Democratic Republic of Congo (Kinshasa)

‘Hi fana ni tindzoho ta mavele leti hoxiweke esakeni. Kun’wana ni kun’wana laha hi welaka kona ha un’we-un’we, mpfula yi hetelela yi hi nerile ivi hi andza.’ Marito wolawo ma vuriwe emalembeni yo tlula 50 lama hundzeke hi Mbhoni ya Yehovha yo tshembeka leyi xanisiweke swinene hi valawuri, etikweni leri khale koloko a ri vuriwa Belgian Congo. Ematlukeni lama landzelaka, u ta twa hi ndlela leyi mikateko ya Yehovha leyi fanaka ni mpfula leyi tsakamisaka misava, yi endleke leswaku ku va ni ku andza loku hlamarisaka ka vachumayeri va Mfumo etikweni hinkwaro ra Congo.

Tiko rero, leri sweswi ri vitaniwaka Democratic Republic of Congo, kumbe Congo (Kinshasa), ri kumeka enkaveni wa Afrika.a Ikhweyita yi tsemakanya tiko leri hi le xikarhi naswona vukulu bya rona ri funengetiwe hi makhwati yo tlhuma. Ku kumeka swiharhi swo hambana-hambana emakhwatini ya rona lamakulu ni le timbaleni leti mirhi ya kona yi tsalanganeke. Leswi ri nga ni rifuwo ro tala ra ntumbuluko, i khale ri naveriwa hi matiko yo hambana-hambana, ri hlaseriwa naswona ku lwiwa tinyimpi ta xin’wana-manana eka rona.

Vito leri nge Congo Free State ri simekiwe hi 1885 naswona Hosi Leopold wa Vumbirhi wa le Belgium u ve mufumi tlhelo n’wini wa tiko leri. Hambiswiritano, vanhu va le Congo a va nga ntshunxekanga nikatsongo. Vatirhi va Leopold a va sindzisa vanhu ku tirha, naswona a va va khoma hi tihanyi letikulu leswaku va ta phanga timhondzo ta ndlopfu ni rhaba. Mhaka leyi yi ma hlundzukise swinene matiko ya le Yuropa lama akelaneke na Belgium lerova Leopold a hetelela a wu tshikile mukhuva lowu. Hi 1908, vito leri nge Congo Free State ri cinciwile ri siviwa hi leri nge Belgian Congo, ku nga koloni leyi a yi lawuriwa hi palamendhe ya le Belgium. Tiko ra Congo ri kume ntshunxeko hi 1960.

Vanhu va le Congo va rhandza vukhongeri. Etikweni ku ni tikereke to tala ni swikolo swo dyondzela vufundhisi. Swi tolovelekile ku hlangana ni vanhu lava tivaka matsalwa yo tala ya Bibele. Hambiswiritano, ku fana ni le matikweni man’wana, a swi nga olovi ku simeka Vukreste bya ntiyiso. Kambe, lexi tikiseke timhaka eCongo hi leswaku ku hundze nkarhi wo leha vanhu va nga swi koti ku hambanisa Timbhoni ta Yehovha ni ntlawa wa vukhongeri lowu vitaniwaka Kitawala.

Xiphiqo Xa Ku Tiva Lava Hakunene Va Nga Timbhoni Ta Yehovha

Vito leri nge “Kitawala” ri huma eka rito ra Xiswahili leri vulaka “ku tshikilela, ku lawula kumbe ku fuma.” Hikwalaho ntlawa lowu a wu ri wa tipolitiki naswona xikongomelo xa wona a ku ri ku tintshunxa ehansi ka vulawuri bya Belgium. Van’wana va anakanye leswaku xikongomelo xexo xi nga fikeleriwa hi ku tirhisa vukhongeri. Khombo ra kona, ntlawa wa Kitawala a wu kuma tibuku ta Timbhoni ta Yehovha kutani wu ti hlaya wu tlhela wu ti hangalasa. Tindhawu leti swirho swa wona a swi hlangana eka tona a ti tsariwe marito lama nge “Watch Tower.” Loko Timbhoni ta Yehovha ti sungula ku va kona exifundzheni xa Katanga edzonga-vuxa bya Congo, se a ku ri khale “ntlawa [lowu] wa Watch Tower” wu dumile. Ku hundze makume ya malembe vanhu va ri karhi va anakanya leswaku valandzeri va ntlawa wa Kitawala i Timbhoni ta Yehovha. Kambe a va nga ri tona.

Swirho swa ntlawa wa Kitawala swi soholote tidyondzo ta Bibele leswaku swi seketela mavonelo ya swona ya swa tipolitiki, mikhuva ya swona ya vukholwa-hava ni mahanyelo ya swona yo biha. A swi ala ku hakela swibalo naswona a swi lwisana ni valawuri va tikoloni. Mintlawa yin’wana ya swona a yi hloma yi ya lwa ni valawuri. A swi hlamarisi leswi mfumo wa le Belgium wu yiriseke ntlawa lowu.

Hi 1956, holobye wa Belgian Congo u tsale xihloko eka phepha-hungu, lexi xi ma hlamuseleke kahle masungulo ya ntlawa lowu wa Kitawala. Xihloko lexi a xi vulavula hi Tomo Nyirenda, muaka-tiko wa le Nyasaland (laha sweswi ku nga Malawi), loyi a a tshama eRhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia). Swi tikomba onge Nyirenda u dyondzisiwe ta vukhongeri hi un’wana loyi a hlanganeke ni Swichudeni swa Bibele (leswi namuntlha swi vitaniwaka Timbhoni ta Yehovha) eCape Town, la Afrika Dzonga. Xihloko xexo xi te: “[Nyirenda] u nghene eKatanga [le Congo] hi 1925, . . . a vula leswaku hi yena Mwana Lesa, ‘N’wana wa Xikwembu.’ Leswi vaaka-tiko a va chava ku xanisiwa hi vafi, u tshembise leswaku lava va nga ta n’wi landzela a va nge he karhatiwi hi tin’anga naswona a va nge he hakeli swibalo nakambe a va nge he lawuriwi hi mfumo kumbe hi Kereke. Lava va nga wu amukelangiki nawu wa yena a va vuriwa valoyi, kutani a va biwa va kala va titivala ivi va nwerisiwa ematini loko va ri karhi va sindzisiwa ‘ku khuvuriwa.’ (Enambyeni wun’wana, ku tsavuriwe mintsumbu ya 55.) Endzhaku ka loko Tomo a voniwe nandzu hi ndhuna ya ximutana xin’wana, u kote ku baleka a tlhelela eRhodesia. Leswi valawuri va le Rhodesia a va ri karhi va hlotana na yena hikwalaho ka vanhu lava a va dlayeke, u khomiwile, a avanyisiwa kutani a hayekiwa.”

Hi ku ya hi valawuri va le Belgium, ku nghena hi nsindziso ka Mwana Lesa eKatanga, exikarhi ka lembe ra 1923 ni ra 1925 ku ve masungulo ya ntlawa wa Kitawala eCongo. A ka ha ta hundza makume ya malembe leswaku Timbhoni ta Yehovha ti pfumeleriwa ku nghena etikweni ti tshama.

Leswaku u kota ku twisisa leswaku ha yini a swi tika ku tiva lava hakunene va nga Timbhoni ta Yehovha, i swa nkoka ku twisisa leswaku eAfrika swi tolovelekile ku va ni tikereke leti ti tilawulaka. Van’wana va ringanyeta leswaku ku ni magidi ya tikereke to tano. John S. Mbiti, la nga ni ntokoto hi vukhongeri bya la Afrika, u tsale a ku: “Xiphiqo lexikulu xa Vukreste eAfrika hi leswaku ku ni nhlayo leyikulu ya Tikereke leti avaneke, mintlawa ya vukhongeri ni mimpambukwa. To tala ti huma ematikweni mambe. Tin’wana to tala ti sunguriwe hi Vakreste va la Afrika hi voxe, xivangelo xin’wana hi leswaku a va nga swi lavi ku tshama va ri ehansi ka vulawuri bya varhumiwa lava humaka ematikweni mambe, kasi xin’wana hi leswaku a va lava ku va ni valandzeri va vona, nakambe a va lava leswaku Vukreste byi katsa ndhavuko ni swiphiqo swa la Afrika, ni swivangelo swin’wana swo hambana-hambana.”

Xisweswo a ku ri ni tikereke to tala leti ti tiyimeleke, vunyingi bya tona a ti tekelele tidyondzo ta vukhongeri byo karhi kumbe ti gwinehe eka byona. Hikwalaho leswi ntlawa wa Kitawala a wu swi endla, a wu swi tekelele etikerekeni tin’wana. Kambe, ku va kona ka ntlawa wa Kitawala ku pfulele Vujagana ndlela yo sivela ku simekiwa ka Timbhoni ta Yehovha eCongo. Hambileswi varhangeri va tikereke a va swi tiva kahle leswaku Timbhoni a ti fani ni ntlawa wa Kitawala, va yi seketele hi vomu mhaka ya leswaku a ku na ku hambana exikarhi ka ntlawa wa Kitawala ni Timbhoni ta Yehovha.

Tikereke a ti swi hisekela swinene ku hangalasa mavunwa wolawo. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, tikereke ta Vujagana, a ti ri ni swikhundlha leswi tlakukeke eBelgian Congo, ngopfu-ngopfu Kereke ya Khatoliki. Kambe Timbhoni ta Yehovha a ti nga tiveki, ku nga swona leswi vafundhisi va Vujagana a va lava swona. A va nga swi lavi nikatsongo leswaku Timbhoni ta Yehovha ti va yivela tinyimpfu ta vona.

A nga kona loyi a a kanakana leswaku ntlawa wa Kitawala, lowu hakanyingi a wu vitaniwa ntlawa wa Watch Tower, hi wona a wu pfuxa madzolonga, nhlunga-vuhosi ni ku himpfilitana ka tinxaka ta tiko rero. Kutani vito leri nge Watch Tower ri sungule ku va leri nyenyetsaka eka vaaka-tiko ni valawuri. Sweswo swi endle leswaku lava va lavaka ku tirhela Yehovha eCongo va langutana ni maxangu lamakulu.

Emalembeni ya le mahlweni ko va tiko ri kuma ntshunxeko, Timbhoni ta Yehovha ta le matikweni man’wana ti tsalele valawuri va le Congo hi ku phindha-phindha, ti hlamusela leswaku nhlengeletano ya Watch Tower Bible and Tract Society a yi fambisani nikatsongo ni ntlawa lowu tivitaka Watch Tower. Hambiswiritano, swi teke malembe yo tala leswaku valawuri va kota ku hambanisa ntirho wa vanhu va Yehovha ni wa ntlawa lowu wa vukhongeri lowu sunguriweke etikweni rero. Matshalatshala lama phindha-phindhiweke yo ringeta ku rhumela Timbhoni ta Yehovha eCongo ma be hansi.

Leswi Timbhoni a ti nga pfumeleriwanga ku nghena etikweni, a swi tiveki kahle leswaku hi vahi lava a va ri Timbhoni ta xiviri etikweni. Hambiswiritano, swiviko leswi humaka emarhavini ya le kusuhi na le Congo, swi hi chumbutela katsongo leswi a swi endleka emalembeni wolawo yo tika loko ntirho wa ha sungula. Sweswi a hi kambisiseni swin’wana swa swiendlakalo swa buku ya matimu ya le Congo swa malembe ya 30, leswi hi engeteleke tinhlamuselo to karhi eka swona.

Buku Ya Matimu Ya Le Congo—Swiviko Swa Swiendlakalo Swa Tiko Ku Sukela Hi 1930 Ku Ya Eka 1960

1930: Ku fike papila leri humaka . . . eBelgian Congo ri lava ku tiva hi minkandziyiso.

1932: Hi ni ntshembo wa leswaku hi ku famba ka nkarhi swi ta koteka ku tirha eBelgian Congo ni le tindhawini tin’wana ta Afrika Xikarhi, leti ku nga si chumayeriwaka eka tona.

Ku sukela hi May 1932, rhavi ra Timbhoni ta Yehovha ra Afrika Dzonga ri kombele hi ku phindha-phindha eka valawuri va le Belgium leswaku va pfumelela vatirheli va nkarhi hinkwawo ku nghena eCongo. Swikombelo sweswo swi biwe hi makatla. Hambiswiritano, leswi vanhu va le Rhodesia N’walungu a va rhurhela eCongo, vamakwerhu van’wana va le Rhodesia va swi kotile ku nghena eCongo va tshama swa xinkarhana.

1945: [EBelgian Congo] swi lava xivindzi leswaku munhu a yimela Xikwembu ni mfumo wa le Tilweni. A ku siveriwanga ntirho wa hina ntsena, kambe ni vantima va kwala Congo lava nga swirho swa hina va xungetiwa hi ku rhumeriwa exifundzheni xo karhi, laha va nga ta heta malembe yo hlayanyana va ri vabohiwa hambileswi va pfumeleriwaka ku pfa va famba-famba. Mapapila lawa hi rhumeriwaka wona ma huma eCongo a hi ko tala ma fika eka hina [eRhodesia N’walungu] naswona swi vonaka onge mapapila lawa hi ma rhumelaka a ma fiki lomu ma yaka kona; kambe . . . hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi pfuna vatirhi-kulorhi va Mfumo etikweni leri nga ni vaprista vo tala.

1948: Sweswi ku ni vahuweleri vambirhi va Mfumo lava tshamaka ensin’wini yoleyo naswona va rhumele swiviko swo karhi erhavini ra le Brussels. Hi ni ntshembo wa leswaku siku rin’wana ntirho wu ta pfuleka ensin’wini leyi leyikulu leswaku rungula ra Mfumo ri chumayeriwa kona.

1949: Se ku hundze malembe ntirho wo chumayela wu ri karhi wu endliwa ehansi ka swiyimo swo tika swinene ensin’wini leyi lawuriwaka hi Khatoliki. Emalembeni lama hundzeke, minkarhi yin’wana vaprista a va xupula munhu la nga mbhoni ya Yehovha, hi ku n’wi funyisa buwa ra munyu va nga n’wi nyiki mati, kambe sweswi maendlelo ya vona ma lave ku fana ni ya Nkonaniso wa le Spaniya; va lava leswaku ntirho wa vona wo homboloka wo tshikilela vanhu wu endliwa hi mfumo. Se ku hundze malembe vahuweleri va vantima va pfaleriwe ekhotsweni nkarhi lowu nga pimiwangiki hikwalaho ka leswi va chumayelaka, kasi lexi nyanyisaka xiyimo, va rhumeriwa ekampeni yo hlawuleka ya nxaniso eKasaji, kwalomu ka tikhilomitara ta [500] ku suka aElisabethville [laha sweswi ku nga Lubumbashi]. Va fika va tirhisiwa emintangeni naswona va ni xivundza hileswi va hambanisiweke ni mindyangu ya vona. . . . Va nga ha heta khume ra malembe va ri kwalaho. Hakanyingi, malembe yo tala lawa va ma hetaka va ri voxe, va va va nga swi tivi leswaku va ta ntshunxiwa rini kumbe va ta avanyisiwa rini, kambe va nga ntshunxiwa loko vo landzula vutshembeki bya vona.

Sweswo swi endle leswaku ntirho wu endliwa exihundleni; minhlangano yi khomeriwa exihundleni, naswona tindhawu leti ku hlanganiwaka eka tona ti fanele ti tshama ti ri karhi ti cinca-cinciwa leswaku va nga khomiwi. Ntirho lowukulu wa ku chumayela a wu endliwa hi ku endzela vanhu lava tivekaka hi ku va ni musa swin’we ni le ka vanghana va vona, kambe, hambiloko ku endliwa matshalatshala wolawo, va tele lava xanisiweke. Loko mbhoni yi khomiwa yi hatla yi yisiwa ekampeni ya le Kasaji.

Hi wona nkarhi wolowo, Llewelyn Phillips, la humaka erhavini ra le Rhodesia N’walungu u endzele eBelgian Congo leswaku a ya vulavulela Timbhoni leti xanisiwaka kwale. Ndhuna-nkulu ni van’wana lava tirhelaka mfumo va n’wi yingisile loko a ri karhi a hlamusela leswi ntirho wo chumayela hi Mfumo wu khumbaka swona ni ku hambana loku nga kona exikarhi ka tidyondzo ta Timbhoni ni ta ntlawa wa Kitawala. Siku rin’wana ndhuna-nkulu yi kale yi n’wi vutisa hi ndlela leyi kombisaka leswaku yi twisisa xiyimo xexo, yi ku: “Ndzi ta kuma yini loko ndzo ku pfuna?” A yi swi tiva kahle leswaku Kereke ya Rhoma Khatoliki yi ni rito swinene etimhakeni ta tiko.

1950: Lembe leri hundzeke hi vone xa ncila wa bulubulu ku tlula malembe laman’wana naswona vamakwerhu lava tshamaka eCongo Belge va langutane ni maxangu lamakulu. Eku sunguleni ka lembe ra ntirho, a ku kumiwanga tibuku hinkwato ni mapapila hinkwawo ensin’wini, naswona swi tika ngopfu ku vulavurisana ni mavandlha. Nakambe, hi ti-12 ta January, ndhuna-nkulu yi humese xileriso xo sivela ntirho wa Sosayiti kutani xigwevo xa kona ku va tin’hweti timbirhi ni ndziho wa ti-franc ta 2 000 eka un’wana ni un’wana la tihlanganisaka ni Sosayiti, la yi seketelaka hi ndlela yihi ni yihi kumbe a ri xirho xa yona. Vakandziyisi va Khatoliki va khanile loko va twa xiboho lexi. Endzhaku ka sweswo ku khometeriwe vanhu vo tala. N’wexemu xa kona ku tekiwe minxaxamelo ya mavito ya vanhu eka un’wana la nga tshama a va xirho xa [vandlha] ra le Elisabethville, kutani ma tirhiseriwa ku khoma madzana ya lava va tihlanganisaka ni Sosayiti swin’we ni vasati va vona. Loko vantima va le Rhodesia N’walungu va hete swigwevo swa vona, a va hlongoriwa etikweni, kambe hakanyingi vanghana va vona lava nga vaaka-tiko va le Congo, a va rhumeriwa eKasaji, ekampeni ya nxaniso [leyi nga kwalomu ka 500] wa tikhilomitara ku suka aElisabethville, laha vo tala va ha pfaleriweke kona nisweswi. Vamakwerhu van’wana lava hlongoriweke etikweni, va nyikiwe swakudya leswi nga nyawuriki kutani va sindzisiwa ku famba hi milenge tikhilomitara leti seleke ta 30, ku suka eSakania ku ya endzilakaneni wa Rhodesia N’walungu.

Masiku lawa se ku ni maphorisa yo tala ya le xihundleni naswona loko u kumiwa u ri ni Bibele ntsena, swi ringene ku va u ehleketeleriwa leswaku u mbhoni ya Yehovha.

Ha ha ku twa leswaku vamakwerhu va xisati vambirhi va valungu va le xifundzheni xa Elisabethville va gweviwe masiku ya 45 ekhotsweni, va nyikiwa xigwevo xa malembe manharhu xo va vabohiwa lava nga pfaleriwangiki ekhotsweni, naswona swi ya hi ndlela leyi va tikhomaka ha yona (leswi vulaka leswaku a va nge wu endli ntirho wa Hosi), ku nga leswaku a va fanelanga va kumeka va khome Xihondzo xo Rindza naswona va nga chumayeli. Va nga ha hlongoriwa etikweni rini na rini.

1951: Ku tsariwe swihloko swo tala eka maphepha-hungu ni timagazini ta le Belgium, ku hehliwa timbhoni ta Yehovha swin’we ni Sosayiti ya Watch Tower leswaku va fambisana ni ntlawa lowu vuriwaka “Kitawala” lowu hisekelaka etlhelo eBelgian Congo. Nawu wa le Belgium wu lava leswaku loko munhu a angula eka leswi vuriweke eka xihloko xa phepha-hungu ro karhi kumbe magazini, n’wangulo wolowo wu fanele wu kandziyisiwa eka phepha-hungu kumbe eka magazini wolowo. Hi tirhise lunghelo leri leswaku hi susa swihehlo leswi swihloko leswi swi hehleke ntirho wa Mfumo ha swona naswona n’wangulo wa hina na wona wu kandziyisiwile.

Ku sukela hi January [12], 1949, ntirho wa Sosayiti ya Watch Tower wu yirisiwile eBelgian Congo, naswona timbhoni ta ntiyiso ta Yehovha ti langutane ni maxangu hikwalaho ka swihehlo sweswo swa mavunwa. Ku tsariwe mapapila yo tala ya swivilelo ma kongomisiwa eka holobye wa tikoloni, ma swi veka erivaleni leswaku timbhoni ta Yehovha ni Sosayiti ya Watch Tower a swi fambisani nikatsongo ni ntlawa wa “Kitawala” lowu pfukelaka mfumo, kambe swivilelo sweswo swi biwe hi makatla.

Ku soholota ntiyiso, ku xanisa, ku rihisa, ku ba, ku khotsiwa ni ku hlongola etikweni swi tirhisiwile eBelgian Congo leswaku ntirho wo ‘chumayela Rito’ etikweni wu herisiwa hilaha ku heleleke.

1952: Afrika Xikarhi na yona se yi “fana ni matiko ya vukhomunisi, a yi ngheneki!” Timbhoni ta Yehovha ti tiveka ntsena hala handle ka mindzilakana ya Belgian Congo. Ku yirisiwa ka ntirho wo chumayela etikweni leri lawuriwaka hi Rhoma Khatoliki ku ya emahlweni.

Swiviko swi nga ri swingani leswi pfaka swi kumiwa swi vika hi ta leswi vahuweleri va vantima va langutaneke na swona, ku nga ku hlongoriwa etikweni, ku khotsiwa, ku biwa ni ku tsoniwa swo karhi. Swi vonaka onge etindhawini to tala timbhoni ti hlaseriwa hi ndlela ya tihanyi. Loko vaaka-tiko vo kumeka va ri karhi va chumayela kumbe va ri ni minkandziyiso ya Watchtower va hlongoriwa etikweni va ya tirha etikampeni. Hambiloko munhu a kumeka a ri ni Bibele yinene u tekiwa a ri mbhoni ya Yehovha.

Makaya ya vamakwerhu [volavo] ma tshama ma vekiwe tihlo naswona hakanyingi ma sechiwa. Makwerhu un’wana la vikeke xiviko lexi u te: “[Maphorisa ya le Belgian Congo] a ma etleli hikwalaho ka hina, kambe ma ya henhla ni le hansi ma hlotana ni timbhoni ta Yehovha. Sweswi xiyimo xi nyanyile.”

Xiviko xin’wana xa August lexi teke xi ri xoxe xi huma eka vahuweleri va 30 xi fike erhavini xi tsariwe 1 Vatesalonika 5:25, yi ri nhlamuselo ya le hansi, tsalwa leri ri ri: “Vamakwerhu, hambetani mi hi khongelela.”

Hilaha hi vuleke hakona eku sunguleni, Timbhoni ta vantima leti humaka eRhodesia N’walungu ti rhurhele eCongo. Kambe, loko ti khomiwa, ti pfaleriwile kutani hi ku famba ka nkarhi ti hlongoriwa etikweni. Hambileswi vamakwerhu vo tala va kumeke swigwevo swo koma ekhotsweni, van’wana va rhumeriwe ku ya tirha malembe yo hlayanyana etinkampeni. Makwerhu un’wana u hete malembe ya kwalomu ka ntlhanu a yingayingisiwa emakhotsweni yo hambana-hambana eCongo. Hakanyingi varindzi va khotso a va n’wi bukutela. Va tlhele va n’wi byela leswaku a nge ntshunxiwi kukondza a tshika ku chumayela.

A ku ri hi 1952 loko makwerhu la tshembekaka a ku: ‘Hi fana ni tindzoho ta mavele leti hoxiweke esakeni. Kun’wana ni kun’wana laha hi welaka kona ha un’we-un’we, mpfula yi hetelela yi hi nerile ivi hi andza.’ Loko rhavi ra Timbhoni ta Yehovha ra le Rhodesia N’walungu ri tsala malunghana ni mhaka leyi ri te: “Hakunene ‘tindzoho leti ta mavele leti hoxiweke esakeni’ ti karhi ta haxiwa eCongo hambileswi vamakwerhu va xanisiwaka. Nkarhi wun’wana rhavi ra le Lusaka ri amukele swiviko swa vanhu va madzana ma nga ri mangani, lava hlanganyelaka ni timbhoni ta le Kolwezi. Hambiswiritano, se ku twala swiviko swa leswaku ku ni vo hlayanyana lava rhurhiseriwaka etindhawini tin’wana ta le Congo.” Ku hangalasiwa loku ka vamakwerhu ku endle leswaku ntirho wa ku endla vadyondzisiwa wu andza.

Loko vamakwerhu va ri karhi va kulula va n’watseka hala dzonga-vuxa bya tiko, ntiyiso a wu ri karhi wu mila eLéopoldville (laha sweswi ku nga Kinshasa). Vamakwerhu va le Brazzaville va hatle va endla nhluvuko kutani va hisekela ku byela van’wana ntiyiso. Van’wana va sungule ku famba hi xikepe va tsemakanya Nambu wa Congo va ya chumayela eLéopoldville. Victor Kubakani ni nsati wakwe va ve Timbhoni to sungula leti khuvuriweke eKinshasa hi 1952. Ku nga ri khale ku simekiwe vandlha.

