense leyi vumbiweke hi UNESCO, leyi tshahiweke eka Statement on Race (New York, 1972, nkandz. wa vunharhu), Ashley Montagu, matl. 149-50.

“Kahle-kahle rixaka ko va xiyenge xa xitekela lexi tinxaka ta vanhu ti avanyisiweke ha xona hi nkarhi wa ku hangalaka ka tona ni misava. Rixaka rin’wana ni rin’wana ri humelele eka rin’wana ra matiko-nkulu ya ntlhanu ya misava. . . . Hakunene vanhu va hambanile hi ku ya hi xitekela hi nkarhi wa xiyimo lexi xa matimu naswona hi nga pima ni ku kambisisa vuyelo bya ku hambana loku hi leswi namuntlha swi veke tinxaka ta khale ta misava. Hi laha hi nga swi langutelaka ha kona, ku hambana ku vonaka ku yelana ni mpimo wa ku tihambanyisa. . . . Loko vukona bya tinxaka byi sungula eka matiko-nkulu, ni ku hlangana ka magidi ya vaaki eka xiyenge xa xitekela emisaveni hinkwayo, ku hambana-hambana ka tinxaka loku hi ku vonaka namuntlha ku simekiwile. . . . Nchumu lowu hlamarisaka eka hina hi leswaku ntlawa wun’wana ni wun’wana wa vanhu wu languteka wu hambanile ehandle kambe endzeni wa fana swinene.” (Heredity and Human Life, New York, 1963, H. L. Carson, matl. 151, 154, 162-3) (Xisweswo, eku sunguleni ka matimu ya vanhu, loko ntlawa wa vanhu wu hambana ni wun’wana ni ku tekana hi xiwona, ku hambana ko karhi ka xitekela ku vonake swinene eka vana va wona.)

Xana Bibele yi dyondzisa leswaku vantima va rhukaniwile?

Langutelo rero ri sekeriwe eka ku twisisa loku hoxeke ka Genesa 9:25, laha Nowa a tshahiweke a ri karhi a ku: “A ku ruketeriwe Kanana. E ka v̌amakwav̌o, o ta v̌a nanḍa wa malanḍa ya v̌ona!” Yi hlaye hi vukheta; a yi vuli nchumu hi muvala wa nhlonge. Ndzhukano wu ve kona hikwalaho ka leswi Kanana, n’wana Hamu a endleke xiendlo lexi tsemaka nhlana lexi a xi lulameriwe hi ndzhukano. Kambe a ku ri vamani vatukulu va Kanana? A ku nga ri vantima, kambe i vanhu lava nga ni nhlonge yo vonikela lava a va tshama evuxeni bya Lwandle ra Mediteraniya. Hikwalaho ka mikhuva ya vona leyo biha, mihivahivana ya vudemona, ku gandzela swifaniso ni ku endla magandzelo hi vana, va avanyisiwe hi Xikwembu, naswona Xikwembu xi nyike Vaisrayele tiko leri a ri ri ra Vakanana. (Gen. 10:15-19) A hi Vakanana hinkwavo lava nga lovisiwa; van’wana va endliwe mahlonga, hi ku hetiseka ka ndzhukano wa vona.—Yox. 17:13.

Xana vantima va hume eka vatukulu vahi va Nowa? “V̌ana v̌a Kuš: [un’wana wa vana va Hamu] Sev̌a, Havila, Sabta, Rahma, Sabteka.” (Gen. 10:6, 7) Endzhakunyana swikombo swa Bibele swi hlamusele Kuxi a ri loyi a hlanganaka na Etiyopiya. Endzhaku Seba u boxiwile loko ku hlamuseriwa vanhu van’wana va le xiphen’wini xa le vuxeni xa Afrika naswona lexi swi nga erivaleni leswaku xi le kusuhi na Etiyopiya.—Esa. 43:3, nhlamuselo ya le hansi eka nkandziyiso wa NW lowu nga ni Tinhlamuselo.

Xana vanhu hinkwavo i vana va Xikwembu?

Ku va vana va Xikwembu a hi nchumu lowu hina tanihi vanhu lava nga hetisekangiki hi wu kumaka hi ku velekiwa. Kambe hinkwerhu hi vana va Adamu, loyi loko a vumbiwe a hetisekile a veke “n’wana wa Xikwembu.”—Lk. 3:38.

Mint. 10:34, 35: “Xikwembu a xi yi hi nghohe; kambe, ematikweni hinkwawo, loyi a xi chavaka a vuya a endla leswi lulameke, xa n’wi tsakela.”

Yoh. 3:16: “Xikwembu xi rhandzile misava swonghasi, xi ko xi nyika N’wana wa xona la nga un’we, leswaku un’wana ni un’wana la pfumelaka ka yena, a nga lovi, kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.” (Xiitaliki i xerhu.) (Ku kombisa ripfumelo ra xiviri eka yena i swa nkoka leswaku hi ta va ni vuxaka ni Xikwembu, lebyi Adamu a byi lahleke. Lunghelo rero ri pfulekele vanhu va tinxaka hinkwato.)

