Thomas Emlyn — Murukateli kutani muyimeli wa lisine?

I WA hi mani Thomas Emlyn, niku xini xi mu kucileko ku yimela lisine? Xini hi nga xi gonzako kakwe lexi xi nga hi vunako inyamutlha ke?

Kasi ku hlamula a ziwutiso lezi, hi fanele ku tlhela kutsongwani kumbheleni ka malembe ya va 1700 kala kusanguleni ka malembe ya va 1800 le Inglaterra ni Irlanda. Ka xikhati lexo a chechi ya Inglaterra yi wa hi ni ntamu wa hombe. A vanhu vo tala ni mitlawa yo tala ya vaProtestante yi wa nga zwanani ni chechi mhakeni ya tigonzo ni mahanyela.

I WA HI MANI THOMAS EMLYN?

Thomas Emlyn i pswalilwe nzeni ka gudjegudje leyo hi 27 ka Maio wa 1663, le Stamford, Lincolnshire, Inglaterra. A xikhati a nga hi ni 19 wa malembe, i lo veka kanelo yakwe yo sangula. Hi kufamba ka xikhati, i lo tirela hosana yo kari ya xisati le Londres kota mufundisa wa yona; hi nzhako i lo rura aya Belfast, Irlanda.

Hi magumo, i lo ya tira ka paroquia yo kari le Belfast. Hi kufamba ka xikhati, Emlyn i lo tira kota paderi ka matshamu yo hambanahambana, a ku patsa ni Dublin.

HIKUYINI A NGA LUMBETWA KUVA MUNHU WA TIHLAMBA?

Nzeni ka xikhati xontlhe lexo, Emlyn i wa kari a gonza Biblia hi wukheta. Lezo zi lo mu maha a kanakanela a gonzo ya Vanharu-munwe, hambu lezi a nga yi kholwa kusanguleni. A xikhati a nga hlola tiIvangeli, i lo tiyiseka lezaku ta seketela a kuzwisisa kakwe ka kuswa.

Emlyn a nga tekelangi ku wula mahungu lawo. Kanilezi a vokari chechini yakwe le Dublin va lo pola lezaku a nga ha kumbuki a gonzo ya Vanharu-munwe ka tikanelo takwe. Hi ku tiva lezaku a mahungu lawo ya maswa ma nga ta amukelwa khwatsi, i lo tsala lezi: “A nzi rinzeli ku simama ni xikhundla lexi nzi nga naxo anzhako ka ku wula a mawonela ya mina.” Hi Junho wa 1702, i lo vukelwa hi makholwa-kulobye ya mambiri hi ku kala a nga kumbuki a gonzo ya Vanharu-munwe ka tikanelo takwe. Emlyn i lo va byela lezaku a nga ha kholwi ka yona a tlhela a kombela ku tsika wupaderi.

Anzhako ka masikwanyana, i lo suka le Dublin, Irlanda, aya Inglaterra. Kanilezi, loku ku hunzile khume ga maviki i lo tlhela le Dublin kasi ku ya lulamisa zokari, na a hi ni makungo ya ku rurela magumo aya tshama Londres. Loku a chikele Dublin i lo humesa a bhuku An Humble Inquiry Into the Scripture-Account of Jesus Christ (Kuhlola ka Matimu ya Jesu Kristu Mitsalweni) na a zama ku lwela mawonela yakwe. Ka bhuku lego, i lo kombisa Mitsalo yi kombako zi ku dlunya lezaku Jesu a nga na kuva yena Nungungulu loyi a Hunzeleleko kutlakuka. Lezo zi lo zangarisa ziro za bandla legi Emlyn a nga hi ka gona le Dublin. Va lo tsala magezu ya ku sola.

Emlyn i lo khonwa a yiswa Hubyeni ya Bako ya Muzinza le Dublin hi 14 ka Junho wa 1703. Ka bhuku gakwe True Narrative of the Proceedings (Tlhatlhambutelo wa lisine wa zimaho), Emlyn i ngalo i lumbetilwe kuva “a tsalile a tlhela a humesa bhuku, legi a ka gona, a rukateleko a tlhela a wulawula zilo zo biha, ni zinwani. Lezaku Jesu Kristu a nga fani ni Nungungulu Dadani.” Ku wa nga hi na kululama xibohweni lexo. Ntlhanu wa vabixopo ni vambiri va chechi ya Irlanda va lo tshama ka bako yinwe ni valamuli. Emlyn a nga vumelelwangi ku wula nchumu. Richard Levins, a nga mulamuli wa hombe, i lo byela Emlyn lezaku i wa ta koniswa “ku khwatsi i hlolwa, na ku nga tiriswi nayo ge hambu ku mu tsika a wula xo kari.” Hi magumo, Richard Pyne, a Hosi ya Hombe ya Kulamula le Irlanda, i lo byela vahloli va mhaka aku: Loku mu nga mahi xiboho lexi xi rinzelwako, a “vahombe [vakwe] vabhixopo hi valava,” kuzilava na a lava ku wula lezaku a valamuli lavo va wa ta tsayiswa.