1953: Hi kume swiviko leswi kombisaka leswaku vamakwerhu va kwalomu ka 250 va hlanganyela entirhweni wo chumayela etindhawini to hambana-hambana ta tiko, kambe swi nga endleka ku ri ni van’wana vo tala. Ntirho wo chumayela wu endliwa ntsena eka lava ku endliwaka maendzo yo vuyela eka vona ni lava ku dyondziwaka na vona Bibele, naswona ku nga tirhisiwi minkandziyiso yo tala kumbe minkarhi yin’wana no va kona yi nga ri kona, hikuva vamakwerhu a va ri tivi siku leri makaya ya vona ma nga ta sechiwa ha rona. Makwerhu un’wana u dlayisiwe hi munhu loyi a a ehleketa leswaku i “munghana” wa yena, u byele maphorisa leswaku u ni swibukwana swimbirhi, kutani u gweviwe tin’hweti timbirhi ekhotsweni Lerikulu ra le Elisabethville.

1954: Sosayiti ni ntirho wa timbhoni ta Yehovha swa ha yirisiwile hilaha ku heleleke eBelgian Congo . . . Timbhoni to tshembeka ti ya emahlweni ti chumayela vabohiwa-kulobye ekhotsweni lava tsalaka tinhla hi pensele eswiphephanini leswaku va ya ti kambisisa eTibibeleni ta vona leti va nyikiweke tona ekhotsweni. A swi kanakanisi leswaku timbhoni ta Yehovha ti hambanisiwe ni vabohiwa lavan’wana hikwalaho ka ntirho wa tona wo chumayela.

Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha ni wa ntlawa wa Kitawala a wu yirisiwile. Valawuri va teke minkandziyiso ya Bibele leyi rhumeriweke etikweni. Minkandziyiso leyi poneke emavokweni ya valawuri minkarhi yin’wana a yi wela emavokweni ya ntlawa wa Kitawala kutani wu yi tirhisela ku yisa makungu ya wona yo biha emahlweni. Timbhoni ta Yehovha ni swirho swa ntlawa wa Kitawala va khomiwile, va biwa kutani va yisiwa etikampeni ta nxaniso. Hambiswiritano, Yesu u te: “Mi ta va vona hi mihandzu ya vona.” (Mat. 7:16) Valawuri va tikoloni va xiye mahanyelo lamanene ya vamakwerhu kutani va sungula ku vona ku hambana loku nga kona exikarhi ka vona ni swirho swa ntlawa wa Kitawala.

1955: Ntirho wa ha yirisiwile naswona a swi tshembisi leswaku wu ta kala wu pfumeleriwa ku ya emahlweni enkarhini lowu taka kambe sweswo a swi va hetanga matimba lava rhandzaka Yehovha ni ku n’wi tirhela. Ku pfaleriwa ni ku hlongoriwa ka vamakwerhu vo tala n’wexemu a swi va hetanga mongo.

Eka swiyimo leswi va langutaneke na swona, a swi koteki leswaku va famba va chumayela hi yindlu ni yindlu, lexi va xi endlaka i ku tlhelela eka lava va kombiseke ku tsakela ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele. Vandlha rin’wana ri tsarile ri vula leswaku vahuweleri va swi navela ku chumayela mani na mani mahungu lamanene, hambileswi “hi nga swi tiviki loko Yehovha a ta hi pfumelela ku famba hi chumayela mahungu lamanene hi yindlu ni yindlu etikweni leri, emahlweni ko va nyimpi ya Armagedoni yi sungula.”

1957: A swi kanakanisi leswaku n’wexemu ntirho wa hina wu xiyiwe swinene, ngopfu-ngopfu hi vatirheli va mfumo ni vahaxi va mahungu. Hi November, Makwerhu [Milton G.] Henschel u ye a ya vulavurisana hi ku kongoma ni mfumo wa Belgian Congo le Leopoldville kutani a endla xikombelo xa leswaku ntirho wa Sosayiti ni wa timbhoni ta Yehovha wu pfumeleriwa ku ya emahlweni. Endzhaku ka riendzo leri, ku tlhele ku endzeriwa eLeopoldville kutani ku endliwa swikombelo swa le nawini eNew York ni le Brussels. Endzhakunyana ka sweswo, mutivi wa timhaka ta vantima, la humaka eBelgium u endzele rhavi ra le Rhodesia N’walungu kutani a hlamuseriwa hi vuenti hi ta ntirho ni rungula ra hina.

Kambe, ntirho wona wa ha yirisiwile naswona vamakwerhu va le Belgian Congo va ha endla ntirho wa vona ehansi ka swiyimo swo tika swinene. Ku ve ni vanhu va 216 eXitsundzuxweni hambileswi va hlanganeke hi swintlawana.

1958: N’wexemu, rungula ra Mfumo ri ye ri twarisiwa ngopfu hambileswi ntirho wo chumayela mahungu lamanene wa ha yirisiweke nileswi vamakwerhu va ha khomiwaka va pfaleriwa.

1959: I ro sungula valawuri va byela vamakwerhu hi nomu leswaku va pfumeleriwile ku khoma minhlangano ya vandlha hambileswi entiyisweni ntirho wa ha yirisiweke ximfumo. Ku ta fikela sweswi a swi nga koteki ku khoma minhlangano ya vandlha, a ku hlanganiwa hi swintlawana emakaya ya vamakwerhu, ku dyondziwa Bibele. Kutani vamakwerhu va khomekile hi ku lunghiselela ni ku hlela ku khoma minhlangano ya vona yo sungula ya vandlha, naswona lowu va rhangeke ha wona i nkhuvo wa Xitsundzuxo kutani eka [mavandlha] ya ntlhanu ya le Leopoldville a ku ri ni vanhu va 1 019. Hambileswi vanhu vo tala a va hlamarisiwe hi ku khomiwa ka minhlangano leyi, kambe lexi va hlamariseke ngopfu i ku vona ntsako wa vunakulobye bya Vukreste lowu vamakwerhu va veke na wona. Van’wana va swi vone xikan’we leswaku vanhu lava va hambanile ni tikereke tin’wana hikuva ‘vona va rhandzana.’

Hambileswi a swi nga si koteka leswaku varhumiwa va nghena eCongo, Timbhoni ta Yehovha etikweni rero ti swi kotile ku “khoma minhlangano emiakweni yin’wana,” hikwalaho ka ntwanano lowu sayiniweke hi June 10, 1958. Vamakwerhu a va tsakile hikwalaho ka leswi a va kota ku hlangana va ntshunxekile. Minkarhi yin’wana maphorisa a ma ta eminhlanganweni leyi kutani ma bumabumela vamakwerhu hi ku tikhoma ka vona lokunene ni ku hleleka ka vona.

Ku tlhele ku va ni ku cinca kun’wana loku tsakisaka. Swikolo hinkwaswo a swi lawuriwa hi tinhlengeletano ta vukhongeri ku fikela hi 1956. Hiloko mulawuri un’wana wa koloni, loyi a a ri ni mbilu leyinene a simeka swikolo leswi lawuriwaka hi mfumo kutani a khutaza leswaku ku va ni moya wa ku anakanyela mintlawa leyitsongo ya vukhongeri. A swi ya swi va erivaleni leswaku ntlawa wa Kitawala a wu tirhisani nikatsongo ni Timbhoni ta Yehovha hikuva valawuri a va swi vona leswaku ku ni ku hambana eka mintlawa leyimbirhi. Sweswo a swi fana ni loko mpfula yi nele tindzoho letiya leti wisiweke. Kun’wana ni kun’wana vanhu a va vulavula kahle hi Timbhoni ta Yehovha.

Hi wona nkarhi wolowo, hosi yin’wana yi khome Timbhoni ti nga ri tingani kutani yi ti yisa eka holobye wa xifundzha leswaku ti ta avanyisiwa. Holobye u lave ku tiva leswaku ti dyohe yini. Hosi a yi nga swi tivi. Hiloko holobye a holovela hosi a hlundzukile kutani a ntshunxa vamakwerhu, a lerisa leswaku va laveriwa movha wo va mukisa.

1960: EBelgian Congo, n’wexemu ntirho wu ye emahlweni hi ndlela leyi hlamarisaka. Hambileswi swiyimo swa ha nonon’hwaka etikweni nileswi entiyisweni ntirho wa ha yirisiweke, vamakwerhu va swi kotile ku hambeta va khoma minhlangano eTiholweni ta Mfumo.

Xiendlakalo lexi hlamarisaka xi humelele loko ku tlangeriwa Xitsundzuxo edorobeni leri nga ntsindza, ra Leopoldville. [Mavandlha] ya tsevu edorobeni rero ma hlele leswaku ma hlangana hinkwawo eka nkulumo ya le rivaleni hi Sonto naswona vamakwerhu a va tsakile swinene leswi ku teke vanhu va 1 417. Un’wana loyi a a ri [mulanguteri wa vandlha] hi nkarhi wolowo u tsale a ku: “A hi tsakile swinene hikuva a ku ri ro sungula hi ringeta ku endla nchumu wo tano; tintsumi ta Yehovha a ti hi rhendzerile.”

Buku leyi ya matimu ya malembe ya 30 yi katsakanye ntirho wa le Congo lowu vikiweke hi marhavi ya le kusuhi. A hi voneni leswaku ku endleke yini endzhaku ka sweswo.

Ku Tshinela Ka Ntshunxeko eTikweni

Eku heleni ka va-1950, ntirho wo chumayela hi Mfumo eCongo, lowu a wu kongomisiwa hi rhavi ra le Rhodesia N’walungu, wu tshikiwe wu ya emahlweni hambileswi hi ku ya hi nawu ntirho a wa ha yirisiwile. Kambe a ka ha ta langutaniwa ni swiphiqo leswintshwa ni ku nga tiyiseki ko karhi. Vutiko a byi tinyike matimba swinene naswona mfumo wa vukoloni a wu nga ha laviwi. Hi January 1959, vapfukeri va mfumo va phange nhundzu eswitolo eLéopoldville va tlhela va swi hisa. Nakambe va phange nhundzu etikerekeni, va lahletela swifaniso swa tona eswitarateni. Leswi swi endle leswaku lava tirhelaka mfumo wa le Belgium ni vayimeri va mintlawa ya tipolitiki ya le tikweni, va tshama ehansi va bula hi mhaka leyi. Va fikelele xiboho xo veka siku ra ntshunxeko wa tiko: ku nga June 30, 1960. Swi le rivaleni leswaku a yi kona Mbhoni ya Yehovha ni yin’we leyi hlanganyeleke emadzolongeni wolawo.

Mintlawa ya tipolitiki a yi sungula ku vonaka etikweni hinkwaro. Hakanyingi vanhu a va seketela mintlawa yoleyo hi leswi vanhu va rixaka ra rikwavo va yi seketelaka, ku nga ri hikwalaho ka leswi yi va tshembisaka swona. Va sindzise vamakwerhu leswaku va xava makhadi ya mintlawa ya tipolitiki. Pierre Mafwa, loyi a a ha ku heta lembe a khuvuriwile u te: “A ku ri Mugqivela hi June 1960. A ndzi huma entirhweni ninhlikanhi ndzi kongome ekaya. Loko ndzi hundza laha khale a ku ri rivala ra swihaha-mpfhuka ra le Léopoldville, ku te wanuna loyi a a khome banga. U ndzi vutise a karihile a ku: ‘Ri kwihi khadi ra wena ra politiki?’ A ndzi n’wi hlamulanga. Hiloko a ndzi khemba xikandza hi banga, a ndzi tsema nhompfu. U ye emahlweni a ndzi khavangela hi banga. Ndzi ringete ku baleka kambe ndzi wela ehansi. Ndzi khongele Yehovha ndzi kombela leswaku a ndzi tsundzuka loko a pfuxa vafi, leswaku ndzi ta tlhela ndzi vona nkatanga ni vana va mina va tsevu. Loko ndzi heta xikhongelo xa mina xo koma, ndzi twe xibamu xi duvula. Masocha ma n’wi duvule matsolo wanuna yoloye kutani a wela ehansi. Phorisa ri ndzi yise exibedlhele laha ndzi fikeke ndzi tshunguriwa. Tindzimana ta Bibele ti ndzi tiyise nhlana swinene.”

Ku Fika Ka Varhumiwa Vo Sungula Kutani Va Pfula Rhavi

Hilaha hi swi voneke hakona, matshalatshala lama endliweke hi ku phindha-phindha yo rhumela vayimeri va Timbhoni ta Yehovha eCongo ma be hansi. Hambiswiritano, xiyimo xa politiki a xi ri karhi xi cinca, xi pfula ndlela ya leswaku Ernest Heuse, Lontsongo a kota ku nghena.

Makwerhu Heuse a a ri wanuna wo leha wa le Belgium, la nga ni mirhi naswona a a ri ni misisi ya ntima yo songana. Hambileswi a a nga chavi nchumu, a a swi tiva leswaku yena; nkatakwe Hélène; kumbe Danielle, n’wana wakwe wa nhwanyana wa malembe ya 11 hi vukhale, a va nge hanyi bya le ka byandlana eCongo. Ntokoto lowu Ernest a a ri na wona, wu endle leswaku a kota ku humelela eka leswi a a ta langutana na swona. U sungule ku tirha eBethele ya le Brussels hi 1947. Endzhaku ka lembe u tekile, yena ni nkatakwe va ve maphayona. Endzhaku ka sweswo, Ernest u nyikiwe xiavelo xo ya vonana ni magqweta ni vatirhela-mfumo, a ya va komba broxara yo hlawuleka leyi a yi hlamusela ku hambana exikarhi ka ntlawa wa Kitawala ni Timbhoni ta Yehovha. Hi ku famba ka nkarhi u ve mulanguteri wa xifundzha.

Ernest u ringete ko hlayanyana ku kuma maphepha yo nghena eCongo naswona u kale a endla xikombelo eka hosi ya le Belgium hi ku kongoma. Xikombelo xexo xi biwe hi makatla. Ku ri ni ku n’wi nyika mpfumelelo, vito ra Ernest ri tsariwe eka nxaxamelo wa vanhu lava nga “pfumeleriwangiki” ku nghena eCongo.

Ernest u phikelerile. U te eAfrika kutani a ringeta ku nghena eCongo a sukela ematikweni lama akelaneke na rona. Matshalatshala wolawo hinkwawo ma fane ni ku hala ribye u lava mati. Eku heteleleni, u kume mpfumelelo wo ya eBrazzaville, ku nga ntsindza wa Riphabliki ra Congo. Loko a fika kona u khandziye xikepe a tsemakanya nambu a pelela eLéopoldville. U fike a va ni bulo leri hisaka ni vatirhela-mfumo lava a va tirha siku rolero. Van’wana va vule leswaku a a nga fanelanga a nyikiwa maphepha yo n’wi pfumelela ku nghena etikweni hikuva vito ra yena ri le nxaxamelweni wa vanhu lava nga pfumeleriwiki ku nghena etikweni. Hiloko eku heteleleni, Cyrille Adoula, un’wana wa vatirhela-mfumo, loyi endzhaku a veke holobye-nkulu a vula leswaku wa ma twisisa matshalatshala lawa Ernest a ma endleke leswaku a kota ku nghena eCongo. U vule leswaku loko ku ri leswaku valawuri va khale va tikoloni a va nga n’wi rhandzi Heuse, swi vula leswaku u fanele a ri munghana wa tiko ra Congo. Ernest u nyikiwe mpfumelelo wo tshama etikweni swa xinkarhana kutani hi ku famba ka nkarhi a pfumeleriwa ku va muaka-tiko. Hikwalaho ka sweswo, hi May 1961, Timbhoni ta Yehovha ti ve ni muyimeri eCongo la nga ta langutela ntirho wo endla vadyondzisiwa.

Ernest u endle malunghiselelo ya leswaku Hélène na Danielle va ta laha a nga kona, kutani hi September, Danielle se a a nghena xikolo eLéopoldville. Rhavi ri simekiwe ro sungula entsindza hi June 8, 1962. Hofisi ni yindlu yo tshama eka yona a swi ri exithezini xa vunharhu eAvenue van Eetvelde (laha sweswi ku nga Avenue du Marché). Leswi a ku nga ri na ndhawu leyi ringaneke, minkandziyiso a yi vekiwa yi ri yoxe evuhlayiselweni bya tibuku. Hambileswi a ku nga ri vutlhari ku endla tano kambe hi yona ndlela leyi a yi antswa hikuva ndhawu yo tshama eka yona a yi pfumaleka ngopfu.

Makwerhu Heuse a nga ha yimayimanga. U kombele rhavi ra le Brazzaville leswaku ri n’wi lomba muchini lowutsongo wo kombisa tifilimi wu tlhela wu n’wi lomba ni filimi yin’we. Hiloko a kombisa mavandlha ya le Léopoldville ni vatirhela-mfumo van’wana, filimi leyi nge The Happiness of the New World Society. Vamakwerhu ni vanhu lava tsakelaka va pfuleke mahlo loko va vona leswaku ku ni nhlengeletano ya vamakwerhu lava nga Timbhoni emisaveni hinkwayo, lava rhandzanaka naswona va hanyisanaka hi vun’we ni hi ntsako. Va hlamarile loko va vona makwerhu wa muntima a khuvula valungu. Meyara ya le Léopoldville yi tiphinile hi ku hlalela filimi leyi lerova yi ku: “Ntirho lowu [wa Timbhoni ta Yehovha] wu fanele wu khutaziwa hilaha swi nga kotekaka hakona.” Vanhu va 1 294 va ve kona loko filimi leyi yi kombisiwa eka minkombiso ya mune yo sungula.

Leswi vamakwerhu va heteke malembe yo tala va rindzele loyi a nga va pfunaka, va tsakile swinene leswi va heteleleke va n’wi kumile. Eku sunguleni, a vo twa ntsena leswaku ku ni vamakwerhu va valungu, a va nga si tshama va va vona. Van’wana a va tivutisa loko va ri kona hakunene hikuva valawuri va le Belgium va vule va tiyisekile leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nga ri kona eBelgium. Vamakwerhu a va tsakile leswi Makwerhu Heuse a teke etikweni ra vona.

Ntlhontlho Wa Ku Hanya Hi Ntiyiso

Ntirho wa ku pfuna vamakwerhu leswaku va hanya hi ntiyiso a wu ri wukulu. Hi xikombiso, nkwetlembetano wa rixaka a ku ri tshamelo-maxelo, kutani valanguteri van’wana va mavandlha a va nga okelani ndzilo. Loko munhu o susiwa evandlheni leri ku teleke vanhu va rixaka ro karhi, a a ta vuyiseriwa ntsena loko a ri evandlheni leri nga ni vakulu va rixaka ra rikwavo. Swiboho leswi a swi endliwa evandlheni ro karhi a swi nga tirhi eka rin’wana. A ku hanyiwa hi mindhavuko ya rixaka naswona vandlha a ri kongomisiwa hi mavonelo ya rixaka.

Mindhavuko ya rixaka yi pfuxe swiphiqo swin’wana. Eka tinxaka tin’wana, wansati a a ta rhandziwa hi nuna wakwe loko a hanya hi ku pfumelelana ni ndhavuko wa nuna wakwe. Hi ntolovelo, a ku nga ri na vuxaka exikarhi ka nuna na nsati. Hakanyingi vanhu a va tekana hi ku ya hi swivongo swa vona. Loko va ka va nuna va nga n’wi lavi nsati loyi a n’wi tekeke, a va swi kota ku n’wi sindzisa leswaku a n’wi tshika a teka un’wana loyi a nga ta langiwa hi vona.

Loko wanuna o fa, ku nga ha pfuka hasahasa. Hakanyingi va ka va nuna va nga ha vunga nhundzu hinkwayo ya yindlu, va siya nsati ni vana evuswetini. Eka tinxaka tin’wana, loko ko lova nsati, nuna u dye naxo naswona va ka va nsati va ta n’wi rihisa.

A ku ri ni swiphiqo swin’wana. Ku ta fikela ninamuntlha, vanhu vo tala eCongo va pfumela leswaku loko munhu a fa u va a loyiwile. Hikwalaho, loko a lahliwa, ku endliwa mihivahivani leyi ku vuriwaka leswaku yi ta va komba noyi loyi a n’wi dlayeke. Mufi u byevuriwa misisi naswona ku endliwa mihivahivani yin’wana yo tala. Eka tinxaka tin’wana, loko wansati a feriwe hi nuna, u fanele a basisiwa hi ku etlela ni wanuna un’wana wa rixaka ra ka va nuna. Hakanyingi eswilahlweni ku vulavuriwa ni mufi, ku komba leswaku va pfumela leswo moya-xirivi wa yena kumbe moya wa yena wu sala wu ri karhi wu hanya loko miri wu file. Hikwalaho ka mindhavuko leyi dzimeke timitsu, munhu u hatla a swi vona leswaku lava va lavaka ku hanya hi vugandzeri lebyi tengeke va va va khome xo tika. Van’wana lava tivulaka Vakreste va ntiyiso va va va nga si yi fularhela hi ku helela mindhavuko leyi kutani va ya emahlweni va hanya hi yona niloko se va ri evandlheni ra Vukreste.

A ku laveka valanguteri lava nga ni xivindzi ni lava tshembekaka leswaku ku ta tlhantlhiwa swiphiqo leswi. Lava rhandzaka Yehovha a va tiyimisela ku dyondza eka vona kutani va lunghisa lomu va faneleke va lunghisa kona. A swi nga olovi ku cinca mavonelo lama dzimeke timitsu eka lava va tibyeleke leswaku ana se va tiva ntiyiso. Kambe, xiphiqo lexi a xi nga dyisi byi rhelela hi leswaku vanhu a va nga si hambanisa Timbhoni ta Yehovha ni ntlawa wa Kitawala.

Loko swi ya swi twakala leswaku ku simekiwe rhavi, mintlawa yo tala ya vamakwerhu yi tsarile yi kombela ku tsarisiwa tanihi mavandlha. Mintlawa ya Kitawala yi endle tano na yona. Xiviko xin’wana xi ri: “Ku te vanhu van’wana vo huma etindhawini leti nga kule hi tikhilomitara ta 2 300, va tisa nxaxamelo wa mavito ya lava va rhandzaka ku tiviwa tanihi Timbhoni ta Yehovha. Minkarhi yin’wana mavito lawa a ma tsariwe ephepheni leri a ri ri tisentimitara ta 70 hi ku anama, ni tisentimitara ta 90 hi ku leha, naswona minkarhi yin’wana a ku ri mavito ya vaaki hinkwavo va swimitana swimbirhi kumbe swinharhu.”

Emahlweni ko va vanhu va tekiwa tanihi Timbhoni ta Yehovha, a va fanele va kamberiwa ku vona loko va ri Vakreste va ntiyiso kumbe va ri swirho swa ntlawa wa Kitawala. Makwerhu Heuse u rhumele vamakwerhu lava wupfeke leswaku va ya kambela. Ntirho wolowo wu teke malembe. A hi tweni yin’wana ya mintokoto ya vamakwerhu lava vo tshembeka.

Ku Jamelana Ni Ntlawa Wa Kitawala

Hi 1960, Pontien Mukanga, makwerhu la rhuleke wo lala, u hlawuriwe ku va mulanguteri wo sungula wa xifundzha eCongo. Endzhaku ko leteriwa eCongo (Brazzaville), u endzele mavandlha ya le Léopoldville ni mintlawa leyi nga yoxe ya le kusuhi. Kambe, a a ta langutana ni xiavelo xo tika: ku nga ku jamelana ni ntlawa wa Kitawala.

Eka riendzo ro sungula, Makwerhu Mukanga u ye eKisangani (laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Stanleyville), ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 1 600 ku suka entsindza. Ha yini a a fanele a ya kwalaho? Mulungu un’wana loyi Makwerhu Heuse a hlanganeke na yena ensin’wini u n’wi kombe xifaniso lexi tekiweke eStanleyville endzhakunyana ka loko tiko ra ha ku kuma ntshunxeko. Exifanisweni xexo a ku ri ni mfungho lowukulu emahlweni ka xitichi xa xitimela, lowu nga ni Bibele leyi pfuriweke ivi ku tsariwa marito lama landzelaka: “Watch Tower Bible and Tract Society—International Bible Students Association—Kitawala Religion Congolese—Vhivha Patrice E. Lumumba—Vhivha Antoine Gizenga—Vhivha Mfumo wa M.N.C.” Swi le rivaleni leswaku ntlawa wa Kitawala wa le Kisangani a wu ma tirhisa hi ndlela yo biha mavito ya le nawini ya nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha.

