U WA ZI TIVA?

Ti wa hanyisa kuyini a tikhumbi le Roma?

Mufunweni wa Roma, ku wa hi ni vanhu vo tala va nga khomelwa va mahiwa tikhumbi. A vokari va wa khomiwa yimpini. A kutala ka zikhati, a vanhu lavo va waya va ya xavisiwa niku va wa nga ha tlheli kaya kabye ge hambu ku wonana kambe ni maxaka yabye.

A tikhumbi to tala ti wafa migodini, kasi leti ti nga tira masinwini kutani laha mutini ti wa nga xaniseki nguvu. A tikhumbi tinwani ti wa kurumetwa ku boha kordawu ga xiketse gi nga hi ni mutsalo wa ku tsumbisa ku hakhela loku ti tshuka ti kunwa na ti tsutsuma. Lava va nga zama makhati yo tala ku tsutsuma va wa vekiwa zifungo lomu zimombyeni zabye, lezi a kutala ka zikhati zi nga hi letela F gi nga wula ku: fugitivus (mupfovoli).

A bhuku ga Filemoni lomu ka Biblia gi wulawula hi Paule na a tlhelisa Onesimusi a khumbi yi nga tsutsumile ka nwinyi wa yona, Filemoni. Hi kuya hi nayo, Filemoni i wa hi ni fanelo ya ku mu tsayisa nguvu Onesimusi, hambulezo, Paule i lo kombela Filemoni lezaku a mu amukela khwatsi, hi liranzo ni wunghana. — Filemoni 10, 11, 15-18.

Hikuyini Fenikia wa kale a nga tiviwa nguvu hi tinta yo zirila?

Fenikia, laha kuzilava inyamutlha ku nga Lebanoni, i wa tiviwa nguvu hi tinta yo zirila ya Tire, gi nga vito gi tako hi ka doropa ga Tire. Hosi Solomoni wa Israeli wa kale i wa bombisile tempeli yakwe hi zilo za “muvala wo zirila” zi nga mahiwa hi meseri wo kari wa le Tire. (2 Kronekele 2:​13, 14)

A tinta yo zirila ya Tire hi yona yi nga hi tinta ya yi nene ka tontlhe xikhatini lexo, nguvunguvu hi kota ya ntiro lowu wu nga patseka kumahiweni ka yona. A kuranga, a vakukuti va wa khomela madzumaa yo tala. Ku wa tirisiwa xipimo xa 12.000 wa wona kasi ku humesa tinta ya nguwo yinwe ntsena. Hi kulanzela, va wa humesela a zihari lezo lomu ka zikhambati kasi ku susa a zilo lezi va nga maha hi zona tinta. A vamahi va tinta va wa patsa zilo lezo ni munyu va zi aneka hi masiku manharu. Hi nzhako va wa zi teka va zi chela ka xibya xo valiwa va zi vilisa hi mati ya bimbi hi masiku yo hlaya.

Hi mazanazana ya malembe, a ntiro wa kuxavisa ni ku wutla matiko ya vanwani wu vunile vaFenikia lezaku va simama kuva ni bazari gabye ga tinta yo zirila ya Tire ni ku simama ku yi maha. Ku kumilwe zilo zi alakanyisako a ntiro wabye wa ku maha tinta Bimbini ga Mediteraneyo ni le Cádiz, Espanya.