A xikhati lexi Emlyn a nga koniwa, a hosana ya hombe ya Hubye yi lo mu kuca ku tsala mahungu yo kaneta lawa yo sangula. Emlyn i lo ala. I lo tsalelwa multa a tlhela a konelwa ku tshama lembe paxweni. Kota lezi a nga hi hava mali yo hakhela multa, i lo tshama malembe mambiri paxweni kala laha a munghana wo kari a nga kuca wuhosi lezaku gi hungula mali ya multa. Emlyn i lo humesiwa paxweni hi 21 ka Julho wa 1705. A tixanisa leto ti lo mu kuca ku wula magezu lawa ma tshahilweko le kusanguleni: “Nzi xaniseka hi kota ya lezi nzi zi wonako na zi hi lisine ni wudzunzo gakwe [Nungungulu].”

Emlyn i lo rura aya Londres, laha hi magumo a nga ya ti patsa na William Whiston, loyi yenawu a nga hi tlhari ya Biblia yi xanisilweko hi kuva yi humesile mahungu yi nga ma wona kota lisine la Biblia. Whiston i wa hi ni xichawo hi Emlyn; i wa mu vitana lezaku “‘muyimeli wo sangula ni wa hombe’ wa ‘wuKristu ga kale.’”

HIKUYINI A ALILEKO A GONZO YA VANHARU-MUNWE?

A ku fana na William Whiston ni tlhari yinwani yo chaveka, Isaac Newton, Emlyn i wonile lezaku a Biblia a gi seketeli a gonzo ya Vanharu-munwe hi laha zi kombiswako ha kona ka Tigonzo ta Atanasio. I lo tlhamusela lezi: “Anzhako ka kuva nzi alakanyisisile nguvu ni ku gonza a Mitsalo yo basa, . . . nzi lo kuma xigelo xa hombe . . . xa ku cica a maalakanyo ya mina, mayelano ni lezi nzi nga gonzisilwe kale za Vanharu-munwe.” I lo gumesa hi ku wula magezu lawa: “Nungungulu, a Dadani wa Jesu Kristu hi yena ntsena a Hunzeleleko kutlakuka.”

Xini xi mu mahileko a wula lezo? I kumile mitsalo yo tala yi kombako kuhambana ku nga kona xikari ka Jesu ni Dadani wakwe. Wona zikombiso zitsongwani lahasi (A magezu ya Emlyn xungetano hi mitsalo leyo ma byeketilwe):

• Johani 17:3: “Kristu a nga tshuki a wuliwa lezaku hi yena Nungungulu loye wa munwe kutani kuva Nungungulu, a ku khwatsi hi yena Nungungulu munwe.” Ntsena Dadani hi yena a vitanwako ‘Nungungulu yece wa lisine.’

• Johani 5:30: “A N’wana a nga ti maheli kuranza kakwe, sine kuranza ka Dadani.”

• Johani 5:26: “A wutomi gakwe i nyikwa hi Dadani.”

• Va Le Efesusi 1:3: Lomu ka Mitsalo “Jesu Kristu i tolovela ku tsaliwa ku i N’wana wa Nungungulu, kanilezi a hi tshuki hi kuma Dadani na a tsalilwe ku Dadani wa Nungungulu, hambu lezi a tolovelako ku vitanwa ku Dadani wa Hosi ya hina Jesu.”

Anzhako ka kuva Emlyn a wonile zontlhe zikombiso lezi, i lo khanyisa aku: “A ku na vesi ni ginwe lomu ka Mitsalo yo basa, gi nga hi mahako hi alakanya lezaku Dadani, ni N’wana, ni Moya wa ku Basa va wumba munhu munwe.”

HI GONZA YINI KA LEZO?

A vanhu vo tala inyamutlha a va tiyi ku yimela lezi a Mitsalo yi gonzisako. Kanilezi, Emlyn i wa ti yimisele ku yimela lisine la Biblia. I lo wutisa lezi, “Loku munhu a nga zi koti ku yimela a lisine la lisima nguvu, leli a li wonako na li dlunyatekile lomu Mitsalweni yo basa, wa ha li gonzela yini ni ku li hlola ke?” Emlyn i wa nga ta fihla lisine.

A xikombiso xa Emlyn ni vanwani xi hi kuca ku ti hlola hi wona lezaku hi ti yimisele ku yimela lisine hambu loku hi rukiwa ke. Hinawu hi nga ha ti wutisa lezi, ‘A ku dzunziwa ni ku tsakelwa hi vanhu ni ku yimela lisine la Mhaka ya Nungungulu — hi xihi xi nga xa lisima?’