Kambe, xana a ti ri kona Timbhoni ta Yehovha ta xiviri eKisangani? Makwerhu Mukanga u rhumeriwile leswaku a ya kambisisa. Rungula leri rhavi a ri ri na rona a ko va vito ra wanuna la vuriwaka Samuel Tshikaka, loyi a tweke ntiyiso eBumba kutani a tlhelela eKisangani hi 1957. Samuel a a nga ri xirho xa ntlawa wa Kitawala naswona a a tiyimiserile ku pfuna Makwerhu Mukanga, loyi hi ku famba ka nkarhi a tsaleke a ku: “Ndzi fambe na Samuel hi ya vona vanhu lava tivitaka hi vito leri nge Watch Tower. Hi endzele mufundhisi wa vona loyi a hi byeleke hi ta ntlawa wa yena. Hi kume leswaku hambileswi van’wana va vona a va tirhisa Bibele kambe hinkwavo a va pfumela leswaku moya-xiviri a wu fi. Ndlela ya vona yo kombisana rirhandzu a ku ri ku cincana hi vavasati.

“Endzhakunyana ka loko ndza ha ku fika, maphorisa ma ringete ku khoma vanhu va ntlawa wa Kitawala edorobeni. Hiloko yi suka ya maphorisa ni swirho swa Kitawala. Maphorisa ma landze masocha leswaku ma ta ma pfuna. Ku dlayiwe vanhu vo tala va ntlawa wa Kitawala. Hi xa mundzuku xa kona, ku fike xikepe xi huma egangeni lerin’wana, xi rhwale mintsumbu ni vanhu lava vavisekeke. Exikepeni xexo a ku ri ni matsalana wa mufundhisi luya, hiloko a tsundzuka leswaku u ndzi vonile tolweni ka kona loko ndzi endzele mufundhisi wa vona. U ndzi hehle hileswaku ndzi va xengile eka valawuri a tlhela a vula leswaku hi mina ndzi vangeke ku dlawa ka swirho swa ntlawa wa vona. U byele vanghana va yena va Kitawala leswaku va ndzi veka tihlo ndzi nga baleki, kambe ndzi swi kotile ku nyamalala va nga si ndzi yisa endzhongweni.”

Loko maphepha-hungu ya le Belgium ma vika xiendlakalo lexi, nhloko-mhaka ya kona a yi ku, “Nyimpi Exikarhi Ka Timbhoni Ta Yehovha Ni Maphorisa.” Hambiswiritano, valawuri va le Congo lava a va tiva leswaku ntlawa wa Kitawala a hi nchumu wun’we ni Timbhoni ta Yehovha, va boxe ntiyiso wa mhaka. A ri kona phepha-hungu ni rin’we eCongo leri hehleke Timbhoni hi xiendlakalo lexi!

U helele kwihi Samuel Tshikaka? Wa ha ri entiyisweni naswona i nkulu eVandlheni ra Kisangani Tshopo-Est. Sweswi hi vulavulaka, ku ni vahuweleri va 1 536 eKisangani lava vumbaka mavandlha ya 22. Lotomo, n’wana wa Samuel, i mulanguteri wa xifundzha tanihi laha Pontien Mukanga a endleke hakona emalembeni ya kwalomu ka 40 lama hundzeke.

Mulanguteri Wa Xifundzha La Lulamiseke Timhaka

Mulanguteri un’wana wa xifundzha loyi a lweleke leswaku swi va erivaleni leswaku Timbhoni a ti tirhisani nikatsongo ni ntlawa wa Kitawala i François Danda. Wa hlamusela: “A ku ri minkarhi ya mangava naswona a ku ri ni mpfilumpfilu swinene. Minkarhi hinkwayo ntlawa wa Kitawala a wu veka mfungho lowu tsariweke leswaku ‘Watch Tower’ lomu wu hlanganelaka kona. Eminkandziyisweni ya hina hinkwayo a wu kuma marito lama nge ‘Watch Tower’ eka tluka ra vakandziyisi, ku nga khathariseki leswaku wu tsariwe hi ririmi rihi. Kutani anakanya loko munhu a hlaye minkandziyiso ya hina ivi loko a ri karhi a lavisisa vanhu va Xikwembu, a kuma ndhawu yo hlanganela eka yona yi tsariwe ‘Holo ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha’ hi ririmi ra rikwavo kutani a kuma yin’wana yi tsariwe leswaku ‘Watch Tower.’ Xana hi kwihi laha a nga vonaka swi fanerile ku ya kona? Kutani a swi kanakanisi leswaku a swi pfilunganya hakunene!

“Vamakwerhu vo tala a va nga ri na vutivi lebyi kongomeke naswona a ku nga ri na minkandziyiso yo tala. Hakanyingi mavandlha a ma pfuva ntiyiso ni tidyondzo ta ntlawa wa Kitawala, ngopfu-ngopfu loko swi ta emhakeni ya vukati lebyi tengeke. Edorobeni rin’wana leri ndzi ri endzeleke, a va anakanya leswaku 1 Petro 2:17, leyi nge ‘rhandzani nhlengeletano ya vamakwenu hinkwayo,’ yi vula leswaku makwerhu un’wana ni un’wana wa xinuna a nga va ni vuxaka bya rimbewu ni makwerhu wa xisati wihi ni wihi evandlheni. Loko makwerhu wa xisati a tikisiwe hi makwerhu la nga riki nuna wa yena, makwerhu la nga nuna wa yena a a teka n’wana yoloye a ri wa yena. Ku fana ni le ka lembe-xidzana ro sungula, ‘lava nga dyondzangiki ni lava nga yimangiki va tiya’ a va soholota Matsalwa.—2 Pet. 3:16.

“Ndzi nyikele tinkulumo ta Matsalwa leti nga biki mariri emhakeni ya milawu ya Yehovha, ku katsa ni le mhakeni ya vukati. Ndzi va byele leswaku ku ni swilo leswi hi faneleke hi swi lunghisa hakatsongo-tsongo kambe mhaka ya ku cincana hi vavasati yi fanele yi tshikiwa hi nomu lowu! Nkateko wa kona, vamakwerhu va swi twisisile kutani va amukela langutelo rero ra Matsalwa. Ni van’wana va ntlawa wa Kitawala edorobeni rero va wu amukerile ntiyiso.”

Matshalatshala ya Makwerhu Mukanga na Makwerhu Danda ni van’wana vo tala lava fanaka na vona, ma swi veke erivaleni leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti fani ni ntlawa wa Kitawala. Namuntlha, a nga kona ni un’we loyi loko a vona vito leri nge “Watch Tower” a anakanyaka hi ntlawa wa “Kitawala.” Ntlawa wa Kitawala wa ha ri kona hambileswi wu nga ha dumangiki ku fana ni khale. Etindhawini to tala a va wu tivi nikatsongo.

Nhleleko Wu Endla Leswaku Ku Va Ni Ku Andza

Loko lembe ra ntirho ra 1962 ri hela, a ku ri ni vahuweleri lava hisekaka lava tirhelaka Yehovha vo tlula 2 000, etikweni hinkwaro ra Congo. Hambiswiritano, a va nga talanga vamakwerhu lava a va faneleka ku va valanguteri hi ku ya hi Matsalwa. Xiphiqo xin’wana a ku ri ku nga tivi ku hlaya ni ku tsala, ngopfu-ngopfu eka vadyuhari. Kasi xin’wana hi leswaku vo tala a va rhandza mindhavuko ya rikwavo lerova a va hlwela ku pfumelela milawu ya Xikwembu yi kongomisa vutomi bya vona. Ku engetela kwalaho, mani na mani la nga tshama a va xirho xa ntlawa wa Kitawala a a fanele a rindza malembe yo vonaka a nga si faneleka ku byarhisiwa malunghelo evandlheni.

Kambe, hakatsongo-tsongo, tidyondzo letinene ta Matsalwa swin’we ni moya wa Yehovha, swi pfune vavanuna leswaku va faneleka ku byarhisiwa vutihlamuleri bya ku va valanguteri emavandlheni. Etikweni hinkwaro, valanguteri va swifundzha lava nga ni xivindzi ni maphayona, va tirhe hi matimba leswaku va tiyisa ni ku letela vamakwerhu. Hi wona nkarhi wolowo, valanguteri va swifundzha ni maphayona yo hlawuleka, lava leteriweke eZambia va kote ku nghena eKatanga ni le dzongeni wa Kasai, ku nga swifundzha leswi nyimpi ya xin’wana-manana a yi hisa eka swona.

Ku Amukeriwa Ka Vukhongeri Lebyi Nga Tsarisiwangiki Ximfumo, Endzhaku Ka Ntshunxeko

Hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni, hi 1958 mfumo wu humese xileriso xa ku amukela vukhongeri lebyi nga tsarisiwangiki ximfumo, kutani sweswo swi nyike vamakwerhu ntshunxeko wo karhi wa vukhongeri. Emasungulweni ya va-1960, vamakwerhu va ye emahlweni va endla swikombelo swo tsarisiwa ximfumo. A va nga lavi mpfuno wa timali eka mfumo kumbe mpfuno wo karhi, kambe a va lava ntsena ku tsarisiwa ximfumo. Ku tsarisiwa ka vona ximfumo a ku ta endla leswaku va chumayela mahungu lamanene va nga karhatiwi hi nchumu. A swi ri swa nkoka leswaku va hatla va tsarisiwa ximfumo hikuva etindhawini tin’wana, valawuri ana se a va hlele ku hlasela vamakwerhu. Tindhawu ta minhlangano a ti hisiwa naswona vamakwerhu a va biwa, va khomiwa ni ku pfaleriwa. Loko vamakwerhu va yisa xivilelo eka Ndzawulo ya Vululami, a va va angula hi ndlela leyi tolovelekeke va ku: ‘Hi rila na n’wina, kambe a ku na lexi hi nga xi endlaka hikuva a mi tsarisiwanga ximfumo.’

Xin’wana lexi a xi nyanyisa xiphiqo lexi a ku ri ndlela leyi swilo a swi endliwa ha yona etindhawini leti nga le kule ni ntsindza. Etindhawini tin’wana vanhu a va nga ri na mhaka ni nawu wa tiko. Kasi eka tin’wana, loko vamakwerhu va khomiwile, valawuri a va hatla va va ntshunxa loko va kuma ntsena papila leri humaka erhavini. Hambiswiritano, etindhawini leti ntirho wa hina a va nga lavi no wu vona, a xi nga ri kona lexi nga endliwaka ku sirhelela vamakwerhu leswaku va nga xanisiwi kumbe ku pfaleriwa ekhotsweni.

Le Kinshasa, vamakwerhu a va nga vengiwi ngopfu. Enkarhini lowu hundzeke, minhlangano leyikulu leyi a va kota ku yi khoma edorobeni a ku ri micato ni swilahlo ntsena. Kambe, hi 1964, rhavi ri hlele ku khoma tinhlengeletano timbirhi ta xifundzha entsindza. Eka vamakwerhu vo tala a ku ta va ku ri ro sungula va ya enhlengeletanweni yo tano. Loko ku khomiwe minhlangano yo hlawuleka yo lunghiselela tinhlengeletano, va leteriwe ndlela leyi va faneleke va nyikela tinkulumo ha yona ni ku hlela tindzawulo ta nhlengeletano.

Leswi vamakwerhu a va nyanyukile, va byele mani na mani hi nhlengeletano leyi kutani mhaka leyi yi fike etindleveni ta mulawuri wa xifundzha lexi hi nkarhi wolowo a xi vitaniwa Léopoldville. Leswi a a nga ti rhandzi Timbhoni ta Yehovha, u tsale papila leri a ku fanele ku endliwa tikopi ta rona ivi ri rhumeriwa eka valawuri va kwalaho. Papila leri a ri lerisa leswaku Mbhoni yin’wana ni yin’wana leyi nga ta kumiwa yi ri karhi yi chumayela kumbe yi ri enhlanganweni wa vugandzeri, yi khomiwa. Kambe, ntirho wo endla tikopi ta papila leri, wu wele emavokweni ya makwerhu. Makwerhu yoloye a a nga ri na maphepha lama ringaneke yo endla tikopi ha wona naswona a a swi tiva leswaku a ma herile eswitolo swa le Léopoldville. Kuteloko muungameri wa yena a lava tikopi ta papila leri, makwerhu a n’wi komba lomu maphepha ma hlayisiwaka kona—a ku omile ku pfumala ni phepha ni rin’we!

Hi nkarhi wolowo vamakwerhu va khongele hi timbilu ta vona hinkwato hi mhaka leyi eka Yehovha. Xana ku endleke yini? Hi xitshuketa, mfumo wu endle xiboho xo simeka swifundzha leswintshwa kutani lexi a xi lawuriwa hi mulawuri yoloye wa mbilu yo biha xi dlayiwile! Emalembeni lama hundzeke, va tele lava ringeteke ku cinisa vanhu va Xikwembu gija ni ku va herisa. Kambe mano ya vona ma xaxile.—Esa. 54:17.

Ku Fika Ka Varhumiwa Lava Engetelekeke

Hi va-1960, nhlengeletano yi ri tirhise hi vutlhari lunghiselelo ro rhumela varhumiwa eCongo. Ku simekiwe yindlu leyitsongo ya varhumiwa eKinshasa. Hi March 1964, Julian na Madeleine va ka Kissel, lava a va ri varhumiwa, va tile va huma eCanada. Se va ni malembe ya 40 va ri karhi va tirha hi vutshembeki naswona sweswi i swirho swa ndyangu wa Bethele eKinshasa.

Varhumiwa van’wana lava teke eku heleni ka va-1960 se va tshama ematikweni man’wana. Hi 1965, Stanley na Bertha va ka Boggus va rhumeriwe eCongo endzhaku ka loko va tirhe eHaiti. Makwerhu Boggus, loyi a a ri mulanguteri la famba-fambaka, u tlhelele eUnited States hi 1971 hikwalaho ko vabya. Loko lembe ra 1965 ri ya eku heleni, Michael na Barbara va ka Pottage va tile va ta tirha ni varhumiwa lavan’wana va le Congo. Sweswi va le Bethele ya le Britain. William na Ann va ka Smith va averiwe eCongo hi 1966; laha va heteke nkarhi wo tala va tirha eKatanga. Hi 1986 leswi ntirho a wu yirisiwile va tlhele va averiwa eKenya. Manfred Tonak la humaka eJarimani, loyi a thwaseke entlaweni wa vu-44 wa Giliyadi, u ve mulanguteri la famba-fambaka eCongo. Loko ntirho wu yirisiwa, u rhumeriwe eKenya. Sweswi i muungameri wa Komiti ya Rhavi aEtiyopiya. Hi 1969, Dayrell na Susanne va ka Sharp va averiwe eCongo endzhaku ko thwasa entlaweni wa vu-47 wa Giliyadi. Loko va hlongoriwile eCongo, va averiwe eZambia naswona va ha ri eBethele ya le Lusaka nisweswi. Varhumiwa van’wana va rhumeriwe ematikweni ya le Afrika Vupela-dyambu. Van’wana va vona i Reinhardt na Heidi va ka Sperlich, lava feke emhangwini ya xihaha-mpfhuka. Mhangu leyi yi endle leswaku hinkwavo lava a va va tiva va sala va ri ni gome swinene.

Hi 1966 ku simekiwe kaya lerintshwa ra varhumiwa le Lubumbashi ehandle ka le Kinshasa, edzonga-vuxa bya tiko. Hi ku famba ka nkarhi, ku simekiwe makaya man’wana eKolwezi, le n’walungu-vupela-dyambu bya Lubumbashi ni le Kananga (laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Luluabourg), eKasai. Ku va kona ka varhumiwa ku pfunile swinene leswaku vamakwerhu va hanya hi ku pfumelelana ni ntiyiso. Hi xikombiso, eKasai, vamakwerhu a va ha va xondzolota hi tihlo ro tshwuka vamakwavo lava nga riki va rixaka ra vona. Leswi varhumiwa a va ri va rixaka rimbe, a va kota ku tlhantlha swiphiqo ni ku nga yi hi nghohe loko va tenga milandzu ya vuavanyisi.

Ku sukela hi 1968 ku ya fika hi 1986, varhumiwa lava tlulaka 60 va tirhe etindhawini to hambana-hambana ta tiko rero. Van’wana va ye eXikolweni xa Bibele xa Giliyadi xa Watchtower eUnited States, kasi van’wana va ye eXikolweni xa Giliyadi lexi nga eJarimani. Ku tlula kwalaho, maphayona lama vulavulaka Xifurwa, ma te eCongo tanihi varhumiwa. Vo tala va dyondze tindzimi ta kwalaho naswona hinkwavo va tirhe hi matimba leswaku va pfuna vanhu hi mahungu lamanene ya Mfumo.

Tiholo Ta Mfumo Hi Va-1960

Emadorobeni lamakulu, miako yo tala leyi minhlangano a yi khomiwa eka yona a yi pfulekile ematlhelo. Miako leyi a yi pfumelelana ni maxelo ya kwalaho lama hisaka ni lama nga ni moya wo tsakama kutani minhlangano yo tala a yi khomiwa nimadyambu kumbe nimixo swinene loko ku horile. Lunghiselelo leri a ri ri kahle loko mpfula yi nga ni. Kambe, loko ku ri nguva ya timpfula, hakanyingi minhlangano a yi nga khomiwi siku leri yi naka, a yi tlhentlhiseriwa eka siku rin’wana.

Holo ya Mfumo yo sungula yi nyiketeriwe hi 1962. A yi ri eKimbanseke le Kinshasa, naswona a yi tirhisiwa hi rin’wana ra mavandlha ya kwalaho ya tsevu, lawa a ma ri kona hi nkarhi wolowo. Ku sukela hi nkarhi wolowo, mavandlha ya le Congo ma sungule ku swi hisekela swinene ku aka Tiholo ta Mfumo. Hambiswiritano, a ku pfa ku va ni swiphiqo swa le nawini. Minkarhi yin’wana makwerhu a a pfumelela vandlha leswaku ri aka holo exitandini xakwe, kambe ku nga ri na maphepha ya le nawini lama sayiniwaka, lama seketelaka leswaku u pfumerile. Loko makwerhu yoloye a lova, swirho swa ndyangu a swi fika swi teka holo ni nhundzu ya yona hinkwayo. A ku nga ri na nchumu lexi nga endliwaka ku sivela sweswo. Hi ku famba ka nkarhi loko ntirho wu yirisiwile, valawuri va teke tiholo to tala va ti tirhisela swilaveko swa vona vini. Swiphiqo leswi swi endle leswaku Tiholo ta Mfumo ti nga ha akiwi ngopfu.

Nilokoswiritano, Tiholo ta Mfumo ti akiwile etikweni hinkwaro. Hambileswi to tala ta tona a ti nga ri miako ya manyunyu kambe a ti kombisa leswaku lava va ti akeke va ni ripfumelo. Xiya leswi murhumiwa a swi vuleke eku heleni ka va-1960 malunghana ni tindhawu to khomela minhlangano.

U ri: “Loko hi ya eHolweni ya Mfumo le Léopoldville, hi fanele hi famba hi xindledyana lexi nga exikarhi ka tiyindlu leti akiweke hi semendhe hi ri karhi hi landzeriwa hi ntshungu wa vana. Kutani hi fika hi nghena exivaveni lexi rhendzeriweke hi khumbi ra semendhe. Holo ya Mfumo leyi pfulekeke ematlhelo yi le ndzhaku ka yindlu leyi ku tshamaka vamakwerhu eka yona. Vamakwerhu va karhi va praktisa tinsimu ta Mfumo. A hi ku tsakisa ka swona ku va twa va ri karhi va yimbelela! Va yimbelela swi huma etimbilwini. Ha tsaka leswi mirhi yi endlaka ndzhuti ehenhla ka holo. Holo leyi yi kota ku rhurhela vanhu va kwalomu ka 200. Platifomo ya kona yi endliwe hi semendhe naswona yi fuleriwe hi mazenge. Loko swo endleka leswaku xivulavuri xi va xi lehile, xi fanele xi korhama. Ku ni bodo ya switiviso laha ku tlhomiwaka kona mapapila lama humaka erhavini ni swiavelo swa vandlha. Ku ni tafula ra tibuku. Vamakwerhu va khavise platifomo hi swiluva. Nimadyambu vamakwerhu va tirhisa timboni ta pharafini leswaku va kota ku khoma minhlangano. Loko se hi famba, vana lavaya a va hi landzela va ha hi yimele ehandle leswaku va ta hi landzelela kukondza hi fika egondzweni lerikulu.

“Sweswi hi kongoma le ndzeni-ndzeni ka tiko ra Congo. Loko hi nghena eximutanini xa tindlu ta byanyi, hi kokiwa mahlo hi Holo ya Mfumo. Muako lowu wu yimisiwe hi tinsika ta kaye leti lwangu ra kona ri fuleriweke hi matluka lama rhungiweke ma hlangana. Endzeni ka holo ku ceriwe misele leyi tsemakanyaka holo. Lexi hlamarisaka, loko hi tshama ehansi ivi hi nghenisa milenge ya hina emiseleni yoleyo, hi titwa hi tshamisekile. Ehenhla, laha ku yimeke makwerhu la fambisaka nhlangano, ku ni mfungho lowu tsariweke marito lama nge ‘Holo ya Mfumo’ hi ririmi ra kwalaho. Ku te vanhu va kwalomu ka 30. Swi nga endleka leswaku hafu ya vona i vahuweleri. A ti talanga tinsimu ta Mfumo leti va ti tivaka. Hambileswi va nga tiviki tinsimu to tala kambe va hiseka naswona hi yimbelela swi suka embilwini.

“Sweswi hi kongoma en’walungwini wa tiko. Hi yimisa xibebe lexi hi fambaka hi xona ivi hi languta eximutanini. Hi vona swiyindlwana swi nga ri swingani swa mabyanyi kutani hala makumu ka swona hi vona muako wun’wana lowu nga faniki na swona. Muako lowu wu akiwe hi tinsika to bumbula ta musengele leti hlanganisiweke ti tiya. Khumbi ra kona ri endliwe hi musengele ivi ku pfuriwa ndhawu ya mafasitere ni ya nyangwa. Lwangu ra kona i ra mabyanyi. Emahlweni ka muako lowu ku byariwe byanyi lebyi tsemetiweke kahle naswona ku ni xindledyana eka byona, nakambe kwala byanyini ku ni mfungho lowutsongo lowu tsariweke marito lama nge: ‘Timbhoni ta Yehovha.’ Xindledyana xexo xi hi yisa eHolweni ya Mfumo laha vamakwerhu va fikaka va hi amukela hi mandla mambirhi. Loko hi nghena hi xiya leswaku mabence ya kona ma endliwe hi tinsika ta musengele leti vekiweke ehenhla ka timhandzi ta musengele leti celeriweke ehansi. Swa antswa leswi lwangu ra Holo ya Mfumo ri nga pfutiki! Phela a va ta khoma xo tika: Loko mati mo tsakamisa tinsika ta musengele, ti ta hluka ivi ti hatla ti kula. Ematshan’weni ya leswaku bence yi tlakuka hi tisentimitara ta 30 ku suka ehansi, yi nga tlakuka swinene. Ebodweni ya switiviso ku ni swiyimiso swa minhlangano ni mapapila lama humaka erhavini. Tafula leri vamakwerhu va kumaka minkandziyiso eka rona ri endliwe hi musengele lowu pandziweke hi le xikarhi ivi wu rhungiwa swin’we ni tinhlanga.

“Hi kongoma edzongeni wa Katanga laha ku nga kona dyambu ri pelaka. Laha ka titimelanyana kutani hi fanele hi ambala swiambalo leswi kufumelaka. Hi fika eximutanini kutani loko hi tshinela ekusuhi ni Holo ya Mfumo, hi twa vamakwerhu va ri karhi va yimbelela. Hakanyingi vamakwerhu lava tshamaka eswimitanini a va na swikomba-nkarhi kutani nkarhi wa ku ya eminhlanganweni va wu pima hi dyambu. Hi xitalo vamakwerhu lava rhangaka va fika eholweni va sungula ku yimbelela kukondza lavan’wana hinkwavo va fika, ku ri kona minhlangano yi sungulaka. Hi tshamisana ehenhla ka ntsandza lowu pandziweke hi le xikarhi ivi wu vekiwa ehenhla ka timhandzi timbirhi leti celeriweke ehansi. Tibuku ti vekiwa eka khabodo ya khale, kambe a ti vekiwi nkarhi wo leha hikuva loko to kumiwa hi mahele ni muhlwa, ti to sala hi ndhuma ntsena. Loko nhlangano wu hela, vamakwerhu va hi rhamba leswaku hi valanga holo ya vona. Makhumbi ya yona ma endliwe hi timbalelo leti bohiweke hi mabyanyi ivi ti phamiwa hi misava. Lwangu ra kona ri fuleriwe hi byanyi kutani a ri pfuti.”

Yehovha U Sirhelela Malandza Ya Yena

Hi va-1960 mpfilumpfilu ni madzolonga etikweni a swi ri tshamelo-maxelo. Vanhu vo tala va file ku katsa ni vanhu van’wana va Yehovha. A swi lava xivindzi leswaku vamakwerhu va kota ku hlangana hikuva minkarhi yin’wana loko vanhu va hlanganile a ku ehleketiwa leswaku i nhlangano wa politiki. Le Xifundzheni xa Équateur, masocha lama hlomeke ma fike eHolweni ya Mfumo vamakwerhu va ha khome nhlangano. Masocha ma hatle ma swi xiya leswaku vamakwerhu a va hlangane hi xikongomelo xa ku gandzela Xikwembu ku nga ri ku ta vulavula hi swa tipolitiki. Hiloko ma tlhela, ma vula leswaku a ma lwi ni vukhongeri kumbe Xikwembu.