1 Yoh. 3:10: “Ku hambana exikarhi ka vana va Xikwembu ni vana va Diyavulosi, ku nga vonaka hi ndlela leyi: Hileswaku un’wana ni un’wana loyi a nga endliki leswo lulama, kumbe loyi a nga rhandziki makwavo, a hi wa Xikwembu.” (Hikwalaho Xikwembu a xi languti vanhu hinkwavo va ri vana va xona. Hi ku ya hi langutelo ra moya, lava hi vomu va endlaka leswi Xikwembu xi swi solaka i vana va Diyavulosi. Vona Yohane 8:44. Hambi swi ri tano, Vakreste va ntiyiso va kombisa timfanelo ta Xikwembu. Exikarhi ka lava, Xikwembu xi hlawule nhlayo leyi hikiweke leyi nga ta fuma tanihi tihosi na Kreste etilweni. Lava va hlamuseriwa hi Xikwembu tanihi “vana” va xona. Ku kuma vuxokoxoko byin’wana, vona xihloko-nkulu lexi nge “Ku Tswariwa Ra Vumbirhi.”)

Rhom. 8:19-21: “Swivumbiwa hinkwaswo swi langutela, hi ku navela lokukulu, leswaku Xikwembu xi kombisa erivaleni vana va xona. . . . Swivumbiwa leswi swi ta ntshunxiwa na swona evuhlongeni bya leswo bola, ku ta amukela ku ntshunxeka loko kwetsima loku nga ka vana va Xikwembu.” (Ku ntshunxiwa ka vanhu ku ta ta loko “vana va Xikwembu,” endzhaku ka loko va kume vutomi bya le tilweni, va ‘paluxiwile’ tanihi lava endlelaka vanhu swilo leswinene ehansi ka nkongomiso wa Kreste. Endzhaku ka loko vanhu lavo tshembeka emisaveni [lava hlamuseriwaka etsalweni leri tanihi “swivumbiwa”] va ta va va kume ku hetiseka ka vumunhu naswona va ta va va kombise vutshembeki lebyi nga tsekatsekiki eka Yehovha tanihi Mufumi wa Vuako Hinkwabyo, na vona va ta tsakela vuxaka lebyinene bya vana va Xikwembu. Vanhu va tinxaka hinkwato va ta hlanganyela eka leswi.)

Xana vanhu va tinxaka hinkwato va ta kala va va ni vun’we hakunene tanihi vamakwavo?

Eka lava a va ta va vadyondzisiwa vakwe va ntiyiso, Yesu u te: “Hinkwenu mi vamakwavo.” (Mt. 23:8) Endzhaku u engetele a ku: “Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.”—Yoh. 13:35.

Ku nga khathariseki ku nga hetiseki ka vumunhu, vun’we byebyo a byi ri bya xiviri exikarhi ka Vakreste vo sungula. Muapostola Pawulo u tsarile: “A ku na Muyuda kumbe Mugriki, a ku na hlonga kumbe muntshunxeki, a ku na wanuna kumbe wansati, hikuva hinkwenu mi un’we eka Kriste Yesu.”—Gal. 3:28.

Vumakwavo bya Vukreste lebyi nga onhiwangiki hi ku hambana ka tinxaka i bya xiviri exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha eka lembe-xidzana leri ra vu-20. Mutsari William Whalen u vule leswi eka U.S. Catholic: “Ndzi anakanya leswaku xin’wana xa swihlawulekisi swa nkoka leswi nyanyulaka swa [nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha] ku ve endlelo ra yona ra ku ringana ka tinxaka.” Endzhaku ka ku dyondza hi Timbhoni ta Yehovha nkarhi wo leha eAfrika, mutivi wa ntshamisano wa le Yunivhesiti ya Oxford Bryan Wilson u te: “Kumbexana Timbhoni ti humelela swinene ku tlula ntlawa wihi na wihi hi ku andza hikwalaho ka leswi ti heriseke ku vengana ka tinxaka exikarhi ka tona.” Loko yi vika hi nhlengeletano ya matiko hinkwawo ya Timbhoni leti humaka ematikweni ya 123, The New York Times Magazine yi te: “Timbhoni ti hlamarise vaaki va le New York ku nga ri hikwalaho ka nhlayo ya tona ntsena, kambe ni hi ku hambana-hambana ka tona (a ku ri ni vanhu va swiyimo hinkwaswo swa vutomi), ku ka ti nga ri na mhaka leswaku i ta rixaka rihi (Timbhoni to tala a ti ri Manigro) ni mahanyelo ya tona lamanene, yo rhula.”

Ku nga ri khale Mfumo wa Xikwembu wu ta lovisa mafambiselo ya swilo lama nga kona lama nga fambisaniki ni Xikwembu, kun’we ni hinkwavo lava nga n’wi rhandziki Yehovha Xikwembu swin’we ni vanakulobye. (Dan. 2:44; Lk. 10:25-28) Rito ra Xikwembu ri tshembisa leswaku lava nga ta pona va ta va vanhu va le “matikweni hinkwawo, ni le tinxakeni hinkwato, va ri va swivongo hinkwaswo ni va tindzimi hinkwato.” (Nhlav. 7:9) Hi ku hlanganisiwa ndhawu yin’we hi ku gandzela Xikwembu xin’we xa ntiyiso, hi ripfumelo eka Yesu Kreste, ni ku kombana rirhandzu, hakunene va ta endla ndyangu wa vanhu lowu nga ni vun’we.