Siku rin’wana eKisangani, Bernard Mayunga ni vahuweleri van’wana va khomiwe hi vandla ra vaxandzuki leri a ri hlotana ni vatirhela-mfumo lava a ri lava ku va funyisa buwu. Loko Bernard a vutisiwa leswaku i wa rixaka rihi, u hlamule a ku: “Ndzi Mbhoni ya Yehovha.” Murhangeri wa vandla leri u hlamarisiwe hi nhlamulo leyi kutani a lava leswaku a n’wi hlamusela kahle. Bernard u tirhise Matsalwa ku n’wi chumayela kutani endzhaku ka sweswo murhangeri loyi wa vaxandzuki a ku: “Loko vanhu hinkwavo a va fana na wena, tinyimpi a ti nga ta va kona.” Bernard u ntshunxiwile swin’we ni Timbhoni letin’wana leti a a khomiwe na tona.

Ku Amukeriwa Ximfumo Eku Heteleleni!

Ku fikela hi 1965, Bethele ya le Congo a ya ha ri emuakweni lowu a wu ri exikarhi ka doroba ra Kinshasa. Muako lowu a wu ri wutsongo naswona vatirhi a va tlimbanile. Nhlayo ya vahuweleri va Mfumo a yi ya eka 4 000, kutani a ku laveka muako lowukulu. Endzhaku ka loko vamakwerhu va ye hansi ni le hehla va lavana ni ndhawu, va kume yindlu leyi a yi ri ni malembe ya tsevu ntsena yi akiwile, a yi ri e764 Avenue des Elephants le Limete eKinshasa. Yindlu leyi a yi ri ni swithezi swimbirhi naswona a yi ri ni mune wa makamara yo etlela. Vamakwerhu a va ha yimayimanga, va sungule ku lunghisa yindlu leyi, va cinca kamara lerikulu ro wisela eka rona ni ro dyela exithezini xa le hansi, swi va hofisi. Va tirhise garaji tanihi kamara ro rhumelela swilo eka rona ni vugandliselo. Yindlu leyi yi engeteriwe hi 1972.

Hi November 1965, Joseph-Désiré Mobutu u wutle mfumo. Rhavi ri tlhele ri endla xikombelo xo tsarisiwa ximfumo kutani hi June 9, 1966, Presidente Mobutu a sayina xileriso xa leswaku hi tsarisiwa ximfumo. Sweswi vanhu va Yehovha a va ta kota ku kuma malunghelo lama kumiwaka hi tikereke tin’wana leti tsarisiweke ximfumo eCongo. Swikhongelo ni ku gingiriteka ka vamakwerhu ku sukela hi 1932, swi hetelele swi veke mihandzu. A va ntshunxekile ku chumayela erivaleni, va khoma tinhlengeletano letikulu ni ku va ni tindhawu ta vona vini. Hambiswiritano, ntshunxeko wolowo a wu ta teka malembe ya tsevu ntsena.

Mintsombano Yi Nyikela Vumbhoni Swinene

Mawaku ntsako lowu vamakwerhu va veke na wona wa ku hlela tinhlengeletano ta xifundzha va ri ni mpfumelelo wa ximfumo! Tinhlengeletano to sungula leti khomiweke a ti ri 11 naswona a ku ri ni vanhu va 11 214 eka tona ivi ku khuvuriwa va 465.

Tinhlengeletano leti ti tlhontlhe tikereke ta kwalaho. Vafundhisi a va lwe ya minwala ni mavoko leswaku Timbhoni ta Yehovha ti nga tsarisiwi ximfumo etikweni leri ro nona, leri a va ri teka ri lawuriwa hi vona. Le Gandajika eXifundzheni xa Kasai, vafundhisi va ye va ya rila eka meyara. Leswi meyara a nga xi tekelangiki enhlokweni xirilo xa vona, va rhumele vantshwa laha nhlengeletano a yi khomeriwe kona leswaku va ya kavanyeta nhlengeletano. Khombo ra kona, loko va fika va kume ku ri karhi ku lunghiseleriwa ku tlangiwa ka filimi leyi sekeriweke eBibeleni naswona a ku te vanhu vo tala. Vantshwa volavo va lo titshamela ehansi va hlalela na vona. Leswi va swi voneke swi va tsakisile. Loko filimi ha yin’we yi ri karhi yi cinciwa, vanhu lava se a va ri magidi, va huwelerile va ku: “Vhivha Timbhoni ta Yehovha!”

Timbhoni ta Yehovha ti tlhele ti nyikiwa mpfumelelo wo khoma mintsombano leyikulu kambe a wu tele ntirho lowu a ti fanele ti wu endla loko nhlengeletano yi nga si sungula. A ti fanele ti lunghiselela tidrama ta Bibele naswona tidrama a ti lava leswaku ku ambariwa swiambalo swa kona. Vamakwerhu a va fanele va lunghiselela leswaku ku va ni swikurisa-marito. Va kote ku endla swilo leswi hinkwaswo hikwalaho ka leswi a va tiyimisele ku tirha hi ku swi rhandza ni ku dyondza.

Ku Ya eTinhlengeletanweni Ta Xifundzha

Hi 1964 swifundzha leswi a swi ri kona eCongo a swi vumba miganga yimbirhi. Hi 1969 ku vumbiwe muganga wa vunharhu eKasai kutani hi 1970 a ku ri ni miganga ya mune. Leswi mapato ya kona a ma nga fambeki, hakanyingi a swi tika leswaku valanguteri va miganga va ya khoma tinhlengeletano ni mintsombano. Hi xikombiso, twana loko William Smith, mulanguteri wa muganga a hlamusela riendzo ra yena ro ya enhlengeletanweni ya xifundzha.

U ri: “Mpfula yi ne ngopfu kutani milambu ya khapa-khapa. A hi kongome eKamina laha nhlengeletano ya xifundzha a yi ta khomiwa kona. Leswaku hi fika endhawini yoleyo, a hi fanele hi famba mpfhuka wa tikhilomitara ta 320. Hikwalaho ka mpfula, emapatwini man’wana a ko va ndzhope ntsena naswona etindhawini tin’wana mapato a ma funengetiwe hi mati. Ximutana xin’wana a xi hundzuke tiva. Mimovha, tilori ni mimovha ya mfumo a swi yime hinkwako-kwako tanihi leswi vanhu a va rindze leswaku mati ma phya. Vo tala a va rindzele ku heta mavhiki mambirhi va ri kwalaho.

“A ndzi swi tiva leswaku vamakwerhu va xi langutele hi mahlo-ngati xiyimiso xa nhlengeletano. Van’wana swi nga endleka va fambe masiku yo tala ku ya enhlengeletanweni. Hiloko ndzi vutisa loko yi ri kona ndlela yin’wana yo tsemakanya ximutana xexo. Ndzi hlamarile loko vanhu va ndzi byela leswaku Timbhoni ta Yehovha ti pfule pato rin’wana kambe leswi misava yi tsakamaka swinene, a ti nga ta pfumelela munhu ku famba eka rona kukondza mulanguteri wa muganga a hundza eka rona loko a ya eKamina.

“Vamakwerhu va swimitana swimbirhi va tirhe siku hinkwaro ni vusiku bya kona ri kala ri xa, va ri karhi va pfula pato leri a ri famba hi le tlhelo ka leri funengetiweke hi mati. A ndzi hlwelanga ku kuma vamakwerhu volavo kutani ndzi lunghekela ku hundzisa xibebe xa mina epatwini leri a va ri endlile. Vanhu vo tala a va lava ku vona loko xibebe xa mina xi ta swi kota ku hundza. Ndzi nga si ya ekule, xi mbombomerile kutani hi sala hi hele matimba!

“Hambileswi vamakwerhu va xi susumeteke, kambe a ko fana ni kwala! Ntirho wa vona wu hundzuke nyuku wa mbyana, naswona a wu swi vona eswikandzeni swa vona leswaku va hele matimba. Nilokoswiritano, a va ha tiyimiserile leswaku mulanguteri wa xifundzha a fika laha nhlengeletano yi nga ta khomeriwa kona. Leswi vahlaleri a va swi vona leswaku ku ta hetelela ku fe munhu epatwini leri, va tlhelele emimovheni ya vona. Vamakwerhu a va lan’wanga, va tlhele va ringeta. Hiloko va xikisa mindzhwalo hinkwayo exibebeni lexi a xi tikiwa hi minkandziyiso, swikurisa-marito, janareta ni swilo swin’wana. Kutani va cela va tlhela va susumeta ivi mavhilwa lawa a ma mbombomerile ma sungula ku famba.

“Endzhaku ka awara, hi huwelele hi tsakile naswona hi yimbelela tinsimu ta Mfumo, hi tlangela leswi xibebe xi koteke ku huma endzhopeni. Vamakwerhu va endle leswi vanhu lava a va tshame emimovheni a va swi vona swi ri norho ntsena. Hikwalaho ka ku tikarhata ka vamakwerhu, swi kotekile ku khoma nhlengeletano. Yehovha a a ri ni vanhu va yena naswona u va pfune leswaku va endla ku rhandza ka yena.”

Mfumo Lowuntshwa Wa Politiki Wu Cinca Milawu

A swi nga olovi ku fikelela vanhu lava hangalakeke etindhawini to hisa ni le timbaleni leti mirhi ya kona yi nga lo tsalangana, leti hlanganisaka magidi ya swikwere-khilomitara. Loko varhumiwa va ri karhi va chumayela emadorobeni lamakulu, vamakwerhu va kwalaho lava a va ri maphayona yo hlawuleka na vona a va ri karhi va pfula masimu lamantshwa ematiko-xikaya. Hambiswiritano, vanhu vo tala ematiko-xikaya a va nga swi koti ku hlaya ni ku tsala kutani a swi tika leswaku mavandlha ma va lama tiyeke. Tlhandlakambirhi, ku cinca ka swiyimo swa tipolitiki etikweni a ku ta khumba vutomi bya vamakwerhu swinene.

Hi 1970 tiko ri sungule ku fumiwa hi vandla rin’we ra politiki. Vandla ra kona a ri vitaniwa Popular Movement of the Revolution (Mouvement Populaire de la Révolution hi Xifurwa), kumbe MPR. Nawu wa rona a ku ri ku tlhelela eka mahanyelo ya xintu naswona sweswo swi katse ku cinciwa ka mavito ya swidorobana ni madoroba lamakulu. Stanleyville ana se a yi cincile yi va Kisangani kasi Elisabethville yi ve Lubumbashi. Hi 1971, mfumo wu cince vito ra tiko ni ra nambu wa rona lowukulu swi va Zaire ematshan’weni ya Congo. Mali yi cinciwile yi va ti-zaire ematshan’weni ya ti-franc. Mfumo wu lave leswaku vanhu na vona va cinca mavito ya vona: Mavito lawa a ma tekiwa ya ri ya Vukreste ma siviwe hi mavito ya xintu. A swi nga ha pfumeleriwi ku tsimba thayi hikuva a yi ri ya valungu. Vamakwerhu va pfumelelane ni ku cinca loku hinkwako.—Mat. 22:21.

Hi ku ya hi vandla leri ra politiki, munhu un’wana ni un’wana la velekeriweke eCongo a a ri xirho xa MPR. Leswaku vanhu va nga lahlekeriwi hi mintirho ya vona nileswaku va kota ku xavisa emakete naswona vana va kota ku nghena xikolo, vanhu a va sindzisiwa ku va ni khadi ra politiki. Ku tlula kwalaho, a va languteriwe leswaku va vehela beji ya vandla ra politiki, ngopfu-ngopfu loko va nghena etihofisini ta mfumo. Vanhu va Yehovha a va khome nyarhi hi timhondzo. Vamakwerhu va lahlekeriwe hi mintirho naswona vana va vona va hlongoriwile eswikolweni.

Hambiswiritano, vatirhela-mfumo van’wana va xi twisisile xiyimo xa Timbhoni ta Yehovha. Holobye un’wana wa timhaka ta xikaya u vutise makwerhu un’wana leswaku ha yini a nga veheli beji ya vandla ra politiki. Makwerhu u hlamusele swivangelo swa yena swa Matsalwa. Holobye u hlamule a ku: “Ha ku tiva naswona a hi nge ku karhati; kambe vandla ra vantshwa ri ta ku komba xa ncila wa bulubulu.”

Ku vikiwe leswaku endzhaku ka loko Presidente Mobutu hi yexe a byeriwe swivilelo swo tala leswi Timbhoni ta Yehovha ti hehliwaka ha swona, u hlamule swirho swa vandla ra yena eka nhlangano wun’wana a ku: ‘Timbhoni ta Yehovha a ti nge pfuki ti ndzi karhatile ni siku ni rin’we. Phela Yesu a nga xengiwanga hi un’wana handle ka Yudasi, loyi a a ri un’wana wa vadyondzisiwa va Yena. Na mina ndzi ta xengiwa hi un’wana loyi ndzi dyaka na yena.’

Bethele Ya Kurisiwa Leswaku Yi Ta Khathalela Ntirho

Nathan H. Knorr, la humaka eyindlu-nkulu eBrooklyn, u endzele eCongo hi January 1971. Mhaka yin’wana leyi ku buriweke ha yona loko a tile a ku ri ku kurisiwa ka Kaya ra Bethele ni miako ya tihofisi. Hi 1970 a ku ri ni vahuweleri va kwalomu ka 14 000 emavandlheni ya 194 ni le mintlaweni leyi nga yoxe leyi tlulaka 200. Hikwalaho ka xilaveko lexikulu xa minkandziyiso eCongo, se a ku pfumala ni vuphelo bya marha evuhlayiselweni bya tibuku eBethele. Swi tsakisile swinene loko Makwerhu Knorr a tivisa leswaku muako wu ta kurisiwa! Mumpfampfarhuti wa tipulani u mpfampfarhute pulani ya muako lowuntshwa wa manguva lawa, lowu nga ni swithezi swimbirhi, lowu lowa khale a wu ta nghena kambirhi eka wona hi vukulu. A wu katsa hofisi leyikulu, kamara lerikulu ro hlayisela tibuku ni makamara ya byetlelo lama engetelekeke.

Hi June 1971 se a ku kumiwe mpfumelelo wo sungula ku aka kutani a ka ha yimayimiwanga. Don Ward loyi a a huma eDahomey (laha sweswi ku nga Benin) u rhumeriwile leswaku a ya kongomisa ntirho wo aka. Ku te vatirhi vo tala va ku tirhandzela, va huma emavandlheni ya 39 ya le Kinshasa kutani leswi ntirho wu chavaka mavoko, wu hatle wu hela. Hilaha hi nga ta vona hakona, ku andza loku a ku vonaka ensin’wini ni ku kurisiwa ka Bethele swi pfatlanye tikereke ta Vujagana.

Xilaveko Xo Va Ni Xivindzi Ni Vuxiyaxiya Hi Va-1970

Hi December 1971 ku humesiwe nawu wa leswaku tikereke letintshwa ni mintlawa ya vanhu lava hlanganaka hi xikongomelo xo khongela, leswi a swi ri karhi swi simekiwa etikweni hinkwaro, swi fanele swi tsarisiwa ximfumo. Hi ku ya hi nawu lowu lowuntshwa, a ku ri ni tikereke tinharhu ntsena leti a ti tsarisiwe ximfumo: ku nga Kereke ya Rhoma Khatoliki, tikereke ta Protestente ni kereke ya le tikweni ya Kimbanguist. Hi 1972 ku engeteriwe tikereke tin’wana tinharhu: ku nga kereke ya Mamoslem, ya Greek Orthodox ni ya Vayuda. Tikereke to tala letitsongo ti nghene ehansi ka vito ra kereke ya Protestente.

Hikwalaho, ku sukela hi 1971 ku ya fika hi 1980, vanhu va Xikwembu a va nga tsarisiwanga ximfumo kumbe hi nga vula leswaku ntirho a wu yirisiwile hi ndlela yo karhi, kutani sweswo swi endle leswaku va nga swi koti ku endla ntirho wa vona va ntshunxekile. Hambileswi Timbhoni ta Yehovha a ti nga tsarisiwanga ximfumo, varhumiwa a va lerisiwanga ku huma etikweni naswona ntirho wa le Bethele a wu kavanyetiwanga. Kaya ra varhumiwa ra le Kananga ri pfariwile kambe makaya ya le Bukavu, Kisangani, Kolwezi ni le Lubumbashi a ma pfariwanga. Vamakwerhu a va nga ha ta swi kota ku khoma mintsombano leyikulu ya muganga. Hambiswiritano, etindhawini tin’wana vamakwerhu a va hlangana eTiholweni ta vona ta Mfumo. Va khome tinhlengeletano ta xifundzha etiholweni letikulu. A swi titshege hi leswaku valawuri va kwalaho va ri yini. Etindhawini leti nkaneto a wu ri wukulu swinene, vamakwerhu a va swi tiva leswaku va nga ha xanisiwa ni ku khomiwa. Vamakwerhu vo tala va pfaleriwe ekhotsweni. Kambe etindhawini leti valawuri va kwalaho a va nga ri na mhaka ni ntirho wa hina, vamakwerhu a va ya emahlweni ni mintirho ya vona ya vukhongeri va ntshunxekile.

Hambileswi ntirho a wu yirisiwile, Timbhoni ti ye emahlweni ti chumayela hi xivindzi. Vamakwerhu vanharhu va xinuna ni un’we wa xisati va ye emakete va ya chumayela. Hiloko ku ta vavanuna vambirhi va fika va khoma un’wana wa vamakwerhu loko a ri karhi a nyika munhu la tsakelaka buku. Va fambe na yena entsindza wa vandla rero ra politiki, va fika va n’wi siya ekamareni rin’wana leswaku a rindza ku kondza murhangeri wa vandla a fika. Loko a fika, u kume makwerhu a ri karhi a nyika munhu un’wana loyi a a ri na yena ekamareni rero, buku leyi nge Did Man Get Here by Evolution or by Creation?

Murhangeri u vutise makwerhu a karihile a ku: “Xana vuxisi lebya wena u byi haxa ni kwala?”

Makwerhu u hlamule a ku: “Loko munhu a a lo ku vutisa a ku, ‘Xana munhu u ve kona hi hundzuluko kumbe u lo vumbiwa’ a wu ta n’wi hlamurisa ku yini?”

Murhangeri a nga hlamulanga. U lo byela vavanuna lava nga n’wi khoma a ku: “N’wi tshikeni a famba. A nga dyohanga nchumu.”

Makwerhu u tlhelele emakete a ya emahlweni ni ku chumayela. Endzhakunyana, murhangeri loyi u hundze hi le makete kutani a n’wi vona. U byele vatirhi-kulobye a ri karhi a kombetela eka makwerhu yoloye a ku: “Wanuna loyi u ni xivindzi, a swi tano ke?”

Hi 1974 madokodela ya Ernest Heuse loyi a a ri muungameri wa rhavi ma vone swi antswa leswaku a tlhelela eBelgium. Se a ku hundze nkarhinyana wo leha Ernest a ri ni vuvabyi bya mahahu (emphysema) naswona rihanyo ra yena ri tsanisiwe hi ku hlaseriwa ko hlayanyana hi malariya. Vamakwerhu a va rhandza ndyangu wa ka Heuse; a wu hoxe xandla swinene entirhweni wo chumayela. Loko wu fika eBelgium wu ye emahlweni wu tirhela Yehovha hi ku tshembeka. Ernest u love hi 1986; kutani nsati wa yena Hélène u sale a lova endzhaku ka malembe ya nhungu. Le Kinshasa ntirho wo ungamela rhavi wu vekiwe emakatleni ya Timothy A. Holmes, loyi a veke murhumiwa ku sukela hi 1966.

Ntirho Wu Tlhela Wu Tsarisiwa Ximfumo Hi 1980

Hi April 30, 1980, presidente wa tiko u sayine xileriso lexi a xi hi nyika mpfumelelo wo tsarisa Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha ximfumo. Ntiyiso a wu tsakeriwa ngopfu lerova eXitsundzuxweni a ku te vanhu va 90 226 naswona vanhu lava tsakelaka, va kwalomu ka 35 000 a va dyondzeriwa Bibele emakaya ya vona. A ku ri ni tinhlohlorhi letintshwa ta nhlayo ya vahuweleri ni ya maphayona. Kambe leswaku ntirho wa le nsin’wini wu ta endliwa hi ndlela leyi antswisiweke ngopfu, a ku laveka ndhawu yo antswa. Hikwalaho vamakwerhu va tsakile loko Huvo leyi Fumaka yi va nyika mpfumelelo wo xava xitandi lexikulu lerova lexo sungula lexi rhavi ra le Congo a ri akiwe eka xona, a xi nghena kambirhi ni hafu eka xona. Hambiswiritano, hilaha hi nga ta swi vona hakona, a ku ta va ni swiphiqo.

Se a ku hundze malembe yo tala vamakwerhu va nga swi koti ku hlela mintsombano leyikulu ya miganga. Kambe sweswi se a va ntshunxekile ku endla tano. Hi 1980, etikweni hinkwaro, ku khomiwe Mintsombano ya Miganga ya ntlhanu, ya “Rirhandzu Ra Xikwembu.” Vanhu van’wana lava teke entsombanweni a va fanele va famba mimpfhuka yo leha swinene. Mindyangu yo tala yi fambe mpfhuka lowu tlulaka tikhilomitara ta 400 loko yi ya entsombanweni. Maphayona mambirhi yo hlawuleka lama averiweke eswifundzheni leswi nga ekule swinene, ma hete mavhiki mambirhi ma ri karhi ma famba hi swikanyakanya, mpfhuka lowu tlulaka tikhilomitara ta 700 esaveni ro enta ni le makhwatini lama tlhumeke. Van’wana lava teke entsombanweni a va huma eCongo (Brazzaville), eBurundi ni le Rwanda.

Emalembeni lama tlhandlameke, swi bohe leswaku ku engeteriwa tindhawu to khomela mintsombano ya muganga eka tona. I ntiyiso leswaku vamakwerhu a va kume ntshunxeko wa vukhongeri kambe swiyimo swa ikhonomi na swona a swi ya swi tika. Vo tala a va hanya hi rikoko ra xilondza. Nxavo wa swilo a wu ya wu tlakuka swinene kambe miholo a yi yime ndhawu yin’we. Vamakwerhu vo tala a va nga swi koti ku teka maendzo yo leha hikwalaho ko durha ka swo famba. Xisweswo, rhavi ri ve ni ntwela-vusiwana kutani ri hlela leswaku ku khomiwa mintsombano leyi engetelekeke etindhawini ta le kusuhi ni laha vamakwerhu a va tshama kona.

Magondzo ya le Congo a ma nga fambeki: A swi tolovelekile ku kuma mirhi yi wile yi hingakanya pato, mabuloho ma tsemekile, patu ri tele hi sava naswona ri celekile. Minkarhi hinkwayo vayimeri va rhavi ni vasati va vona a va kombisa moya wa ku tinyiketela loko va ya khoma tinhlengeletano ni mintsombano. Hambiswiritano, ku tinyiketela ka vona a hi nchumu loko ku pimanisiwa ni vamakwerhu va kwalaho vo tshembeka, lava hakanyingi a va fanele va heta masiku va ri endleleni naswona va etlela enhoveni. Swa ha tolovelekile leswaku vamakwerhu va famba tikhilomitara ta 50 ku ya eka 150 hi milenge loko va ya emintsombanweni ya muganga.

Ku Pfuriwa Ka Makaya Lamantshwa Ya Varhumiwa

Ku tsarisiwa ka hina ximfumo hi 1980 ku pfulele varhumiwa lavantshwa ndlela yo nghena etikweni. Hi 1981, ku pfuriwe kaya lerintshwa ra varhumiwa eGoma (eXifundzheni xa Kivu). Emalembeni mambirhi lama landzeleke, ku pfuriwe makaya lamantshwa eLikasi (le Katanga), eMbuji-Mayi (le Kasai), eKikwit (le Bandundu) ni le dorobeni ra Matadi leri nga ni hlaluko (le Xiphen’wini xa le Hansi xa Congo). Lawa a ma pfariwile ma tlhele ma pfuriwa. Eku heteleleni, hi 1986 ku pfuriwe kaya ra varhumiwa eIsiro (le Xifundzheni xa Orientale), leswi vulaka leswaku ku ni makaya ya 11 ya varhumiwa etikweni hinkwaro. Makaya lawa ma tlhele ma tirhisiwa tanihi vuhlayiselo bya tibuku. Rhavi a ri kota ku vulavurisana ni vamakwerhu hi ku tirhisa varhumiwa. Vamakwerhu va le mavandlheni va swi tlangerile swikhutazo ni ndzetelo leswi va swi kumeke eka vona. Loko lembe ra ntirho ra 1981 ri hela, a ku ri ni nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 25 753. A swi ri erivaleni leswaku ku ta va ni ku andza.

Ku Nga Chavisiwi Hi Kimbilikiti

Kimbilikiti i vito ra xikwembu lexi phahliwaka hi rixaka ra Varega, leri tshamaka le ndzeni-ndzeni ka makhwati ya le vuxa-xikarhi bya tiko. Vutomi bya vanhu lava—lava hi xitalo va nga vahloti, varimi ni vaphasi va tinhlampfi—byi lawuriwa hi vukholwa-hava bya vukhongeri bya Kimbilikiti. Mihivahivani ya vukhongeri lebyi yi endliwa exihundleni naswona vaprista va byona va xiximiwa swinene hi lava va chavaka mimoya.

Timbhoni ta Yehovha endhawini leyi a ti chavisiwi hi xikwembu lexi vuriwaka Kimbilikiti hikuva ta swi tiva leswaku Xikwembu xa ntiyiso i Yehovha ntsena. Hi tona ntsena ti nga swi endliki leswi vaprista va Kimbilikiti va lerisaka leswaku swi endliwa, swo kota ku tlhavela vaprista timbuti ni tihuku leswaku va ta dya.

Ku sukela hi 1978, swirho swa mpambukwa lowu swi sungule ku xanisa Timbhoni ta Yehovha erivaleni. Swi hise Tiholo ta Mfumo to hlayanyana, swi hlongola vamakwerhu van’wana emakaya ya vona swi tlhela swi va tekela nhundzu ya vona. Nakambe swi ringete ku vavisa vamakwerhu hi ku va loya ni ku va ba hi xifulana kambe mirhi ya swona a yi tirhanga. Hiloko hi August 1983, swirho swa mpambukwa lowu swi endla nchumu wo biha ngopfu—swi dlaya vamakwerhu va nhungu hi ndlela ya tihanyi ekusuhi ni ximutana xa Pangi.

Xiendlakalo lexi tsemaka nhlana swonghasi xi chavise swirho swa vandlha ngopfu-ngopfu leswi lahlekeriweke hi varhandziwa va swona, ku nga vanuna va swona kumbe vatata wa swona. Rhavi ni vamakwerhu va kwalaho va hatle va ya pfuna mindyangu leyi lahlekeriweke, hi tlhelo ra moya ni ra nyama.

Hi nkarhi wolowo, vadlayi volavo a va titwa va sirhelelekile le ndzeni-ndzeni ka makhwati. Kambe, va hetelele va khomiwile. Nandzu wa vona wu tengiwe ehubyeni ya xifundzha le Kindu. Vadlayi volavo va vule leswaku moya wa Kimbilikiti hi wona wu va kuceteleke leswaku va dlaya. Hambiswiritano, loko muchuchisi a boxa lexi xi va kuceteleke, u te: “[Swirho swa rixaka ra Varega] leswi eku sunguleni a swi hlanganyela eka mihivahivani ya Kimbilikiti ni leswi swi tivaka swihundla swa kona, sweswi se i Timbhoni ta Yehovha. Swi paluxe swihundla leswi, kambe xivangelo-nkulu hileswi swi paluxeke leswaku a ku na moya lowu vitaniwaka Kimbilikiti. Xisweswo swi paluxe leswaku switlhavelo leswi vanhu va sindzisiwaka ku swi endlela moya lowu, hi ku ya hi Timbhoni ta Yehovha, i vukanganyisi lebyi nga lo dlaa, erivaleni, lebyi hleriweke hi vakhalabye lava fambisaka mihivahivani leyi.”

Hikwalaho vanhu volavo va dyiwe hi nandzu ku nga ri Kimbilikiti xikwembu xa vona. Vadlayi va ringete ku yisa xivilelo xa xigwevo lexi eka huvo-nkulu le Bukavu kambe na yona yi yima hi ra leswaku va gweveriwa rifu. Vachuchisi va lume vagandzeri va Kimbilikiti ndleve leswaku loko vo tlhela va xanisa Timbhoni ta Yehovha, va ta xi kuma lexi va xi lavaka.b

Ku sukela enkarhini wolowo, swi ve kona swiviko swin’wana swa ku xanisiwa ka vanhu, kambe swirho swa mpambukwa lowu, se swa swi vona leswaku swilo leswi swi swi endlaka le xivindzini xa makhwati a swi nge tshami swi ri xihundla, naswona swa swi xiya leswaku ku veka ntshembo wa swona eka xikwembu lexi nga hanyiki, lexi vuriwaka Kimbilikiti, i vuhava. Timbhoni ta Yehovha ti karhi ti ya emahlweni ti pfuna vanhu leswaku va tshika ku va swirho swa mpambukwa lowu. Yehovha u katekise matshalatshala lawa hikwalaho ka rirhandzu rakwe. Sweswi ku ni vahuweleri lava hisekaka va 300, lava nga swirho swa mavandlha ya ndhawu leyi. Va rhandza Yehovha; a va xi chavi xikwembu lexi vuriwaka Kimbilikiti.

Ntirho Wu Yirisiwa

Hi 1985 ntirho wo chumayela hi Mfumo a wu famba kahle eCongo. A ku sunguriwe ntirho wo aka muako lowuntshwa wa Bethele exitandini lexi a xi xaviwe hi 1980. Vatirhi vo tirhandzela va kwalomu ka 60 vo huma ematikweni mambe a va ri karhi va pfuna. Lembe ra ntirho ri hele se ku ri ni vahuweleri va kwalomu ka 35 000 ensin’wini naswona ku ri ni nhlayo leyintshwa ya maphayona. A ku ri ni varhumiwa va 60 lava nga le ku chumayeleni hi ku hiseka etikweni hinkwaro. Valanguteri lava famba-fambaka a va ri eku leteleni ka vakulu va mavandlha ni maphayona. Swilo hinkwaswo a swi vonaka swi lunghekele ku andza lokukulu.

Hambiswiritano, a swi nga tsakisi vanhu hinkwavo loko vanhu va Xikwembu swi va fambela kahle hi tlhelo ra moya ni ra nyama. Vafundhisi a va kucetela van’watipolitiki leswaku va kavanyeta mintirho ya vamakwerhu. Hi March 12, 1986, Presidente Mobutu u sayine xileriso xa leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwa. Hi xa mundzuku xa kona, xileriso xexo xi tivisiwe eka xiya-ni-moya xa tiko. Muhaxi un’wana u te: “A hi nge he pfuki hi twe hi ta Timbhoni ta Yehovha [laha Congo].” Wolawo a ya ri mavunwa ya rihlaza!

Rhavi ri vitane varhumiwa va mune lava a va ri valanguteri va muganga leswaku va ta tirha erhavini, kutani ri avela vamakwerhu va kwalaho leswaku ku va vona valanguteri va miganga. Leswi a swi endliwa hileswi varhumiwa a va nga ha swi koti ku chumayela erivaleni, kutani a swi fana ni loko va ri ekhotsweni etindlwini ta vona. Vamakwerhu va kwalaho a va chumayela hi vuxiyaxiya. (Mat. 10:16) Lexi vavisaka, vanhu vo tala lava tsakelaka va chavile ivi va tshika ku dyondza Bibele. Tiholo tin’wana ta Mfumo ti pfariwile kumbe hambi ku ri ku fayeteriwa. Tin’wana ti tekiwe hi ntlawa wa politiki. Vamakwerhu a va boheka ku hlengeletana hi mintlawa leyitsongo. Vamakwerhu a va khometeriwa nivusiku emakaya ya vona, naswona nhundzu ya vona a yi yiviwa.

EXifundzheni xa Équateur, vamakwerhu vo tala va bukuteriwile va tlhela va pfaleriwa ekhotsweni. Phayona rin’wana ro hlawuleka ri biwe hi ndlela ya tihanyi ri tlhela ri pfaleriwa ekhotsweni tin’hweti tinharhu. Leswi hinkwaswo a swi vangiwe hikwalaho ka xitiviso lexi tivisiweke eka xiya-ni-moya. Ku fikela enkarhini lowu, a ku nga si tsariwa nawu wa leswaku ntirho wu yirisiwile. Endzhaku ko tivisiwa leswaku ntirho wu yirisiwile, vamakwerhu va endle xikombelo xa leswaku xitiviso xexo xi cinciwa kambe xikombelo xa vona xi biwe hi makatla. Hiloko hi June 1986, presidente wa tiko a vulavula ni tiko ivi a sola Timbhoni hi leswaku i valala va tiko nileswaku a ti byi xiximi vuhosi.

Phela xiyimo xi cince hi ku copeta ka tihlo! Vanhu lava a va xiximiwa, se a va nga ha xiximiwi. Ku akiwa ka rhavi lerintshwa ku yimisiwile, hiloko ku ku whii, exitandini lexi a xi tshama xi ri ni huwa ya ntirho lowu tsakisaka. Vatirhi hinkwavo va ku tirhandzela lava a va huma ematikweni mambe, a va boheka ku muka kutani switirho swo aka ha swona swi xavisiwa. Vamakwerhu va kwalaho va kwalomu ka 20 va sale va rindze xitandi xexo.

Hiloko ku fika papila leri tsariweke hi June 26, 1986 swi nga rindzeriwanga, leri a ri huma eka ndhuna ya maphorisa, ri vula leswaku varhumiwa hinkwavo va fanele va huma etikweni rero. Ku yirisiwa loku a ku hambanile ni lokuya ka 1972, laha varhumiwa a va nga boheki ku rhurha. A swi pfatlanya mbilu hakunene ku vona Ndzawulo yo Rhumela swilo yi lo mphaa, hi nhundzu ya varhumiwa loko va ri karhi va longa! Hi July, 23 varhumiwa va khome ndlela va tlulela ematikweni man’wana. Lava a va ha endzele ematikweni man’wana hi nkarhi wolowo, a va ha vuyanga. Hiloko ku sungula nkarhi wun’wana wo sefa eCongo.

Ku Hlela Ntirho Hi Vuntshwa Leswaku Wu Ta Endliwa eXihundleni

Loko ku ri leswaku vakaneti a va ehleketa leswaku va ta va heta matimba vanhu va Yehovha kumbe ku va lovisa, a va be hansi. A va nga ma tivi matimba ya moya lowo kwetsima wa Yehovha kun’we ni ku tiyimisela ka vanhu va Xikwembu. Varhumiwa lava nga tatiki ni xandla, lava a va ri ni ntokoto va swi kotile ku sala etikweni rero. Vatirhi va le rhavini va hambete va langutela ntirho wo chumayela hi Mfumo va ri emakaya yo hambana-hambana. Vamakwerhu va fambise Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona emakaya ya vamakwerhu etikweni hinkwaro.

A ku nga ri na ndlala ya swakudya swa moya. Vamakwerhu va hambete va kandziyisa tibuku leti sekeriweke eBibeleni va tlhela va ti fambisa. Rhavi ri rhumele maphepha ya tinkulumo ta ntsombano wa muganga ni ta nhlengeletano ya xifundzha emavandlheni, kutani vamakwerhu va nyikela tinkulumo teto. Loko mulanguteri wa xifundzha a endzela mavandlha, a a ma tlangela tidrama ta ntsombano hi tindzimi ta wona. Leswi a swi endlisiwa xisweswo lembe na lembe ku sukela hi 1986 ku fikela loko ku yirisiwa ka ntirho ku herisiwile. Hambileswi lowu a wu ri ntirho lowukulu, vamakwerhu a va vuyeriwa swinene.

Hi hala tlhelo, vakulu a va ri karhi va vulavula ni valawuri va hulumendhe va va hlamusela xiyimo xa hina xa ku nga hlanganyeli eka tipolitiki, naswona a va ringeta ku swi veka erivaleni leswaku ku nga hlanganyeli ka vona etimhakeni ta tipolitiki a swi nga vuli swona leswaku va delela hulumendhe. Hi ndlela leyi, vito ra Yehovha ni xikongomelo xa yena swi tiviwe hi vanhu hinkwavo, ku katsa ni valawuri lava tlakukeke etikweni. Malandza ya Yehovha ma tikombe ma nga fani ni van’wana—a ma nga hlanganyeli nikatsongo eka swa tipolitiki kambe hi nkarhi lowu fanaka a ma nga yi deleli hulumendhe.

Nhlayo Ya Vahuweleri Va Mfumo Yi Hunguteka Yi Tlhela Yi Engeteleka

Xiviko xa lembe ra ntirho ra 1987 xi komba leswaku nhlayo ya vahuweleri yi hunguteke hi tiphesente ta tsevu. Van’wana a va chava naswona a va nga lavi ku tiviwa va ri swirho swa nhlengeletano leyi yirisiweke. Ku tlhekeke nxaniso wa tihanyi eswifundzheni swo tala.

Kambe minkarhi yin’wana muhloti wa tinyarhi a ti vuya hi yena. Hi xikombiso, ndhuna yin’wana yi khome nhlengeletano yo hlawuleka leswaku yi ta vulavula ku biha hi Timbhoni ta Yehovha. Yi tlakuse buku leyi nge Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele kutani yi byela vanhu leswaku va fanele va khoma mani na mani loyi a fambisaka buku yoleyo. Vanhu va vule leswaku va lava ku rhanga va kambisisa buku yoleyo leswaku va ta yi tiva kahle. Ndhuna yi pfumerile, kutani vanhu va tsakele buku yoleyo. Hiloko van’wana va kombela tikopi ta buku yoleyo eka phayona ro hlawuleka leri a ri tshama eximutanini xin’wana. Phayona rero ri ri: “Ndzi sungule tidyondzo ta Bibele ni vanhu va khume. A ndzi nga ta pfuka ndzi chumayerile eximutanini xa ndhuna yoleyo loko a yi nga vulavulanga ku biha hi hina, kumbexana ni vanhu lava a va ta va va nga wu kumanga nkarhi wo dyondza ntiyiso!”

Vamakwerhu va tolovele ndlela leyintshwa yo chumayela. Hambileswi ntshunxeko wa vona a wu ri wutsongo swinene, ‘a va nga manyiwanga lerova va nga swi koti ni ku famba.’ (2 Kor. 4:8) Lembe ra ntirho ra 1988 ri hele ku ri ni ku andza hi nkombo wa tiphesente. A ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele ta kwalomu ka 60 000. Vamakwerhu lava tirhaka eka Ndzawulo ya Ntirho eBethele va endzele emadorobeni lamakulu va khutaza vamakwerhu ni ku khoma nhlangano ni vakulu va kwalaho swin’we ni valanguteri lava famba-fambaka. Kasi rhavi ri hambete ri langutela ntirho wa le Congo (Brazzaville) laha na kona ntirho a wu yirisiwile, ni ku langutela ntirho wa le Burundi.

Makwerhu la nga nhloko ya xikolo eKolwezi u ale ku endla xihlambanyo xa politiki. Hiloko a bukuteriwa ngopfu hikwalaho ka sweswo, kutani a yisiwa eLubumbashi, laha vakaneti va yena a va ehleketa leswaku u ta fika a dlayiwa. Makwerhu u xi hlamusele kahle xivangelo xa ku nga hlanganyeli ka yena etimhakeni ta politiki. U rivaleriwile ivi a tlheriseriwa eKolwezi. Lava nga n’wi bukutela a va fanele va kombela leswaku a va rivalela! U tlhele a kuma ntirho wakwe ivi a nyikiwa xikhundlha xa ku va mukamberi!

Hi October 1988 tihosi ta kwalaho ti teke xitandi xa Bethele eKinshasa, lexi a xa ha ri murhanga ti tlhela ti teka minkandziyiso yo tala ngopfu leyi sekeriweke eBibeleni. Masocha a ma tshamela ku yiva mabokisi ya tibuku ni Tibibele kutani ma ti xavisa etimakete ta kwalaho. Vanhu a va ti xava, hi ndlela yoleyo vamakwerhu a va tikumela tidyondzo ta Bibele leti se ti nga ni tibuku.c

Hi 1989 nhlayo ya vahuweleri va Mfumo yi fike eka 40 707 hambileswi ntirho a wu yirisiwile. Majagana lama nga valala va Timbhoni ta Yehovha ma virile. Loyi a a ri holobye wa nawu tlhelo munghana lonkulu wa Kereke ya Khatoliki, u rhumele papila eka vachuchisi hinkwavo va le Congo, a phofula ndlela leyi swi n’wi nyangatsaka ha yona ku vona ntirho wa vanhu va Yehovha wu ri karhi wu ya emahlweni. U hlohlotele leswaku ku khomiwa Timbhoni ta Yehovha, ku pfariwa ni Tiholo ta Mfumo. Endzhakunyana loko a vulavula ni varhangeri va vukhongeri, u vule leswaku vanhu va Yehovha i “madimona ya xiviri.” Leswi swi tlhekekise ku xanisiwa ka vamakwerhu exifundzheni xa Bandundu laha holobye yoloye a a tshama kona.

Vana Va Pfaleriwa eKhotsweni

Hi nkarhi wolowo, vana van’wana va Timbhoni ta Yehovha va khomiwile exikolweni hikwalaho ko ala ku hlanganyela eminkhubyeni yo karhi ya politiki. Ku tlhele ku khomiwa tatana un’wana ni vafana vakwe vambirhi va pfaleriwa ekhotsweni. Varindzi va khotso va lerisiwe leswaku va nga va nyiki swakudya. Xileriso xexo xi hlamarise murindzi un’wana, hiloko a vutisa a ku: “Laha khotsweni hi ni makhamba ni vadlayi kambe ha va phamela. Ha yini wanuna loyi ni vana vakwe vambirhi va fanele va tsoniwa swakudya?” Leswi murindzi yoloye a nga kumangiki nhlamulo leyi twalaka, u va nyike swakudya hi yexe. Vafana volavo va hete masiku ya 11 ekhotsweni, kasi tata wa vona la nga phayona ro hlawuleka u hete masiku ya nkombo. Ndzingo lowu a wu kalanga wu va heta matimba nikatsongo.

Le Kikwit ku khomiwe wanuna un’wana loyi a a nga ri Mbhoni ya Yehovha, endzhaku ka loko ku khomiwe nsati wakwe la nga Mbhoni, swin’we ni vana va vona vambirhi va vanhwanyana. Loko vatirhela-mfumo va kuma leswaku wanuna loyi a a nga ri Mbhoni, va n’wi ntshunxile. Kambe a nga pfumelanga ku muka, u vule leswaku a nge siyi nsati wakwe ni vana va yena. Loko a hetelele a ntshunxiwile swin’we ni ndyangu wakwe, u sungule ku dyondza Bibele kutani a khuvuriwa. Sweswi i nkulu evandlheni.

Hasahasa eTikweni

Hi September 1991 masocha ma pfuxe hasahasa eKinshasa, kutani yi tlhandlamiwa hi ku yiviwa ka swilo eswitolo. Hasahasa leyi yi vange ku kayivela ka swakudya, petirolo ni ku pfumaleka ka mintirho ni ku hunguteka ka nkoka wa mali. Rhavi ra Timbhoni ta Yehovha ra le Afrika Dzonga ni ra le Furwa ma rhumele swilo swo phalala.

Hambileswi rhavi ra le Congo a ri kayakayisiwa hi swiphiqo swa rona n’wini, hi hala tlhelo a ri ri karhi ri khathalela vahlapfa lava humaka ematikweni lawa ri akelaneke na wona ku nga Angola na Sudan. En’walungu-vuxa bya Congo, Zekaria Belemo loyi a a ri mulanguteri la famba-fambaka, u endzele ntlawa wa vamakwerhu lava nga vahlapfa lava humaka eSudan. U va vekele nkulumo hi Xinghezi xo tshoveka, yi hundzuluxeriwa yi ya eka Xiarabu. Zekaria a a tivutisa loko vamakwerhu va swi twisisile leswi a swi vuleke. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, majaha mambirhi lama endzeleke eBethele ma ye eka yena ma fika ma n’wi vutisa, ma ku: “Xana wa ha hi kumbuka? A hi ri van’wana va vayingiseri va nkulumo ya wena ekampeni ya vahlapfa. Hi swi twe kahle swikhutazo swa wena, hiloko hi sungula ku dyondza Bibele.” Endzhakunyana majaha lawa mambirhi ma tinyiketele eka Yehovha.

Xin’wana xa swiphiqo leswikulu leswi a swi nga heli etikweni a ku ri ku himpfilitana ka tinxaka. Vanhu vo tala va le Kasai a va rhurhele en’walungu wa Katanga. Hi 1992 na hi 1993, vanhu va le Katanga va va hlongorile exifundzheni xexo. Vo tala lava a va huma eKasai va boheke ku siya mintirho, nhundzu ni tindlu ta vona. Va balekele etikampeni kumbe etindhawini tin’wana laha a va ta tshama swin’we leswaku va sirheleleka. Vanhu vo tlula 100 000 va tlhelele eka rikwavo eKasai. Exikarhi ka vona a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha ta kwalomu ka 4 000. Vamakwerhu lava a va tshama ekusuhi, va endle hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va va pfuna hambileswi a va swerile nileswi swakudya a swi pfumaleka. Vandlha rin’wana leri nga le kusuhi ni pato lerikulu leri sukaka eKatanga ri kongoma en’walungwini, ri rhumele vamakwerhu leswaku va ya kamba eka lori yin’wana ni yin’wana leyi fikaka loko ku ri ni Timbhoni. Loko va ti kuma a va ti khathalela hi ndlela leyi faneleke.

Rhavi ra le Afrika Dzonga ri rhumele tilori to hlayanyana leti rhwaleke swakudya ni mirhi yo tshungula leswaku swi nyikiwa vamakwerhu lava nga le tikampeni. Mphalalo lowu wu va hanyisile vamakwerhu. Huvo leyi Fumaka na yona yi byele vamakwerhu va le Kinshasa leswaku va xava swakudya, mirhi yo tshungula, swikomu ni mafoxolo va nyika mindyangu yoleyo leswaku yi ta kota ku tshamiseka eKasai yi rima ni masimu ya yona.

Swikombiso Swin’wana Swa Ku Cinca

Leswi vuriweke hi presidente ni hi nhlengeletano ya mahungu hi April 24, 1990, swi kombise leswaku se yi cincile ndlela leyi valawuri a va ti languta ha yona Timbhoni ta Yehovha. Enhlengeletanweni ya yena ya mahungu laha a ku ri ni vahaxi va mahungu va le tikweni ni va le matikweni mambe, presidente u nyike xitiyisekiso xa leswaku hulumendhe yi nyika vanhu ntshunxeko eka swilo swa xisekelo hinkwaswo, ku katsa ni ntshunxeko wa ku haxa mahungu ni ntshunxeko wa vukhongeri. Leswi swi pfulele vamakwerhu ndlela yo khoma minhlangano ni ku chumayela erivaleni. Lava a va ri ekhotsweni va ntshunxiwile.

Xana wa ha n’wi tsundzuka muhaxi luya hi 1986 a tiviseke leswaku a ku nge he pfuki ku twiwe nchumu hi ta Timbhoni ta Yehovha eCongo? A a haxe mavunwa ya rihlaza. Loko ntirho wu yirisiwa hi 1986, a ku ri ni vahuweleri va 34 207 eCongo. Eku heleni ka lembe ra ntirho ra 1990 a ku ri ni vahuweleri va 50 677 eCongo, kasi eXitsundzuxweni a ku ri ni vanhu va 156 590. Tindzoho ta mavele leti nga esakeni ra hina ti andzile hambileswi a ku ri ni nkaneto, ku xengiwa, nxaniso ni vukarhi bya varhangeri va vukhongeri ni va politiki. Hi 1997 loko mfumo wa Presidente Mobutu wu wisiwa, muhaxi luya hi yena a nga boheka ku tsema a ri vona ku nga ri Timbhoni ta Yehovha.

Ku Kuma Ntshunxeko Nakambe

Hi 1986 presidente u lerise leswaku mintirho hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha yi yirisiwa, ku tlhela ku suriwa ni vito ra tona leri ti tsarisiweke ha rona ximfumo etikweni. Hambiswiritano, hi January 8, 1993, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Zaire (Congo) yi endle xiboho xa nandzu wa Jehovah’s Witnesses v. the Republic of Zaire. Huvo yi vule leswaku xileriso xa presidente a xi nga ri enawini kutani a xi nge landzeriwi. Sweswo swi va tsakise ngopfu vamakwerhu!

Xiboho xexo xa Huvo-nkulu xi pfuxe njhekanjhekisano hikuva huvo a yi tirhise nawu lowuntshwa lowu a wu nga amukeleki eka presidente ni vaseketeri vakwe. Van’wana va vone xiboho xexo xi ta va xiboho xa xisekelo eka swiboho swa vuavanyisi swa le nkarhini lowu taka. Mhaka leyi ya Timbhoni ku phikizaniwe ha yona, kambe sweswo swi nyikele vumbhoni lebyikulu swinene leswaku ku dzunisiwa vito ra Yehovha! Maphepha-hungu yo tala ma vulavule hi mhaka leyi ya matimu. Kutani Ndzawulo ya Vuavanyisi yi tivise valawuri va swifundzha swo hambana-hambana leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tlhele ti pfumeleriwa ximfumo leswaku ti ya emahlweni ni mintirho ya vukhongeri bya tona. Mawaku ku hlula ka vanhu va Yehovha ni ka vugandzeri bya ntiyiso!

Swiphiqo Swa Ku Rhumela Nhundzu eCongo

Tiko ra Congo i rikulu. Kambe xiyenge lexikulu xa tiko leri xi le kule ni lwandle, ko va xiyenge lexitsongo xa Bas-Congo lexi nga le kusuhi ni lwandle. Vunyingi bya nhundzu leyikulu leyi rhumeriwaka yi fikela ehlalukweni ra Matadi. Ku ni xiporo xin’we ni patu rin’we ra xikontiri leswi sukaka eMatadi swi ya entsindza, ku nga mpfhuka wa kwalomu ka 300 wa tikhilomitara.

Marhavi ya le Yuropa ma rhumele swibebe erhavini ra le Congo, leswi ri swi tirhiselaka ku fambisa minkandziyiso ni nhundzu yo aka. Ku sukela hi 1999 ku ve ni vuhlayiselo bya nhundzu ya Bethele eMatadi. Leswi swi pfune ngopfu hikuva loko minkandziyiso yi chichiwa eswikepeni, yi vekiwa evuhlayiselweni bya nhundzu kukondza yi landziwa hi lori ya le rhavini yi yisiwa eKinshasa.

Hi va-1980, vamakwerhu a va kota ku chayela va tsemakanya tiko va suka eKinshasa va ya eLubumbashi, va famba va yima evuhlayiselweni bya nhundzu lebyi nga emakaya ya varhumiwa lama nga eKananga ni le Mbuji-Mayi. Hambileswi xihaha-mpfhuka xi hahaka tiawara timbirhi ku suka eKinshasa xi ya eLubumbashi, kambe xibebe lexi rhwaleke a xi famba mavhiki mambirhi! Hambiswiritano, loko malembe ma ri karhi ma famba, mapatu ma ye ma onhaka ngopfu lerova ma nga ha fambeki. Hambileswi ku nga ni milambu leyikulu leyi nga leha magidi ya tikhilomitara, kambe swikepe leswi tlutaka eka yona swi suka eKinshasa swi pfa swi onhaka endleleni. Ku tlhandlekela eka swiphiqo leswi, mpfilumpfilu wa politiki etindhawini tin’wana ko va tshamelo maxelo, kutani sweswo swi endla leswaku timovha leti sukaka eBethele ti nga ha yi ekule ni le Kinshasa. Ndlela yo antswa ngopfu i ku va rhavi ri rhumela minkandziyiso hi xihaha-mpfhuka.

Marhavi man’wana ma pfumele ku rhumela vamakwerhu minkandziyiso. Rhavi ra le Cameroon loko ri rhumela minkandziyiso yi hundza hi le tikweni ra Central African Republic yi ya en’walungwini wa Congo. Rhavi ra le Rwanda ni ra le Kenya ma pfuna ku rhumelela matlhelo ya le vuxeni bya Congo. Mavandlha lama nga etindhawini tin’wana ta le dzongeni ma rhumeriwa minkandziyiso ya wona hi rhavi ra le Afrika Dzonga ni ra Zambia.

Xikolo Xa Ndzetelo Wa Vutirheli Xi Ve Nkateko eNsin’wini

Hi 1995 ku hleriwe leswaku ku sungula Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eKinshasa. Hi April 2003, se a ku leteriwe vamakwerhu vo tlula 400 eka mintlawa ya 16. Swichudeni swa ntlhanu swi ve valanguteri va miganga, naswona swin’wana swo tlula 60 i valanguteri va swifundzha. Swin’wana swa 50 swi vekiwe ku va maphayona yo hlawuleka. Vamakwerhu lava va pfuna swinene va tlhela va endla leswaku ntirho wo chumayela wu hisekeriwa.

Van’wana a swi nga va oloveli ku ya exikolweni. Loko Georges Mutombo a kuma papila leri n’wi rhambaka ku ya exikolweni, a a tshama endhawini leyi lawuriwaka hi mavuthu lama lwisanaka ni hulumendhe. A a fanele a famba 400 wa tikhilomitara hi xikanyakanya a ya eKamina ku ri kona a nga ta kuma xihaha-mpfhuka lexi yaka eKinshasa laha xikolo a xi ta khomeriwa kona. Riendzo ra yena ri teke masiku manharhu, mpfula yi ri karhi yi na, naswona u tsemakanye tindhawu ta 16 leti masocha ma sechaka eka tona. U hundze ni le ndhawini leyi a yi dume hi vugevenga ngopfu. Siku rin’wana u hlongorisiwe hi swigevenga, na swona a swi famba hi swikanyakanya. Swi tshike ku n’wi hlongorisa loko ku buluke vhilwa ra xikanyakanya xa xigevenga lexi a xi ri emahlweni. Swi nga endleka leswaku swigevenga sweswo swi swi vonile leswaku Georges i Mbhoni hikwalaho ka ndlela leyi a a ambale ha yona. Swi huwelerile swi ku a swi nge he n’wi hlongorisi, hikuva swa swi vona leswaku Xikwembu xakwe, Yehovha, xi na yena.

Miako Yo Langutela Ntirho Lowu Kulaka Wa Nhlengeletano Ya Xikwembu

Rhavi a ri ri e764 Avenue des Elephants, le Limete eKinshasa ku sukela hi 1965. Hi 1991 ku xaviwe xitandi lexi nga endhawini ya mabindzu edorobeni. Miako yinharhu leyikulu leyi nga exitandini xexo, khale a yi tirhisiwa hi feme leyi endlaka malapi kutani endzhaku yi tirhisiwa hi feme yo lunghisa swilo. Vamakwerhu va lunghise miako yoleyo leswaku yi va rhavi. Hambileswi swiyimo swa politiki swi hlweriseke ntirho wa miako ya rhavi lerintshwa, kambe wu sunguriwe hi 1993 loko ku fika vamakwerhu lava pfunaka ku aka ematikweni mambe. Hi April 1996, vatirhi va le rhavini va rhurhe eAvenue des Elephants va ya emuakweni lowuntshwa. Endzhaku ka loko va rhurhile, nkulu un’wana wa le Bethele u te: “Ku vona ndyangu hinkwawo wu hlengeletane ndhawu yin’we swi hi tsundzuxa emalembeni ya khume lama hundzeke loko ntirho wa hina wa ha yirisiwile. Hi vonga Yehovha Xikwembu hi mbilu hinkwayo swin’we ni nhlengeletano ya yena leyi vonakalaka hikwalaho ka miako leyi yo xonga swonghasi.” Hi October 1996 nhlayo ya vahuweleri yi fikelele enhlohlorhini leyintshwa ya vahuweleri va 100 000. Vamakwerhu a va nyanyukile hikwalaho ka ku andza loku a ku vonaka ku ta va kona enkarhini lowu taka.

Varhumiwa Va Ta Eku Pfuneni

Hi va-1990, varhumiwa va tlhele va kota ku nghena etikweni va ta joyina varhumiwa lavan’wana va nkombo lava nga kota ku sala etikweni emalembeni wolawo hinkwawo loko ntirho wa ha yirisiwile. Sébastien Johnson ni nsati wakwe Gisela, va averiwe ku ya eCongo va suka eSenegal, hi July 1995. Varhumiwa van’wana a va ha ri endleleni. Van’wana a va sukela eUnited States loko se va thwasile eGiliyadi, kasi van’wana a va huma eBelgium, eBritain ni le Furwa. Hi March 1998, ku fike Christian na Juliette va ka Belotti vo huma eFrench Guiana. Hi January 1999 ku fike Peter Wilhjelm ni nsati wakwe Anna-Lise va huma eSenegal. Endzhakunyana ku fike varhumiwa van’wana lava humaka eCameroon, eMali ni le Senegal.

Hi December 1999 ku pfuriwe kaya lerintshwa ra varhumiwa eKinshasa. Eka rona ku tshama varhumiwa va 12. Le Lubumbashi ku ni kaya ra varhumiwa leri hi mpfhuka ri sungula ku tirhisiwa hi 1965 a ri nga si tshama ri pfariwa. Hi 2003 ku pfuriwe kaya rin’wana ra vumbirhi. Sweswi ku tshama mimpatswa yimbirhi ya vatekani ekaya rero. Rin’wana lerintshwa ri simekiwe eGoma hi May 2002 evuxeni bya tiko, naswona ku ni varhumiwa va mune lava averiweke kona. Varhumiwa va hambeta va va mpfuno ensin’wini leyi leyikulu leyi vekaka mihandzu.

Ku Nga Hlanganyeli Ka Vakreste Eka Swa Tipolitiki Hi Nkarhi Wa Nyimpi

Hambileswi swiyimo a swi cinca etikweni, loko vo tala va varhumiwa lava va fika a ku ri karhi ku lwiwa. Hi October 1996 ku tlhekeke nyimpi evuxeni bya tiko, naswona a swi hlwelanga leswaku yi tlulela etindhawini tin’wana. Xikongomelo xa yona a ku ri ku susa Presidente Mobutu exitulwini. Hi May 17, 1997, masocha ya Laurent-Désiré Kabila ma nghene eKinshasa, kutani a teka xitulu a va presidente.

Loko vahlaleri va TV va ri karhi va hlalele swifaniso swa vahlapfa lava sweleke ni lava hlaseriwaka hi ndlala ni mavabyi, vanhu va Yehovha a va ri karhi va twarisa rungula ra Bibele leri nyikaka ntshembo ni nchavelelo. Lexi vavaka hi leswaku ku dlayiwe vanhu va magidi hi nkarhi wa nyimpi, ku katsa ni Timbhoni ta 50. Nyimpi yi vange leswaku vanhu vo tala va dlawa hi kholera ni hi mavabyi man’wana.

Hikwalaho ka nyimpi vanhu vo tala a va na mapasi. Leswi swi tikisela vamakwerhu lava faneleke va teka maendzo va ya eku chumayeleni. Lomu mapatwini ku ni tindhawu to tala laha masocha ma sechaka eka tona. Vahuweleri va vandlha rin’wana a va nga ri na mapasi, hiloko nkulu a ringanyeta leswaku vamakwerhu va humesa makhadi ya vona ya Advance Medical Directive/Release, kutani va endla tano. Loko va yimisiwa laha a ku sechiwa kona, masocha ma te: “A hi lavi wona makhadi wolawo. Hi lava mapasi ya n’wina!”

Vamakwerhu va hlamule va ku: “Hina Timbhoni ta Yehovha hi tiviwa hi khadi leri.” Masocha ma va tshike va hundza.

Le Kisangani, masocha lawa mfumo wu ma kombeleke etikweni rin’wana ma khome vamakwerhu va mune lava ha riki vantshwa. Vamakwerhu lava va hehliwe hi leswaku i tipimpi. Mixo wun’wana ni wun’wana, masocha wolawo a ma hlawula vabohiwa va khume, ma famba na vona emakhwatini hi lori ma ya va dlayela kwale. Mixo wun’wana, ma hlawule vamakwerhu vambirhi swin’we ni vabohiwa van’wana va nhungu. Hiloko ma famba na vona. Loko va ri endleleni lori yi fike yi yima hikuva a ku ri ni ntsumbu exikarhi ka patu. Masocha ma lerise vamakwerhu volavo vambirhi leswaku va celela ntsumbu wolowo. Loko va hetile, vamakwerhu va yimele lori leswaku yi ta va teka, hikuva yi va siye kwalaho. Hambileswi a va ri ni nkarhi wa kahle wo baleka, a va balekanga hikuva a va nga lavi ku dlayisa vamakwavo vambirhi lava a va sale ekhotsweni. Lori a yi vuyanga na vona vabohiwa lavaya va nhungu hikuva a va duvuriwile. Loko va tlhelela ekhotsweni, hinkwavo va hlamarile ku vona vamakwerhu lavambirhi va vuye va ri karhi va hanya. Masiku ma nga ri mangani lama landzeleke, loko mavuthu lama lwaka na mfumo ma teke doroba, nyangwa wa khotso wu bulusiwe hi bomo wu pfuleka. Masocha lama komberiweke ma balekile, kavaloko vamakwerhu va ntshunxekile.

Marhavi Ya Le Yuropa Ma Pfuna Hi Minkarhi Yo Tika

Tindhawu to tala ta tiko ra Congo ti hlaseriwe hi nyimpi ku sukela hi 1996, naswona vanhu vo tala a va na makaya. Magidi ya vamakwerhu va le Congo ma balekele etikampeni ta vahlapfa ta le Tanzania ni le Zambia. Loko tindhawu to tala ta Congo ti ya ti lawuriwa hi mavuthu lama lwaka ni mfumo, swi ye swi tika leswaku rhavi ri kota ku vulavurisana ni ku khathalela vamakwerhu etindhawini to tano. Ku simekiwe tikomiti to phalala emadorobeni lamakulu leswaku ti ava swilo swo phalala. Ndyangu wa Bethele wu kombise moya wo rhangisa swilaveko swa van’wana hi ku tirha byi kala byi va vusiku leswaku wu pfuna ku ava swilo swo phalala. Timbhoni ta Yehovha ta le Belgium, Furwa na Switzerland ti tirhise xihaha-mpfhuka ku rhumela eCongo tithani ta swakudya, swiambalo ni mirhi yo tshungula kun’we ni tipherhe ta 18 500 ta tintangu ni minkumba ya 1 000. Ntirho wo phalala wa ha ya emahlweni. Mahlomulo ma hunguteka. Timbhoni ta Yehovha ni vanhu van’wana va phalariwa.

Hi October 1998 ku tsariwe rungula ro karhi eka phepha-hungu ra le Kinshasa. Ri te: “Mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha ya le matikweni yo hambana-hambana ya Yuropa ma hlanganise tinhloko ma hlengeleta tithani ta 400 ta swilo swo phalala kutani ma swi rhumela le Congo-Kinshasa ni le Congo-Brazzaville. Vatirhi vo tirhandzela va le Nghilandhi, Furwa ni va le Switzerland, va ve nyandza yin’we ivi va paka tithani ta 37 ta rhayisi, ntswamba wa mapa, tinyawa ni makokisi lama nga ni tivhithamini, va swi rhumela le Kinshasa, swi sukela le Ostend eBelgium, swi fambisiwa hi xihaha-mpfhuka kutani swi fikela entsindza wa Timbhoni ta Yehovha eKinshasa. Xihaha-mpfhuka xin’wana . . . xi ta ta xi rhwale . . . tithani tin’wana ta 38 ta swakudya.

“Swa tikomba leswaku Timbhoni ta Yehovha hi tona ti phalalaka vahlapfa lava nga eAfrika Vuxa hi mpfhuka ku sungula ku yayarheriwa ka rixaka eRwanda. . . . Muvulavuleri wa Timbhoni ta Yehovha u vule leswaku minyikelo leyi yo tirhandzela ya tithani ta 200 ta swakudya ni mirhi yo tshungula, yi pfune ku sivela ntungu wa kholera. Enkarhini wolowo, Timbhoni ta Yehovha ta le Furwa ni ta le Belgium ti hlele mintlawa yo tala leswaku yi ya pfuna vahlapfa lava nga etikampeni. U tlhele a boxa minyikelo yo phalala leyi Timbhoni ta Yehovha ti yi nyikeleke eka lava nga evuswetini eYuropa Vuxa ni le Bosnia.”

Nyimpi A Yi Wu Siveli Nhluvuko Wa Moya

Hi September 1998 vapfukeri va mfumo va hlasele miti ya le Ndjili le Kinshasa. Loko nyimpi yi ri karhi yi hisa, ntlawa wa vamakwerhu wu tumbele endlwini leyi mulanguteri wa xifundzha a a tshama eka yona. Mulanguteri wa xifundzha u khongerile kutani a va hlayela Esaya 28:16. Ndzimana leyi yi ri: “Ku hava la nga ta chava loko a kombisa ripfumelo.” U khutaze hinkwavo leswaku va rhula mbilu va tshembela eka nkongomiso wa Yehovha.

Van’wana va ringanyete leswaku va suka eNdjili va tsemakanya buloho, kasi van’wana va ringanyete leswaku va famba va lulama ni xiporo. Eku heteleleni vamakwerhu va endle xiboho xa leswaku va nga yi helo. Endzhaku ka masiku manharhu mavuthu ya hulumendhe ma tlhele ma kota ku sirhelela ndhawu yoleyo. Vamakwerhu va swi kume endzhaku leswaku loko a va lo khoma ndlela yihi na yihi leyi a va yi ringanyetile, a va ta va va dye naxo.

Siku rin’wana makwerhu un’wana wa le vandlheni ra Museka Kipuzi, eKatanga a a xavisela masocha tinhlampfi. Endzhaku ka loko socha rin’wana ri bule na yena ri n’wi hehle hi leswaku i pimpi ya vandla lerin’wana ra politiki. Hiloko a bohiwa, a bukuteriwa swinene, kutani a yisiwa etihofisi-nkulu ta masocha ta xifundzha xexo. Loko a fika kona a byi ri vusiku. Masocha wolawo ma n’wi sindzise leswaku a ma cinela. Makwerhu u te: “Mi ta tiphina njhani hi macinelo ya mina exinyamini xo tani?”

Hiloko ma ku eka yena: “Hi yimbelelele ke.” Kutani makwerhu a yimbelela hi mbilu ya yena hinkwayo risimu leri nge “Hoxa Ndzhwalo Wa Wena Eka Yehovha.” Marito ya risimu leri ma khumbe timbilu ta masocha, lerova ma n’wi kombela leswaku a tlhela a ri phindha. Hiloko a ri phindha. Socha rin’wana ri n’wi kombele ku yimbelela risimu rin’wana. Hiloko a yimbelela risimu leri nge “Ha Ku Khensa, Yehovha,” hi ririmi ra yena ra Xikiluba. Loko a heta, masocha wolawo ma n’wi ntshunxile. Hi xa mundzuku xa kona masocha ma n’wi tlherisele edorobeni leri ma n’wi tekeke eka rona, ma tlhela ma vutisisa vaakelani va makwerhu loyi leswaku ma tiyiseka loko a nga ri pimpi hakunene. A nga si famba, masocha ma te: “U pone ri ahlamile. Vukhongeri bya wena byi ku ponisile! Tinsimu timbirhi leti u ti yimbeleleke ti hi tsakise ngopfu. U nga tshiki ku tirhela Xikwembu xa wena!”

Ku Akiwa Ka Holo Ya Mfumo Ku Tisa Ku Dzuneka Eka Yehovha

Emalembeni ya sweswinyana Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha yi endle matshalatshala yo hlawuleka leswaku yi pfuna eku akiweni ka Tiholo ta Mfumo ematikweni lama nga evuswetini. Vamakwerhu va le Congo va ri amukele hi mandla mambirhi lunghiselelo leri, tanihi leswi a ku ri ni xilaveko lexikulu xa Tiholo ta Mfumo. Hi xikombiso, le Kinshasa a ku ri ni mavandlha ya 298 kambe tiholo leti fanelekaka a ti nga fiki ni le ka 20. A ku laveka madzana ya tiholo etikweni hinkwaro. Hi April 1999 ku sungule tsima ro aka Tiholo ta Mfumo le Kinshasa. Endzhakunyana, ti akiwe ni le swifundzheni swin’wana swa le Congo. Loko ku sungula lembe ra 2003 se a ku akiwe Tiholo ta Mfumo ta 175 eCongo (Kinshasa) ni le Congo (Brazzaville).

Wanuna loyi a tiveke Timbhoni ku sukela hi va-1950 a a tsake ngopfu loko a vona ku akiwa Holo ya Mfumo leyi langutaneke ni yindlu yakwe. U vule leswi: “Timbhoni, a ndzi nga ti tekeli enhlokweni. Sweswi ndza yi vona mihandzu ya matshalatshala ya tona. Ti ake Holo ya Mfumo ekusuhi ni yindlu ya buti wa mina, kutani sweswi ti aka yin’wana ekusuhi ni yindlu ya mina. Swi tikomba onge hambi ndzo ya kwihi, Timbhoni ti ta ndzi kuma!” Wanuna yoloye u pfumerile ku ta eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste ni loko ku nyiketeriwa Holo leyintshwa ya Mfumo a a ri kona. Sweswi a nga xwi eminhlanganweni.

Mavandlha manharhu ya le Matete a ma khomela minhlangano emuakweni lowu hlakaleke, lowu ma nga wu xava hi 1994. Vamakwerhu a va nga ri na mali yo wu lunghisa, kutani ku hele malembe ya tsevu wu te tano. Hala mpfungwe ka patu a ku ri ni kereke leyikulu. Loko kereke yoleyo yi akiwa, mufundhisi u vule leswaku Timbhoni ta Yehovha ti ta rhurha ku nga ri khale. Vaakelani a va monya vamakwerhu hikwalaho ka leswi a va nga ri na ndhawu leyinene yo hlanganela eka yona. Hambiloko vandlha ri sungule ku foroma switina swa ku aka Holo ya Mfumo leyintshwa, vaakelani van’wana va hambete va va monya. Ehleketa ndlela leyi va hlamaleke ha yona loko va vona holo se yi herile! Sweswi va vula leswaku holo ya Timbhoni ta Yehovha hi wona ntsena muako wo xonga swonghasi endhawini yoleyo. Muakelani un’wana loyi a a nga si tshama a lava ku vulavula ni Timbhoni, swi n’wi tsakisile ku vona ntirho lowu vamakwerhu va wu endleke. U tile loko holo ya ha akiwa, kutani a tshembisa leswaku u ta ti yingisela Timbhoni loko ti n’wi endzela.

Loko ku ri karhi ku akiwa holo yin’wana, wansati un’wana u vulavule ni makwerhu un’wana wa xisati loyi a a ri karhi a swekela lava tirhaka. U n’wi vutise a ku: “Xana mi aka kereke?”

Makwerhu wa xisati u hlamule a ku: “Hi aka Holo ya hina ya Mfumo.”

Wansati a ku: “Holo leyi yi ta fana na n’wina vini va yona. Mi tshama mi basile naswona ma languteka. Kereke ya n’wina yi ta kombisa leswi mi nga xiswona!”

Ku Cinciwa Ka Vukongomisi Bya Rhavi

Leswaku ku khathaleriwa swilaveko swa nsimu, a ku laveka leswaku Komiti ya Rhavi ra kwalaho yi hleriwa hi vuntshwa. Hi May 1996, Huvo leyi Fumaka yi endle mindzulamiso yo karhi. Sébastien Johnson u vekiwe ku va muungameri wa Komiti ya Rhavi hi May 20, 1996. Yena na Peter Ludwig, loyi a a ri na tin’hweti timbirhi a vekiwe ku va un’wana wa komiti, va vumbe Komiti ya Rhavi leyitsongo, leyi a yi ta khathalela ku languteriwa ka ntirho. Emalembeni lama landzeleke, ku engeteriwe van’wana: ku nga David Nawej, Christian Belotti, Benjamin Bandiwila, Peter Wilhjelm, Robert Elongo, Delphin Kavusa na Uno Nilsson. Peter Ludwig ni nsati wakwe Petra va boheke ku tlhelela eJarimani hikwalaho ka mavabyi, sweswi va tirha erhavini ra kwale.

Vamakwerhu va Komiti ya Rhavi va tirha hi matimba leswaku va hundzisela nkongomiso wa le tilweni ensin’wini hinkwayo. Tlhandla-kambirhi malandza ya Yehovha yo huma eAmerika N’walungu, Yuropa ni le Japani ma averiwe eCongo tanihi vatirhi lava pfunetaka ku aka, vatirhi va le Bethele lava humaka etikweni rimbe ni varhumiwa. Hi lembe ra ntirho ra 2003, ndyangu wa Bethele ya le Kinshasa wu engetelekile wu va ni swirho swa 250. Hi xiringaniso swirho swa wona swi ni malembe ya 34 hi vukhale.

Ntirho Wa Ha Lo Vuya

Muprofeta wa khale ka khaleni u tsarile: “U katekile munhu la tiyeke emirini loyi a tshembaka Yehovha ni loyi ntshembo wakwe ku nga Yehovha.” (Yer. 17:7) Hambileswi nyimpi ya ha hisaka etindhawini tin’wana ta le Congo, vamakwerhu va hambeta va byela van’wana mahungu lamanene ya Mfumo. Nakambe a swi tsakisa ku vona nhlayo ya vahuweleri yi engeteleka yi fikelela nhlohlori ya le henhla swinene ya 122 857, hambileswi nyimpi ya xin’wana-manana yi endlaka leswaku rhavi ri nga swi koti ku pfuna tiko hinkwaro hi tlhelo ra moya.

Laha hi rungule mintokoto ya malandza yo tshembeka ya le Congo. Kambe a swi koteki ku boxa mavito hinkwawo ya vamakwerhu vo tala lava hoxeke xandla eku lweleni ni le ku simekeni ka mahungu lamanene leswaku ya pfumeleriwa ximfumo etikweni ra Congo. Kambe hinkwavo a va swi tive leswaku Yehovha wa swi tlangela leswi va swi endleke. Muapostola Pawulo u tsalele Vakreste-kulobye a ku: “Xikwembu a xi pfumali ku lulama lerova xi nga rivala ntirho wa n’wina ni rirhandzu leri mi ri kombiseke hikwalaho ka vito ra xona, hileswi mi tirheleke vakwetsimi naswona ma ha ya emahlweni mi va tirhela.”—Hev. 6:10.

Wa ha ri wukulu ntirho lowu faneleke wu endliwa. Ka ha ri ni masimu lamantshwa lama faneleke ma tirhiwa. Ka ha fanele ku akiwa Tiholo ta Mfumo. Miako ya rhavi ya ha fanele yi engeteriwa. Nilokoswiritano, endzhaku ko kambisisa ntirho wa Mfumo wa malembe yo tlula 50 eCongo, hi pfumelelana na yena makwerhu loyi hi 1952 a nga te: ‘Hi fana ni tindzoho ta mavele leti hoxiweke esakeni. Kun’wana ni kun’wana laha hi welaka kona ha un’we-un’we, mpfula yi hetelela yi hi nerile ivi hi andza.’ Hi swi yimele hi mahlo-ngati ku vona leswaku Tata wa hina la nge matilweni, Yehovha Xikwembu u ta yi mirisa ku fikela kwihi mbewu ya Mfumo.—1 Kor. 3:6.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 229]

“A hi nge he pfuki hi twe hi ta Timbhoni ta Yehovha [eCongo]”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 249]

“U pone ri ahlamile. Vukhongeri bya wena byi ku ponisile!”

[Bokisi leri nga eka tluka 168]

Nkatsakanyo Wa Congo (Kinshasa)

Tiko ra kona: Tiko ra Democratic Republic of Congo ri tsemakanyiwa hi ikhweyita hi le xikarhi, naswona tiko ra Congo (Brazzaville) leri nga ekusuhi na rona ri nga nghena ka tsevu eka rona. Xiyenge lexikulu xa le n’walungwini wa Congo xi funengetiwe hi makhwati lama tlhumeke lerova a hi ko tala u vona dyambu loko u ri exikarhi ka wona. Evuxeni bya tiko, ku ni tintshava naswona ku ni tivholkheno leti bulukaka. Evupela-dyambu bya Congo ku ni ribuwa leri nga leha tikhilomitara ta 37 eLwandle-nkulu ra Antlantic.

Vanhu va kona: Ku ni vantima va tinxaka to tlula 200 eka vaaki va le Congo va 55 wa timiliyoni. Eka vona, va 50 wa tiphesente va tivula Makhatoliki; va 20 wa tiphesente va tivula Maprotestente; va khume wa tiphesente va tivula Makimbangu; naswona va khume wa tiphesente va tivula Mamoslem.

Ririmi ra kona: Ku vulavuriwa tindzimi to tala. Hambileswi ririmi ra ximfumo ku nga Xifurwa, tindzimi leti vulavuriwaka ngopfu hi vantima i Xilingala, Xikingwana, Xiswahili, Xikongo ni Xiluba.

Ndlela ya ku tihanyisa: Congo yi ni rifuwo ro tala ra ntumbuluko—petroliyamu, tidayimani, nsuku, silivhere ni yureniyamu—kambe nyimpi leyi nga kona etikweni yi endla leswaku swilo leswi swi nga ha xaviseriwi ngopfu matiko ya le handle kutani sweswo swi andzise xikweleti xa tiko ematikweni ya le handle. Mindyangu leyi tshamaka ematiko-xikaya yo tibyalela swakudya swa yona swo tala, leswi katsaka mintsumbula, mavele ni rhayisi.

Vutomi bya le nhoveni: Swiharhi swi tele. Emakhwatini ku tele timfenhe, tigorila ni tinkawu. Etindhawini leti pfulekeke swinene ku tshama tinhongo, tiyingwe, tinghala, timhelembe ni timangwa. Emilambyeni hi le kaya ka tingwenya ni timpfuvu.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 173, 174]

U Lavisise Ntiyiso Kutani A Wu Kuma

Henry Kanama a a ri xirho xa Kereke ya Evangelical eLuena, kambe hi ku famba ka nkarhi u xiye leswaku vukhongeri lebyi a byi ri hava ntiyiso. Hakanyingi a a ya etintshaveni loko a lava ku khongela ni ku anakanyisisa. Le tintshaveni a a fika a hlangana ni ntlawa lowu a wu vula leswaku wu vulavurisana ni swivumbiwa swa moya. Swirho swa ntlawa lowu swi byele Henry leswaku swi anakanya leswaku Xikwembu xi le kule swinene, hambileswi a swi nga swi tivi leswaku xi kwihi.

Henry u sungule ku lavisisa Xikwembu xa ntiyiso. Hi ku famba ka nkarhi, u hlangane ni wanuna loyi a n’wi nyikeke kopi ya magazini wa Xalamuka! ya Xifurwa. A swi tekanga nkarhi leswaku Henry a vona ntiyiso wa Bibele. Hi wona lowu a a ri karhi a lavana na wona! U tsalele Timbhoni ta Yehovha eka adirese leyi a yi kumeke endzeni ka magazini, naswona a swi hlwelanga leswaku a va ni dyondzo ya Bibele, hi ku tsaleriwa mapapila. Hi ku famba ka nkarhi, Henry swin’we ni nsati wakwe Elisabeth ni van’wana lava a va tolovelane na vona va tsarile va vutisa leswaku va nga khuvuriwa njhani. Papila leri va ri kumeke ri va lerise leswaku va vulavurisana ni marhavi lama nga ematikweni ya le kusuhi. Yo tala ya wona a ma ri ekule swinene.

Ntlawa lowu lowutsongo, lowu a wu vumbiwa hi Henry na Elisabeth, swin’we na Hyppolite Banza ni nsati wakwe Julienne, wu kunguhate ku ya eRhodesia N’walungu. Hinkwavo va xiye leswaku sweswo a swi vula leswaku va fanele va dyondza ririmi ra Xibemba leswaku va ta kota ku engetela vutivi bya vona bya ntiyiso. Va anakanyisise hi mhaka leyi kutani va teka riendzo ro ya kona. Endzhaku ka loko va hete tinh’weti ta tsevu va ri kwale, va khuvuriwile hi 1956.

Rona lembe rolero, va tlhelele eCongo laha va chumayeleke van’wana mahungu lamanene hi ku hiseka. Hi 1961, Henry ni vanghana va yena van’wana va pfaleriwe ekhotsweni. A va hehliwe hi leswaku i swirho swa ntlawa wa Kitawala leswi dlayeke hosi ya kwalaho, leyi a yi endle rhengu ro dlaya hosi yin’wana. Entiyisweni a ku nga ri na vumbhoni bya xihehlo xexo, kutani endzhakunyana va ntshunxiwile.

Hiloko Henry na Elisabeth va sungula ntirho wa vuphayona. Va hetelele va ri maphayona yo hlawuleka kutani hi ku famba ka nkarhi va sungula ku endzela mavandlha. Hambileswi Henry a feke hi 1991, Elisabeth wa ha ri phayona ra nkarhi hinkwawo. Jaha ra vona rin’wana, ku nga Ilunga i mulanguteri wa xifundzha.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 178]

Albert Luyinu—Mbhoni Yo Tshembeka

Hi 1951, Albert u twe ntiyiso ro sungula eka mutirhi-kulobye, Simon Mampouya, loyi a a huma eCongo (Brazzaville). Albert u ve dokodela wo sungula wa meno eCongo, naswona xikhundlha xa yena xa le henhla xi endle leswaku swi nga n’wi oloveli ku amukela ntiyiso. Yena ni nsati wakwe va khuvuriwe endzhaku ka nkhuvo wa Xitsundzuxo hi 1954. Nkhuvulo wu endliwe nivusiku hikuva ntirho a wu yirisiwile enkarhini wolowo.

Ku sukela hi 1958 ku fikela hi 1996, Albert a a ri muyimeri wa swa le nawini wa Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha, ku nga vito ra le nawini leri Timbhoni a ti tsarisiwe ha rona etikweni. U tsundzuka loko a ri karhi a toloka nkulumo ya mucato leyi a yi nyikeriwa hi Makwerhu Heuse emahlweni ka vayingiseri va 1 800. Eku sunguleni, nkulumo yi hlamusele vutihlamuleri bya wansati la nga Mukreste. Albert u tsundzuka leswaku a a mile makatla naswona a tinyungubyisa loko a languta nsati wakwe ni vamakwerhu van’wana va xisati lava a va ri kona kwalaho. Hambiswiritano, u tsundzuka leswaku loko a twa leswaku vutihlamuleri bya wanuna la nga Mukreste i yini, u titwe a ri xikangalafula naswona a tsongahatiwile. Loko nkulumo yi hela u titwe a nga ri nchumu!

[Xifaniso]

Albert na Emilie Luyinu

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 191-193]

Mbulavurisano Na Pontien Mukanga

U velekiwe hi: 1929

U khuvuriwe hi: 1955

Matimu ya yena hi ku komisa: I wo sungula ku va mulanguteri wa xifundzha eCongo.

Hi 1955, ndzi ye exibedlhele hikwalaho ka leswi tino ra mina a ri pandza. Albert Luyinu, loyi a a ri dokodela wa meno, u ndzi tshungurile kutani a ndzi hlayela Nhlavutelo 21:3, 4, leyi vulavulaka hi nkarhi lowu ku nga ta va ku nga ha ri na xitlhavi. Ndzi nyike Albert adirese ya mina kutani a ndzi endzela madyambu wolawo. A swi tekanga nkarhi leswaku ndzi endla nhluvuko hi tlhelo ra moya ivi ndzi khuvuriwa rona lembe rolero.

Hi 1960 ndzi vekiwe ku va mulanguteri wa xifundzha xa tiko hinkwaro ra Congo. Ntirho wo endzela mavandlha a wu nga olovi. A ndzi heta masiku, kumbe mavhiki ndzi ri endleleni, ndzi khandziye endzhaku ka tilori leti rhwaleke mindzhwalo, leti fambaka emapatwini lama onhakeke ndzi ri karhi ndzi vavuriwa hi dyambu. Nivusiku a ndzi dyiwa hi tinsuna. Hakanyingi lori a yi onhaka kutani ndzi boheka ku yi rindza kukondza yi lunghisiwa. A ndzi famba ndzi ri ndzexe emapatwini lawa a ma nga ri na swikomba-ndlela kutani minkarhi yin’wana a ndzi lahleka.

Siku rin’wana, ndzi endzele edorobeni ra le n’walungwini wa Congo. A ndzi ri na Leon Anzapa. Hi fambe swin’we hi xikanyakanya hi kongoma edorobeni rin’wana ra le kusuhi leri a wu famba tikhilomitara to tlula 120 ku ya kona. Hiloko hi lahleka kutani vusiku byebyo hi boheka ku etlela ehokweni ya tihuku. Hi nyangalatiwe hi vutseka kutani n’wini wa ndhawu a tshivela ndzilo exikarhi ka hoko hambileswi a ku ri hava mafasitere.

Vusiku byolebyo, ku sungule nyimpi exikarhi ka n’wana wa kwala mutini ni vaaka-tiko van’wana. A swi hlwelanga leswaku n’wini wa muti a hlengela. A hi swi tiva leswaku loko vo n’wi hlula hi ta va hi ri ekhombyeni. A hi kalanga hi byi phaha vusiku byebyo hikwalaho ka vutseka, musi ni nyimpi.

Hi matakuxa hi khandziye swikanyakanya swa hina hi nyenga, kambe endzhaku ko famba tikhilomitara ti nga ri tingani hi tlhele hi lahleka. Hi hete siku hinkwaro hi ri karhi hi famba hi ndlela leyi a yi nga ha tirhisiwi. Loko ri ya eku peleni, Leon loyi a a khomiwe hi ndlala naswona a karhele u we hi xikanyakanya a ba hi mombo ehenhla ka ribye kutani a handzuka nomu wa le hehla. A a huma ngati swinene kambe hi hambete hi famba kukondza hi kuma ximutana. Vaaka-tiko loko va vona Leon va lave ku tiva leswaku u vavise hi mani. Ndzi hlamusele leswaku u we hi xikanyakanya xa yena. Kambe a va ndzi tshembanga, va vule leswaku hi mina ndzi nga n’wi vavisa. Na byona vusiku byolebyo a hi etlelanga; nomu wa Leon a wu foma, naswona vaaka-tiko a va kanela leswaku va ta ndzi xupula hi ku va na mina va ndzi twisa ku vava. Mixo lowu landzeleke hi hambete hi famba kukondza hi fika eximutanini laha hi kumeke murhi wo tshungula. Va chele Leon murhi wo dlaya switsongwatsongwana enon’wini kutani va n’wi rhunga mbanga yoleyo ka tsevu. Kutani hi fambe tikhilomitara tin’wana ta 80 hi ya eGemena, laha ndzi nga fika ndzi siya Leon leswaku a sala a tshunguriwa exibedlhele lexitsongo. Ndzi hambete ndzi famba ndzi ri ndzexe leswaku ndzi ya kuma nsati wa mina, laha endzhakunyana hi hambeteke hi tirha swin’we etlhelo ka nambu hi kongome eKinshasa.

Hakanyingi Marie, nsati wa Pontien a a famba na yena eka maendzo lawa. U fe hi 1963. Hi 1966 u tlhele a teka nsati un’wana kutani a hambeta ni ntirho wo endzela mavandlha ku fikela hi 1969. Nisweswi wa ha ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo, tanihi phayona ra nkarhi hinkwawo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 195, 196]

Mbulavurisano Na François Danda

U velekiwe hi: 1935

U khuvuriwe hi: 1959

Matimu ya yena hi ku komisa: U ve mulanguteri wa xifundzha ku sukela hi 1963 ku ya fika hi 1986. U tirhe eBethele ya le Congo ku sukela hi 1986 ku ya fika hi 1996. Sweswi i nkulu tlhelo phayona ro hlawuleka.

Hi 1974, a ndzi endzela vandlha eKenge le Xifundzheni xa Bandundu, loko masocha ya ntlawa lowu fumaka wa politiki ma hi khoma hi ri nkombo. Nandzu lowukulu lowu a hi hehliwa ha wona a ku ri leswaku a hi nga hlanganyeli eka minkhuvo ya tipolitiki ya ku xixima holobye wa tiko. Hi pfaleriwe exitokisini lexi a xi nga ri na mafasitere, lexi anameke timitara timbirhi xi tlhela xi leha timitara timbirhi. A nga kona ni un’we eka hina loyi a a kota ku tshama ehansi kumbe ku etlela; a ho kota ku khegetelana ntsena. Hi hete masiku ya 45 hi pfaleriwe exitokisini xolexo, naswona a hi pfumeleriwa ku humanyana hi ya beriwa hi moya kambirhi hi siku ntsena. Loko nkatanga Henriette a twa leswaku ndzi pfaleriwile, u suke eKinshasa a famba tikhilomitara ta 290 a ta ndzi vona. Kambe a a pfumeleriwe ku ndzi vona kan’we ntsena hi vhiki.

Siku rin’wana muchuchisi u endzele khotso leri a hi pfaleriwe eka rona. A ku endliwe nkhuvo wa politiki wo n’wi xixima. Vanhu hinkwavo va yimbelele tinsimu ta politiki va tlhela va n’wi ndhundhuzela, hi hina ntsena hi nga hlanganyelangiki. Muchuchisi u bave a khalakhasa, kutani a ndzi lerisa leswaku ndzi byela vamakwerhu lavan’wana va tsevu leswaku na vona va yimbelela. Ndzi n’wi byele leswaku a va lawuriwi hi mina, loko va nga swi lavi ku yimbelela a ku na lexi ndzi nga xi endlaka. Ndzi beriwe sweswo.

Endzhaku ka sweswo, hi khandziyisiwe endzhaku ka xibebe. Masocha mambirhi ma fambe na hina ma hi rindzile kutani muchuchisi a tshama emahlweni ni muchayeri. A hi khome ndlela leyi yaka edorobeni ra Bandundu, ntsindza wa xifundzha lowu na wona wu vitaniwaka Bandundu. Xibebe lexi a xi nga tsutsumi a xo tanani mi ta vona! Ndzi byele vamakwerhu leswaku va khomelela swinene, hiloko ndzi sungula ku khongela. Kuteloko ndzi heta ku khongela, xibebe xi fika laha patu ri jikaka kona ivi xi jika hi rivilo lerikulu kutani xi ganama. Swa hlamarisa leswaku a ku vavisekanga munhu naswona a ku fanga munhu. Hi swi vonile leswaku Yehovha u hi sirhelerile. Endzhaku ka loko hi pfuxe xibebe xexo, muchuchisi u lerise masocha leswaku ma famba na hina hi milenge hi tlhelela ekhotsweni. Xibebe xi khome ndlela xi ya eBandundu.

Loko hi fika ekhotsweni, masocha ma byele valawuri leswi humeleleke kutani ma va kombela leswaku va hi tshika hi famba. Mhaka leyi yi n’wi tsakise swinene mulawuri wa khotso, na yena a a ri ni ntshembo wo fana ni wa hina wa leswaku i Xikwembu lexi hi sirheleleke. Hi hete masiku ma nga ri mangani lama landzeleke exitokisini lexi tolovelekeke naswona a hi pfumeleriwa ku hlangana ni vabohiwa lavan’wana ejarateni ra khotso. Hiloko hi ntshunxiwa.

Endzhaku ka loko François na Henriette va hete malembe ya 24 va ri karhi va endzela mavandlha, va rhambiwe ku ya tirha eBethele. Endzhaku ka malembe ya khume, va nyikiwe xiavelo xo va maphayona yo hlawuleka. Henriette u love hi August 16, 1998.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 200-202]

Mbulavurisano Na Michael Pottage

U velekiwe hi: 1939

U khuvuriwe hi: 1956

Matimu ya yena hi ku komisa: Michael ni nsati wakwe, Barbara, va tirhe eCongo ku ringana malembe ya 29. Sweswi va le Bethele ya le Britain naswona Michael i nkulu evandlheni ra Xilingala le London.

Ntlhontlho wa hina lowukulu a ku ri ku dyondza ku vulavula ririmi rimbe. A hi fanele hi dyondza ku vulavula Xifurwa kahle, ku nga ririmi ra ximfumo eCongo. Wolawo a ku ri masungulo ntsena. EKatanga hi dyondze Xiswahili; eKananga hi boheke ku dyondza Xiluba; naswona loko hi averiwa eKinshasa hi dyondze Xilingala.

Hinkwaswo leswi swi hi vuyerisile swinene. Xo sungula, vamakwerhu a va ri ni xinghana swinene eka hina loko hi ri karhi hi tilumaluma hi ririmi ra rikwavo. Matshalatshala lama hi ma endleke yo dyondza ku vulavula tindzimi ta vona ma va kombise leswaku ha va rhandza nileswaku ha va tsakela. Xa vumbirhi, vanhu vo tala a va rhiya ndleve ensin’wini. Loko n’wini wa muti a twa hi vulavula ririmi rakwe, hakanyingi a a hlamala hi ndlela yo kombisa ntsako kutani a lava ku twa leswi hi lavaka ku swi vula.

Loko hi ri karhi hi endzela swifundzha, hi kote ku pona eka swiyimo leswi nga ni khombo hikuva a hi tiva tindzimi ta kwalaho. Eminkarhini ya nkitsikitsi mapato a ma tala ku pfariwa hi masocha ni mavandla ya politiki, kutani vanhu a va sindzisiwa ku humesa mali. Hakanyingi vanhu va le matikweni mambe a va tekiwa va ri ni mali naswona a swi olova ku va tekela yona. Loko masocha ma hi yimisa epatwini laha ma sechaka kona, a hi ma xeweta hi ririmi ra rikwavo. Sweswo a swi ma hlamarisa. Kutani a ma hi vutisa leswaku hi vamani. Loko hi ya emahlweni hi vulavula hi ririmi rolero kutani hi hlamusela ntirho wa hina, a ma angula kahle ma kombela ni minkandziyiso ya hina ma tlhela ma hi navelela riendzo lerinene ni leswaku Xikwembu xi hi katekisa.

Hakanyingi a hi khumbiwa swinene hi rirhandzu leri a ri kombisiwa hi vamakwerhu va vantima. Ku hele malembe yo tala tiko ra Congo ri fumiwa hi vandla rin’we ra politiki leri a ri nga lavi ku twa nchumu hi mavandla laman’wana naswona minkarhi yin’wana a ri ma hlasela hi tihanyi mavandla lama nga yimiki na rona ku katsa na Timbhoni ta Yehovha. Eka xiyimo xolexo xa politiki a hi famba hi xibebe loko hi endzela swifundzha, hi pfuna vamakwerhu etinhlengeletanweni.

Ku na nhlengeletano yin’wana leyi ndzi nga taka ndzi nga yi rivali. Hi nkarhi wa xiyimiso xa nindzhenga xa siku ro hetelela, mufambisi wa kwalaho wa vandla ra politiki u te hi le ndzhaku ka platifomo. A a dakwile a ri karhi a holova, kutani a sindzisa leswaku hi n’wi pfumelela ku yima eplatifomo a byela vayingiseri leswaku va fanele va xava khadi ra vandla ra politiki. Leswi hi aleke, u tlatlarhukile a hi rhuketela a vula leswaku Timbhoni ta Yehovha ti lwisana ni hulumendhe naswona ti fanele ti pfaleriwa. Vamakwerhu van’wana va n’wi xavelerile a kondza a famba. U fambe a ri karhi a tlatlarhuka a vula leswaku u ya eku hi poteni endhuneni, kutani u ta vuya a ta hisa xibebe xa hina ni yindlu ya mabyanyi leyi a hi tshama eka yona. A hi swi tiva leswaku a a nga ri eku tlangeni.

Vamakwerhu a va ri ni musa. Ematshan’weni ya leswaku va hlanula swirhendze hikwalaho ko chava, va tshame na hina va hi khutaza leswaku hi tshembela eka Yehovha. Kutani va rindze yindlu ya hina ya byanyi ni xibebe vusiku hinkwabyo, va ri karhi va cincana. A ku ri ntokoto lowu khumbaka mbilu swinene. Vamakwerhu a va nga tiyimiselanga ku veka vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka hina ntsena kambe a va tiyimisele ku langutana ni xin’wana ni xin’wana lexi nga ta va wela hikwalaho ka leswi va aleke ku seketela vandla ra politiki. A hi ri rivalanga rirhandzu ra Vukreste leri hi ri voneke swin’we ni tindlela tin’wana to kombisa rirhandzu leti hi ti voneke eka malembe lawa hi ma heteke hi ri eCongo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 211-213]

Mbulavurisano Na Terence Latham

U velekiwe hi: 1945

U khuvuriwe hi: 1964

Matimu ya yena hi ku komisa: U hete malembe ya 12 a ri murhumiwa. U dyondze Xifurwa, Xilingala na Xiswahili. Sweswi u le Spain ni nsati wakwe swin’we ni vana va vona vambirhi.

A ku ri hi 1969 loko mina na Raymond Knowles hi khandziya xihaha-mpfhuka hi ya eKisangani. Hi nkarhi wolowo doroba rero a ri ri ni vaaki va kwalomu ka 230 000 naswona a ku ri ntsindza wa xifundzha xa le n’walungu-vuxa bya Congo.

Mawaku ndlela leyi hi amukeriweke hi malwandla ha yona hi vahuweleri lava nga tatiki ni xandla ni hi vanhu vo tala lava tsakelaka endhawini yoleyo! Va hi nyike tinyiko to tala—mapopo, swihenge ni tibanana swin’we ni mihandzu yin’wana leyi a hi nga si tshama hi yi vona leyi kumekaka etindhawini leti hisaka. Van’wana va tise tihuku ni swibodze. Samuel Tshikaka u hi rhurhele endlwini yakwe hi musa. Kambe a swi hlwelanga leswaku hi kuma yindlu yo yi hirha. Kutani hi joyiniwe hi Nicholas na Mary va ka Fone swin’we na Paul na Marilyn va ka Evans. A hi tsake ngopfu! Hinkwerhu hi pfuxe kaya ra varhumiwa ro sungula le Kisangani hi tlhela hi ri penda. A ri tlhume hi madiriva ya nhova ni byanyi byo leha, naswona loko hi ri karhi hi basisa hi kume magoya mambirhi exikamaranini. Endzhakunyana, ku fike Peter na Ann va ka Barnes swin’we na Ann Harknessva loyi a veke nsati wa mina, va ta tshama na hina ekaya ra varhumiwa.

Hi dyondze ku vulavula Xilingala na Xiswahili eka malembe yo sungula ya mune lawa hi ma heteke hi ri karhi hi chumayela eKisangani naswona hi endle xinghana ni vanhu va kwale lava nga ni malwandla ni xinakulobye. A hi dyondzela vanhu vo tala lerova a hi boheka ku tirha ku sukela nimpundzu ku fikela nimadyambu leswaku hi ta kota ku va fikelela hinkwavo. Malembe lawa hi ma heteke hi ri eKisangani, hi vone ntlawa lowutsongo wa vahuweleri lava va nga fikiki ni le ka khume wu kula wu va mavandlha ya nhungu.

Siku rin’wana loko hi ri karhi hi famba hi ndlela leyi lulameke ni nambu wa Ituri, van’wana va hina va vone ximutana xa Vamanghimana. A hi tiyimisele ku chumayela vaaki va ximutana lexi. Swidyondzi swin’wana swi vula leswaku Vamanghimana va teka khwati ri ri manana kumbe tata wa vona hikuva ri va nyika swakudya ni swiambalo naswona ra va sirhelela. Xisweswo, Vamanghimana va teka khwati ri ri ndhawu yo kwetsima naswona va tshemba leswaku va nga vulavula na rona hi ku endla nkhuvo lowu vuriwaka molimo. Nkhuvo lowu wu katsa ku cina ni ku yimbelela va rhendzele ndzilo. Ncino lowu wu fambisana ni nanga leyi va nge i molimo swin’we ni rihlanga ro leha, leswi chayiwaka hi vavanuna kutani swi humesa vuyimbeleri ni mimpfumawulo ya swiharhi.

Hi tsakisiwe hi ximutana lexi nyanyulaka xa vatsendzeleki lava, lava tshamaka endhawini yin’we ku ringana n’hweti kumbe ku tlula. Swiyindlwana swa vona a swi akiwe hi swirhabyana ni matluka. A swi ri ni nyangwa wun’we naswona ha xin’we a xi nga teki tiawara timbirhi ku xi aka. Ha xin’we a xi kota ku rhurhela vanhu va nga ri vangani leswaku va etlela va tikhondlile. Vana van’wana va te eka hina va fika va hi khoma-khoma nhlonge ni misisi; a va nga si tshama va vona valungu evuton’wini bya vona. Hakunene a ku ri lunghelo ku hlangana ni vanhu vo tano lava nga ni xinghana va le makhwatini ni ku va chumayela! Va hi byele leswaku va tshame va hlangana na Timbhoni leti a ti huma eswimitanini swa le kusuhi ni laha va tshamaka kona.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Mbulavurisano Na David Nawej

U velekiwe hi: 1955

U khuvuriwe hi: 1974

Matimu ya yena hi ku komisa: U tirhe nkarhi wo leha ku tlula swirho hinkwaswo swa ndyangu wa Bethele ya le Congo. Nakambe i xirho xa Komiti ya Rhavi.

Hi 1976, ndzi hlamarile loko ndzi kuma papila leri ndzi rhambaka ku ta tirha eBethele. Epapileni leri a ku khwatihatiwe marito lama nge “hi xihatla” ni lama nge “handle ko dya nkarhi.” A ndzi tshama eKolwezi kwalomu ka tikhilomitara ta 2 450 ku suka eKinshasa. A swi nga olovi ku suka ekaya, kambe a ndzi lava ku angula ku fana na Esaya loyi a nga te: “Hi mina loyi! Ndzi rhume.”—Esa. 6:8.

Loko ndzi fika eBethele, vamakwerhu va ndzi kombe muchini wo thayipa kutani va ndzi kombela leswaku ndzi thayipa. Ndzi va byele leswaku a ndzi ri murhungi kutani a ndzi kota ku tirhisa muchini wo rhunga ku nga ri muchini wo thayipa. Hambiswiritano, ndzi nghene ehansi ndzi dyondza ku thayipa. Hi nkarhi wolowo a ndzi tirha eka ndzawulo ya Vuhundzuluxeri ni le ka tindzawulo ta Ntirho.

Hi ku famba ka nkarhi ndzi averiwe ku ya tirha eka Ndzawulo leyi tirhanaka ni poso. Xin’wana lexi a ndzi xi endla eka xiavelo xa mina a ku ri ku tirhana ni swiphephana leswi vanhu va swi tsemeke eka minkandziyiso kutani va swi rhumela erhavini. Hakanyingi a va kombela minkandziyiso yin’wana. Minkarhi yo tala a ndzi tivutisa leswaku vanhu va titwa njhani hi minkandziyiso leyi va rhumeriwaka yona. Ndzi kale ndzi swi tiva siku rin’wana. Majaha man’wana mambirhi ma endle nhluvuko hi ku hatlisa. Endzhakunyana ma ve maphayona ya nkarhi hinkwawo kutani hi ku famba ka nkarhi ma va maphayona yo hlawuleka. Loko ma rhambiwe eBethele, rin’wana ra wona ri tshame na mina ekamareni.

Minkarhi yin’wana vanhu a va tsalela eBethele va kombela mali. A ku ri ni papila leri a ri tsariwe hi vutlhari, leri a ri rhumeriwa eka un’wana ni un’wana loyi a a kombela mali, ri hlamusela ntirho wa hina wa ku tirhandzela kutani ri n’wi khutaza ku dyondza Bibele. Enkarhini lowu nga hundza makwerhu un’wana u ndzi byele leswaku u kume ntiyiso hikwalaho ka papila rero. U ndzi kombe rona. U tshama a tsalela eBethele emalembeni lama hundzeke, a kombela mali. U xi amukele hi ndlela leyinene xikhutazo lexi a rhumeriweke xona kutani nisweswi wa ha ri entiyisweni.

Hi ku famba ka nkarhi ndzi tirhane ni timhaka ta le nawini. Siku rin’wana ndzi pfune vamakwerhu va kwalaho lava a va hehliwa hi ku ka va nga vehelanga beji ya vandla ra politiki. Ndzi ve ni xivindzi kutani ndzi vutisa valawuri ndzi ku: “Xana beji yi kombisa yini? Nyimpi ya xin’wana-manana se yi herile naswona valala va n’wina hinkwavo va vehele tibeji. Beji a yi vuli nchumu; entiyisweni a yi ku byeli leswi munhu a swi anakanyaka. Xa nkoka hi leswi mbilu ya yena yi nga xiswona. Timbhoni ta Yehovha i vaaka-tiko lava va nga ta ka va nga pfuxi nyimpi ya xin’wana-manana ni siku ni rin’we. Ku yingisa nawu i swa nkoka ku tlula beji.” Vamakwerhu va ntshunxiwile. Minkarhi hinkwayo Yehovha u hi seketerile eka swiyimo swo tano.

Sweswi se ndzi tirhe eBethele malembe yo tlula 27. Hambileswi ndzi tsaneke emirini naswona ndzi nga riki na dyondzo yo tala ya misava, ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi tikarhatela ku tirhisiwa hi Yehovha. EBethele ka ha ri ni swilo leswi faneleke swi endliwa hi xihatla naswona handle ko dya nkarhi!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 219]

Mbulavurisano Na Godfrey Bint

U velekiwe hi: 1945

U khuvuriwe hi: 1956

Matimu ya yena hi ku komisa: I thwasana ra ntlawa wa vu-47 wa Giliyadi. U tirhe eCongo malembe ya 17. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi eRwanda. U vulavula Xifurwa, Xinghezi, Xilingala, Xiluba na Xiswahili.

Siku rin’wana hi 1973, loko hi ri entirhweni wa nsimu ni makwerhu un’wana eKananga ku te valawuri emutini lowu a hi fambisa dyondzo ya Bibele eka wona va fika va hi khoma. Hi hete mavhiki mambirhi lama landzeleke hi ri ekhotsweni. Enkarhini wolowo, Mike Gates, murhumiwa loyi a ndzi tirha na yena, u hi tisele swakudya tanihi leswi khotso a ri nga va nyiki vabohiwa swakudya. Hi hetelele hi ntshunxiwile. Endzhakunyana ka tinh’weti tinharhu, siku leri mina na Mike a hi fanele hi khandziya xihaha-mpfhuka ha rona hi ya entsombanweni wa matiko hinkwawo eNghilandhi, hi twe leswaku vamakwerhu hinkwavo va vandlha ra le kusuhi va pfaleriwile. A hi lava ku va vona hi va nyika ni swakudya. Lexi hi hlamariseke hi leswaku, loko hi kombela ku vona vamakwerhu, majistarata u lerise leswaku na hina hi pfaleriwa. Loko ha ha yimele bazi ra le khotsweni leswaku ri ta hi yisa ekhotsweni rin’wana, hi twe xihaha-mpfhuka xa hina xi suka. Hakunene a hi ri ni gome loko hi twa mpfumawulo wolowo!

Loko hi fika ekhotsweni, ndzi vone vabohiwa vo tala lava a ndzi pfaleriwe na vona eka tinh’weti tinharhu leti hundzeke, va ha ri ekhotsweni. Hikwalaho ka leswi se a ndzi pfaleriwe swin’we ni munghana wa mina loyi a a ndzi tisela swakudya, vabohiwa va vutise va ku: “Se mi ta tisela hi mani swakudya?”

Hi va hlamule leswaku vamakwerhu va ta hi tisela swona, hiloko va hlakahla tinhloko va nga tshembi. A va swi tiva leswaku a ku nga ha ri na Timbhoni tin’wana ta valungu endhawini yoleyo. Va hlamale ngopfu loko vamakwerhu va le Congo va ta ni swakudya swo tala hi siku leri landzelaka, lerova hi avelana na vona! A ku ri vumbhoni lebyi tsakisaka bya leswaku hi nchumu wun’we ni vamakwerhu emisaveni hinkwayo naswona hi hlanganisiwa hi rirhandzu leri hi nga na rona. Vamakwerhu volavo lava rhandzekaka lava hi tiseleke swakudya va tiveke ekhombyeni ro pfaleriwa loko va hi tisela swakudya. Hi ntshunxiwile endzhaku ka ntlhanu wa masiku. Hiloko hi khandziya xihaha-mpfhuka hi ya eNghilandhi, laha hi fikeke hi nkarhi wa ntsombano.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 224-226]

Mbulavurisano Na Nzey Katasi Pandi

U velekiwe hi: 1945

U khuvuriwe hi: 1971

Matimu ya yena hi ku komisa: U tirhe a nga chavi nchumu emasin’wini yo nonon’hwa loko a nga si tekiwa kutani loko se a tekiwile u fambe ni nuna wa yena loko va ri karhi va endzela mavandlha ku sukela hi 1988 ku fikela hi 1996. Sweswi u le ka vutirheli byo hlawuleka bya nkarhi hinkwawo le Kinshasa.

Hi 1970, loko ndzi ri karhi ndzi hlaya Bibele ndzi twe munhu a gongondza enyangweni wa mina le Kinshasa. A ku ri wanuna un’wana ni xifanyetana xakwe. Xifanyetana xi sungule ku bula na mina hi Bibele kutani xi ndzi kombela ku pfula ya mina eka Matewu 24:14. A ndzi titeka ndzi yi tiva ngopfu Bibele kambe a ndzi swi kotanga ku kuma tsalwa leri. Xifanyetana xexo xi ndzi pfune ku yi pfula ivi hi ya emahlweni ni bulo ra hina ro tsakisa.

Makwerhu loyi u swi vonile leswaku a ndzi tsakela kutani a ndzi rhambela eminhlanganweni hi Sonto leyi landzelaka. Minhlangano a yi khomeriwa endzhaku ka yindlu ya yena, tanihi leswi ntirho wo Chumayela a wu yirisiwile. Ndzi tsakele nkulumo yoleyo kutani ndzi yingisela ni Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Madyambu wolawo, vamakwerhu va te ekaya ka mina kutani va sungula ku dyondza na mina.

Hi ku famba ka nkarhi, ndzi khuvuriwile kutani ndzi sungula ntirho wa nkarhi hinkwawo. Eka Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo, ndzi hlaye leswaku ku ni xilaveko lexikulu eka swiphemu swin’wana swa tiko. Ndzi kombele ku ya eKenge, le Xifundzeni xa Bandundu. Vamakwerhu va pfumerile, kambe va ndzi lume ndleve leswaku ku ni van’wana lava khomiweke kwale. Ndzi tibyele ndzi ku, ‘A va nge pfaleli munhu un’wana ni un’wana.’ Hiloko ndzi endla xiboho xo ya kona.

Ndzi fike nimadyambu naswona a ndzi tsakile loko ndzi twa leswaku mulanguteri wa xifundzha, François Danda, u endzele vandlha rero. Mixo lowu landzelaka, ndzi ye eka nhlangano wa ntirho wa nsimu, laha ndzi kumeke leswaku François ni vamakwerhu van’wana se va khomiwile. Ndhuna ya maphorisa yi lave ku vulavula na mina. Yi te: “Ha swi tiva leswaku u Mbhoni ya Yehovha. U nga tshama eKenge loko u swi lava, kambe loko ho tshuka hi ku vona u ri karhi u yingayinga ni nkwama wa wena, hi ta ku pfalela.”

Vanhu va doroba rolero a va hlundzukisiwe hi ndhuna ya maphorisa ni maphorisa laman’wana. A va swi tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nga dyi xa munhu. Vanhu a va vula leswaku maphorisa a ma fanele ma lwisana ni vugevenga hikuva a ku ri ni swigevenga swo tala—ma tshika ku tidyela nkarhi hi ku khoma Timbhoni ta Yehovha. Eku heteleleni, vamakwerhu va ntshunxiwile.

Ndzi hlawuriwe ku va phayona ro hlawuleka hi 1975, naswona ndzi endzele emadorobeni yo tala ni le swimitanini, ndzi tshama mavhiki mambirhi kumbe manharhu endhawini ha yin’we. A swi hlwelanga leswaku ku simekiwa mintlawa ya tsevu ya vanhu lava tsakelaka. Ndzi tsalele rhavi, ndzi kombela leswaku ri rhumela vamakwerhu lava nga ta risa ni ku khathalela mintlawa leyi.

Ndzi hlangane na Jean-Baptiste Pandi, loyi na yena a a ri phayona ro hlawuleka. Enkarhini lowu nga hundza, ndzi vulavule na varhumiwa hi mhaka ya vukati ni ku ya emahlweni ni ntirho wa nkarhi hinkwawo. Va ndzi byele leswaku loko ndzi lava ku heta nkarhi wo leha ndzi ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo, swi ta ndzi olovela loko ndzi nga ri na vana. Jean-Baptiste u swi twisisile sweswo, hiloko hi tekana. Vanhu va tshemba leswaku vana va ta ku hlayisa loko se u dyuharile. Hambiswiritano, swiyimo swi cincile naswona ndzi tiva vatswari vo tala lava dyisiweke mbitsi hi vana. Mina na Jean-Baptiste a hi si tshama hi hela matimba ni kan’we.

Emalembeni lama hundzeke, hi vone vanhu vo tala va nghena entiyisweni. Ndza tsaka swinene hi ndyangu wa ka hina. A ndzi pfunanga vatswari va mina ntsena leswaku va kuma ntiyiso, kambe ndzi tlhele ndzi pfuna ni vamakwerhu wa mina va mune va xinuna ni un’we wa xisati, leswaku va amukela ntiyiso.

Pisalema 68:11 yi ri: “Vavasati lava vulaka mahungu lamanene i vuthu lerikulu.” Leswi swi vula leswaku hina vamakwerhu va xisati hi ni vutihlamuleri lebyikulu naswona hi fanele hi endla leswi hi nga swi kotaka. Ndzi nkhensa Yehovha ndzi vuyelela leswi a ndzi pfumeleleke ku hoxa xandla entirhweni lowu.

[Bokisi leri nga eka tluka 240]

Ku Hundzuluxela Swakudya Swa Moya

Hambileswi Xifurwa xi nga ririmi ra ximfumo ra le Congo, ririmi leri vulavuriwaka ngopfu eKinshasa ni ku lulama ni Nambu wa Congo i Xilingala. Xilingala xi na swiga swo tala leswi nga ni tinhlamuselo leti pfunaka swinene hambileswi xi nga riki ni marito yo tala. Hi xikombiso, xiga lexi nge “ku tisola” i kobongola motema, lexi hi ku kongoma xi vulaka “ku hundzula mbilu.” Xiga xin’wana lexi fambisanaka na mbilu ni ndlela leyi munhu a titwaka ha yona i kokitisa motema, lexi hi ku kongoma xi vulaka “ku veka mbilu ehansi” kumbe hi marito man’wana xi vulaka “ku horisa moya.”

Xihondzo xo Rindza se xi ni makume ya malembe xi ri karhi xi hundzuluxeriwa hi Xilingala. Sweswi minkandziyiso yi hundzuluxeriwa hi tindzimi leti landzelaka, leti vulavuriwaka eCongo, ku nga: Xikiluba, Xikinande, Xikipende, Xikisonge, Xikituba, Xilingala, Xilingombe, Xilomongo, Xiluba, Ximashi, Ximonokutuba, Xingbaka, Xiotetela, Xiswahili (xa le Congo) na Xiuruund.

[Bokisi leri nga eka tluka 247]

Ku Hiseka Hambiloko A Lamarile

Richard loyi a nga ni malembe ya 20 hi vukhale u ome swirho naswona se ku hele malembe ya 15 a tshama a etlele. U kota ku hundzuluxa nhloko ntsena. Hambiswiritano, hi January 1997 u ve muhuweleri la nga khuvuriwangiki. Nkarhi hinkwawo Richard u chumayela vanhu lava n’wi endzelaka ekamareni rakwe. Loko a vulavula swa twala leswaku wa swi kholwa leswi a swi vulaka. Hi xiringaniso, u chumayela khume ra tiawara hi nh’weti. Hi April 12, 1998, u rhwariwe hi rihlaka a ya khuvuriwa exinambyanini lexi nga ekusuhi ni le kaya ka vona. Sweswi wa swi kota ku va kona eminhlanganweni nkarhi na nkarhi. Nakambe u dyondzisa xaka rakwe ntiyiso, leri vaka kona eminhlanganweni ya Vukreste naswona ri endla nhluvuko lowunene. Hambileswi a tsaneke emirini, moya wa Xikwembu wu endle leswaku makwerhu loyi a va ni matimba.

[Bokisi leri nga eka tluka 248]

“A Hi Va Misava”

Siku rin’wana exikolweni, Esther loyi a nga ni malembe ya 12 hi vukhale, u hlamarile loko mudyondzisi a kombela xichudeni xin’wana ni xin’wana leswaku xi yima emahlweni ka tlilasi xi yimbelela risimu ra rixaka. Loko se ku fanele ku yimbelela yena, Esther u byele mudyondzisi hi ku titsongahata leswaku yena a nge swi koti ku yimbelela risimu rolero. Loko Esther a hlamusela leswi humeleleke endzhaku ka sweswo u ri:

“Mudyondzisi a a hlundzukile. Kutani ndzi n’wi vutise loko ndzi nga yimbelela risimu rin’wana. U pfumerile. Hiloko ndzi yimbelela risimu leri nge, ‘A Hi Va Misava.’ Kutani mudyondzisi u vule leswaku tlilasi hinkwayo yi fanele yi ba mavoko, hiloko yi endla tano.

“Loko xikolo xi humile, mudyondzisi u ndzi vitanele etlhelo kutani a ndzi byela leswaku u ri tsakele swinene risimu rero, ngopfu-ngopfu marito ya rona. U tlhele a ku: ‘Ndza swi vona leswaku n’wina Timbhoni ta Yehovha mi hambanile ni misava hakunene. Wa vonaka ni hi ndlela leyi u tikhomaka ha yona laha tlilasini.’

“Un’wana wa vadyondzi-kulorhi na yena ri n’wi tsakise swinene. U sungule ku vutisa swivutiso kutani ndzi n’wi hlamula. Loko lembe ri hela, a hi fanele hi hambana, kambe ndzi n’wi khutaze leswaku a lava Timbhoni ta Yehovha endhawini leyi a a ta rhurhela eka yona. U endle tano kutani sweswi i makwerhu wa xisati.”

[Bokisi leri nga eka tluka 251]

Ku Tshembeka Swi Tisa Ku Dzuneka Eka Xikwembu

Makwerhu un’wana a a tirha efektri. Siku rin’wana xitirho xin’wana xi onhakile hikwalaho ka xihoxo lexi endliweke hi lava a va tirha loko vona va nga si nghena. Hikwalaho ka sweswo mukongomisi u endle xiboho xo hlongola vatirhi hinkwavo. U va nyike muholo wa vona kutani a va hlongola. Loko makwerhu a fika ekaya, u xiye leswaku muholo wa yena a wu engeteleke hi 500 wa ti-franc (ku nga mali yo tlula dolara yin’we ya le Amerika), kutani u tlherise mali yoleyo. U tirhise nkarhi wolowo ku chumayela, naswona mukongomisi u tsakisiwe ngopfu hi ku tshembeka ka makwerhu loyi lerova a n’wi kombela leswaku a ya emahlweni a n’wi tirhela.

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 176, 177]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA ECONGO (KINSHASA)

1932: Ku endliwa matshalatshala yo rhumela Timbhoni ta Yehovha eCongo.

1940

1949: Xileriso lexi nga riki enawini xi tiyisekisa leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wa yirisiwa.

1960

1960: Tiko ra Congo ri kuma ntshunxeko, hiloko ku sungula nkarhi wa ku amukela vukhongeri lebyi nga tsarisiwangiki ximfumo.

1962: Ku simekiwa rhavi eLéopoldville (laha sweswi ku nga Kinshasa). Ku fika varhumiwa vo sungula.

1966: Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu tsarisiwa ximfumo.

1971: Ntirho wu tlhela wu yirisiwa.

1980

1980: Ntirho wu tlhela wu pfumeleriwa ximfumo.

1986: Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwa.

1990: Vukhongeri byi kuma ntshunxeko lowu nga tsarisiwangiki ximfumo.

1993: Huvo leyi Tlakukeke yi herisa ku yirisiwa loku veke kona hi 1986. Ntirho wo aka rhavi lerintshwa wu sungula.

2000

2003: Ku va ni vahuweleri lava hisekaka va 122 857 eCongo (Kinshasa).

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

120 000

80 000

40 000

1940 1960 1980 2000

[Mimepe leyi nga eka tluka 169]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SUDAN

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

REPUBLIC OF CONGO

BRAZZAVILLE

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Isiro

Bumba

Congo River

Kisangani

Goma

Bukavu

Bandundu

KINSHASA

KASAI

Kenge

Kikwit

Matadi

Kananga

Mbuji-Mayi

KATANGA

Kamina

Luena

Kolwezi

Likasi

Lubumbashi

ANGOLA

ZAMBIA

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 162]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 185]

Hélène, Ernest na Danielle va ka Heuse eKinshasa hi va-1960

[Swifaniso leswi nga eka tluka 186]

Swifaniso swa nkhuvulo emintsombanweni ya miganga leswi kombisiweke eka filimi leyi nge “The Happiness of the New World Society” swi va tsakise ngopfu vanhu va le Congo lava voneke filimi leyi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 199]

Madeleine na Julian va ka Kissel

[Xifaniso lexi nga eka tluka 205]

Etikweni hinkwaro ku akiwe tindhawu to hlanganela eka tona ta xiyimo xa le hansi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 207]

Rhavi ra le Kinshasa, hi 1965

[Xifaniso lexi nga eka tluka 208]

Nhlengeletano eKolwezi, hi 1967

[Xifaniso lexi nga eka tluka 209]

Mapato lama onhakeke a ma endla leswaku swi tika ku famba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 221]

Ntsombano wa Muganga wa “Rirhandzu Ra Xikwembu” eKinshasa hi 1980, a wu ri ntsombano wo sungula lowukulu lowu khomiweke kwalaho endzhaku ka malembe ya nhungu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 223]

Vo tala va heta masiku yo tala va ri karhi va famba, va rhwale swakudya ni tinhundzu va ya etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 228]

Hi December 1985, loko ka ha sele tin’hweti tinharhu leswaku ntirho wu yirisiwa hi ndlela ya tihanyi, ku khomiwe Ntsombano wa “Vahlayisi Va Vutshembeki” eKinshasa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 230]

Loko ntirho wa ha yirisiwile, vamakwerhu va tiyisele ku pfaleriwa emakhotsweni ni ku bukuteriwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 235]

Zekaria Belemo, la nga mulanguteri la famba-fambaka, u endzele vamakwerhu va le Sudan lava nga vahlapfa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 237]

Ku fanele ku tirhisiwa timovha leti tiyeke eka mapatu lama nga fambekiki loko ku yisiwa minkandziyiso etindhawini to hambana-hambana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 238]

Ntlawa wo sungula wa Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eCongo (Kinshasa) hi 1995

[Xifaniso lexi nga eka tluka 241]

Gisela na Sébastien va ka Johnson

[Xifaniso lexi nga eka tluka 243]

Ekaya ra varhumiwa leri nga eKinshasa ku tshama varhumiwa va 12

[Swifaniso leswi nga eka tluka 244, 245]

Swilo swo phalala swi tile swi huma eYuropa hi 1998 naswona swi phakeriwe lava pfumalaka

[Swifaniso leswi nga eka tluka 246]

Valanguteri lava famba-fambaka, vo kota Ilunga Kanama (ehansi eximatsini) na Mazela Mitelezi (xifaniso lexitsongo eximatsini), va langutane ni mintlhontlho yo tala etindhawini leti hlaseriweke hi nyimpi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 252, 253]

(1) Bethele ya le Kinshasa

(2-4) Tiholo ta Mfumo leti ta ha ku akiwaka

(5) Makwerhu u le ku pfuneni eku akiweni ka Holo ya Mfumo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 254]

Komiti ya Rhavi, ku suka eximatsini ku ya exineneni: Peter Wilhjelm, Benjamin Bandiwila, Christian Belotti, David Nawej, Delphin Kavusa, Robert Elongo, Sébastien Johnson na Uno Nilsson